اقتصاد۲۴- هر چند اجرایی شدن برجام با مشکلات و موانعی رو به رو بود، اما اجرای تعاملات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و حتی هسته‌ای ایران را به سرعت گسترش داد، اما چیزی نگذشت که با روی کار آمدن دونالد ترامپ، به عنوان رییس‌جمهور آمریکا روند اجرای برجام با مشکلات روز افزون‌تری مواجه شد و در نهایت در ۱۸ می ۲۰۱۸ آمریکا به طور یک جانبه به طور رسمی از این توافق چند جانبه با وجود مخالفت صریح هم پیمانان اروپایی‌اش و چین و روسیه خارج شد.
در چهار سال دوره ریاست جمهوری ترامپ سیاست فشار حداکثری و گسترش تحریم‌ها علیه ایران در دستور کار قرار گرفت که این مساله صدمات بیشتری را به برجام و اعتماد بین کشور‌های طرف توافق به وجود آورد و روز به روز مسیر بازگشت به توافق دشوار شد. در عین حال با روی کار آمدن جو بایدن مذاکرات بازگشت به برجام و احیای این توافق آغاز شد و با وجود انجام شش دور مذاکرات در وین، سرنوشت این توافق همچنان مبهم و دور از دسترس به لحاظ سیاسی است.
رحمان قهرمان‌پور درباره امکان بازگشت ایران و آمریکا به برجام بعد از گذشت شش سال از این توافق و اجرا نشدن آن، گفت: بازگشت به برجام ممکن است، اما هر چه زمان بیشتر می‌گذرد بازگشت سخت‌تر و دشوارتر می‌شود چرا که تحولات سیاسی در ایران و آمریکا با شتاب بیشتری جلو می‌رود.
بیشتر بخوانید: آمریکا بخشی از تحریم‌های ایران را لغو کرد
وی گفت که البته شکل اولیه توافق هسته‌ای هم حتی در سال ۹۴ در میان تردید‌ها و شرایط دشوار متولد شد و ادامه این روند و تغییرات سیاسی در ایران و آمریکا موجب می‌شود که رفته رفته بازگشت به این توافق سخت شود. ما می‌دانیم که برجام از همان اول یک توافق شکننده بود، چون هم در داخل ایران و هم در آمریکا مخالفان قدرتمندی داشته است. در عین حال معتقدم امکان بازگشت به برجام وجود دارد، اما اگر تا دو سه ماه آینده اتفاقی نیفتد، قاعدتا وضعیت از آنچه که الان هست، پیچیده‌تر خواهد شد.
این کارشناس مسایل بین‌الملل اظهار کرد: وقتی اراده سیاسی برای بازگشت به توافق باشد، مسایل فنی و حقوقی قابل حل هستند؛ نه اینکه مسایل حقوقی اهمیتی نداشته باشند. در مذاکرات و دیپلماسی می‌گویند مساله اصلی توافق کلی و وجود اراده سیاسی در میان طرف هاست که تا نباشد، موانع پشت سر گذاشته نمی‌شوند. این اراده سیاسی وجود دارد، اما هر دو طرف ایران و آمریکا تلاش دارند بیشترین امتیاز را بگیرند. نگاه کلانی که به احیای برجام از سوی دو طرف است باعث تشدید بی‌اعتمادی میان دو طرف شده است. ایران دنبال احیای برجام است و تصمیمی درباره ادامه مذاکرات در رابطه با مسایل موشکی و منطقه ندارد، این در حالی است که در طرف مقابل جو بایدن زمانی می‌تواند از این توافق در مقابل جمهوری خواهان حمایت کند که بگوید برجام گامی در راستای تحدید ایران است و به سوال بزرگی که ترامپ مطرح کرده بود مبنی بر این که برجام نتوانسته بلندپروازی‌های منطقه‌ای ایران را محدود کند، بتواند پاسخ دهد.
قهرمان‌پور افزود: پس اگر بایدن بتواند در داخل آمریکا بگوید احیای برجام گامی برای یک توافق جامع‌تری با ایران است برجام قابل دفاع و حتی ارایه در کنگره است. این به نظر مانع اصلی در برابر رسیدن به برجام و اجرای آن است و باید منتظر بود و دید که این گره چطور باز می‌شود.
وی با اشاره به مذاکرات ایران و عربستان برای رفع تنش‌ها در منطقه گفت: ایران اعلام کرد که مذاکرات با عربستان ادامه دارد؛ شاید با اعلام این مطلب ایران خواسته بگوید که به طور قاطع مخالف مذاکره درباره مسایل منطقه نیست، در عین حال باید دید که این گره و سایر مسایل از جمله رفع تحریم‌ها، تضمین عدم خروج آمریکا از برجام و سایر مسایل چگونه حل خواهد شد. صحنه عملی تعاملات نشان می‌دهد که آمریکا، ایران، چین، اروپا و تا حدی روسیه دنبال احیای این توافق هستند و به نظر طرف‌ها به این توافق احتیاج دارند، چون احیای برجام به نفع همه طرف‌هاست. از این رو معتقدم تلاش‌ها برای بازگشت به برجام ادامه دارد و ایران هم اگر بتواند با احیای برجام بخش زیادی از تحریم‌ها را لغو کند و پول آن را به کشور برگرداند به نفع کشور است.
این کارشناس مسایل بین‌الملل درباره آینده تعاملات خارجی ایران با دنیا اگر برجام گره گشایی نشود، اظهار کرد: سیاست خارجی ایران لزوما منتهی به برجام نیست، اما عدم اجرای برجام و پیش از آن مساله هسته‌ای ایران در سال‌های اخیر نقاط کوری را در مناسبات خارجی مان ایجاد کرده است و با بعضی از موضوعات دیگر از جمله فروش نفت، تحریم مقامات و گسترش فعالیت‌های هسته‌ای ایران ارتباط پیدا کرده و از حالت صرف عدم اشاعه‌ای خارج و مسایل متعددی به آن گره خورده است. بنا بر این ادامه تنش بر سر آن و پیدا نکردن راه‌حلی برای اجرایی کردن توافق، علاوه بر آثار اقتصادی و سیاسی بر جامعه و مردم، اثر روانی نیز دارد، از این رو مساله برجام به یک موضوع مهم در سنجش میزان تعاملات سیاست خارجی ایران تبدیل شده است و همه سیاستمدارن می‌دانند که چقدر این موضوع در آینده روابط ایران و کشور‌های مختلف مهم است. ایران و کشور‌های عضو برجام هر یک سعی دارند تا از برجام برای افزایش و تقویت موقعیت خود در عرصه بین‌الملل استفاده کنند.
قهرمان‌پور درباره مهمترین مزیت برجام در شش سال گذشته گفت: به رسمیت شناختن فعالیت‌های هسته‌ای ایران به ویژه غنی سازی در خاک ایران، حق غنی سازی و ذخیره سازی میزان معینی از اورانیوم غنی شده در خاک ایران، فعالیت‌های آب سنگین و فعالیت‌های فنی دیگر از جمله ساخت و تولید سانتریفیوژ‌های پیشرفته موضوعاتی هستند که به واسطه برجام پذیرفته شد که بسیار برای ایران حایز اهمیت است. این روند همان چیزی است که در مورد برزیل نیز اتفاق افتاد. مساله هسته‌ای برزیل هم ابتدا با غنی‌سازی و به رسمیت شناخته شدن این فعالیت در خاکش آغاز شد، اما برزیل بدون مشکل سیاسی به غنی سازی ادامه داد و برخی از نیروگاه هایش را نیز بازگشایی کرده است.
وی خاطرنشان کرد که مهمترین دستاورد برجام به لحاظ سیاسی و فنی به رسمیت شناخته شدن حق غنی سازی در خاک ایران بود که در مجامع مختلف بین‌المللی مورد تایید نیز قرار گرفت.
این کارشناس مسایل بین‌الملل، اما درباره بزرگترین مشکل برجام گفت: بزرگترین مساله این است که برجام از ابتدا با انبوهی از بی‌اعتمادی در روابط ایران و آمریکا و افت و خیز‌های سیاسی در داخل هر یک از این کشور‌ها همراه بود و موضوع دعوا‌های داخلی هم در آمریکا و هم در ایران قرار گرفت. دیپلمات‌ها معتقدند موضوع یک کشور اگر در یک کشور دیگر تبدیل به مساله داخلی آن کشور شود، حل کردن آن مساله سخت می‌شود. متاسفانه درباره برجام هم در ایران و هم آمریکا این اتفاق روی داده است و مساله هسته‌ای و برجام به موضوعی که همه جناح‌ها درباره آن نظر داشتند تبدیل شد و در طناب کشی‌های سیاسی از آن به نفع خود استفاده می‌کنند.
قهرمان‌پور در پاسخ به این که برجام چقدر در این شرایط قابلیت اجرایی شدن دارد؟ گفت: این مساله به محیط حاکم بر برجام بستگی دارد. یک توافق سیاسی و حقوقی مثل برجام جدای از محیط، بستر و متنی که در آن اجرا می‌شود نیست. طبیعی است وقتی بی اعتمادی میان دو طرف افزایش می‌یابد مثل دوره ترامپ این افزایش تنش خودش را در برجام نشان می‌دهد و به همین میزان اجرای برجام سخت می‌شود. خیلی از مواردی که در برجام است تابع اراده سیاسی کشورهاست، مثلا خرید آب سنگین از ایران که در برجام آمد و در دولت اوباما هم آن را از ما خرید، اما در دولت ترامپ خرید آن متوقف شد؛ پس این مساله به تعامل میان کشور‌ها و اراده سیاسی دولت‌ها باز می‌گردد. اینکه توافق هسته‌ای را جدای از متن و بستر تعاملات میان ایران و آمریکا و یک استثنا در چهل سال گذشته روابط دو کشور بدانیم اشتباه است. نمی‌شود در کلیت تعامل ایران و آمریکا و اروپا دچار بی اعتمادی باشد، اما در برجام مشکلی نباشد.
وی درباره دلیل اجرای حداقلی برجام از سوی ایران و ۱+۵ و بعد از آن از سوی ۱+۴ گفت: علتش این بود که بستر و محیط روابط ایران با آمریکا و غرب در شش سال گذشته شاهد تغییر و بهبود جدی نبوده است و اساسا همین که برجام هنوز باقی مانده است، شاید یک اتفاق مهم بود. با فشاری که ترامپ هم بر ایران هم اروپا وارد کرد، از بین رفتن کامل برجام دور از انتظار نبود.