اقتصاد ۲۴- یک روز پس از انتشار خبری مبنی بر تلاش تعدادی از نمایندگان برای به رفراندوم گذاشتن حذف یارانه‌های نقدی، مرکز پژوهش‌های مجلس از گزینه یارانه‌های شبه نقدی، به‌جای پرداخت مستقیم پول نقد به مردم رونمایی کرد که از آن به‌عنوان یارانه پدرانه یاد شده است. هدف از این گزارش و دفاع از یارانه‌های شبه نقدی این است که دولت در مقام پدر جامعه می‌خواهد و می‌تواند مردم را به مصرف یک کالا یا خدمت خاص ترغیب کند.
مرکز پژوهش‌های مجلس اعلام کرده یارانه‌های شبه نقدی که برای استفاده از یک یا چند قلم کالا یا خدمات در اختیار مردم قرار می‌گیرد، به‌صورت گسترده در دیگر کشور‌های جهان رایج است؛ به‌گونه‌ای که در کشور‌های پیشرفته تا ۶ درصد از مخارج سالانه کشور صرف این یارانه‌ها می‌شود.
تجربه جهانی
این احتمال وجود دارد که دولت و مجلس با درس گرفتن از انحراف در قانون هدفمندی یارانه‌ها در طول بیش از یک دهه اخیر، به این تصمیم مهم برسند که نظام پرداخت مستقیم یارانه‌ها در قالب پول نقد به‌حساب سرپرستان خانوار را کنار گذاشته و به‌جای آن با الگو گرفتن از تجربه دیگر کشور‌ها به سمت یارانه‌های نقدی حرکت کنند.
پژوهشگران مجلس با بررسی نظام یارانه‌ای آمریکا می‌گویند متداول‌ترین یارانه‌های شبه نقدی در جهان شامل یارانه مسکن، سلامت، آموزش، تغذیه، نگهداری کودکان و بهبود فضای بازار کار می‌شود تا جایی که دولت‌ها برای حفظ اشتغال و نجات بنگاه‌های گرفتارشده سیاست ایجاد انگیزه برای کارفرمایان جهت حفظ نیروی کار یا جذب آن‌ها را در پیش گرفته‌اند.
آن‌ها تأکید می‌کنند هرچند یارانه شبه نقدی، کارکرد‌های مشخصی را دنبال می‌کند و درصورت اجرای موفق، می‌تواند بسیار مفید باشد، اما اگر به‌خوبی اجرا نشود، مضر خواهد بود و اجرای طرح یارانه‌های شبه نقدی نسبت به یارانه‌های نقدی مشکلات بیشتری دارد و زمانی باید به این سمت حرکت‌کرد‌که از یک‌سو اجرا با دقت و کیفیت مناسب انجام شود و از سوی دیگر مزایای استفاده از یارانه شبه نقدی بسیار بیشتر از یارانه نقدی باشد و درصورتی که یارانه به‌صورت سبد کالا ارائه شود، عموماً زمینه ایجاد فساد از سوی مجری می‌شود.
مزیت یارانه‌های پدرانه
پرسش اصلی اینجاست که مزیت یارانه‌های شبه نقدی چیست؟ به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، شرط استفاده از یارانه‌های شبه نقدی باید شفاف باشد؛ ازجمله زمانی که دولت بخواهد به دلایلی مصرف یک کالا یا خدمت خاص نظیر توزیع شیر مدارس را به افراد خاص تحمیل کند یا با دادن یارانه به شکل کالایی فقرا را از ثروتمندان جدا کند که فقط برای اقشار فقیر جذابیت داشته باشد؛ نظیر یارانه خانه‌های کوچک. از دیگر اشکال این یارانه‌های شبه نقدی می‌توان به یارانه آموزش برای ارتقای سطح آموزش شهروندان اشاره کرد یا اینکه هدف، ایجاد تغییر بزرگ در یک بازار نظیر یارانه مسکن باشد که در نهایت به کاهش قیمت مسکن کمک کند.
بیشتربخوانید: حذف یارانه پردرآمدها، حذف شد!
وجه دیگر این شکل یارانه، وقتی است که کشور با مدیریت شکست بازار مواجه می‌شود؛ نظیر خدمات سلامت که افزایش هزینه‌های آن ممکن است مردم را با فشار مواجه سازد.
این گزارش می‌افزاید؛ در بسیاری از کشور‌های پیشرفته دولت‌ها یارانه غذا را اجرا می‌کنند که یک یارانه غیرنقدی است.
یارانه‌هایی با نگاه پدرانه با این هدف پرداخت می‌شود که برای کل جامعه مطلوبیت به همراه دارد. درحالی‌که در وضعیت پرداخت یارانه‌های نقدی ممکن است مردم یارانه دریافتی را در بخش دیگری هزینه کنند. نظیر آنکه پدر یک خانواده یارانه نقدی را به خرید و مصرف دخانیات اختصاص دهد به‌جای آنکه صرف تغذیه فرزند خود کند.
با این حال مرکز پژوهش‌های مجلس می‌گوید: تشخیص نیازمندان واقعی در نظام یارانه‌های غیرنقدی مشکل خواهد بود، اما از سوی دیگر این شکل از یارانه دادن با تحمیل مصرف یک نوع کالا بر شهروندان می‌تواند موجب رشد او در بلندمدت شده و آن‌ها را از تله فقر نجات دهد؛ مشروط به اینکه آن‌ها از این یارانه‌ها به‌درستی استفاده کنند.
تجربه آمریکایی برای ایران
نویسندگان گزارش به‌گفته خودشان آموزه‌هایی را از تجربه آمریکا برای ایران استخراج کرده‌اند و تأکید دارند: ارائه یارانه شبه نقدی روی غذا می‌تواند گام مناسبی برای رفع فقر در ایران باشد؛ به شرط اینکه از نظام کوپنی سابق درس عبرت گرفته و به‌جای آن از ظرفیت‌های فناوری استفاده شود تا فروش دوباره کالا‌های توزیع‌شده به حداقل برسد. پیشنهاد این پژوهشگران این است که می‌توان مانند برنامه کمک غذایی مکمل، به جای مشخص کردن اجناس خاص برای استفاده مشمولان یارانه، با تعداد زیادی خرده‌فروش مواد غذایی قرارداد منعقد شود و مشمولان یارانه، محدود به خرید مواد غذایی از این فروشگاه‌ها شوند تا در این صورت، افراد در انتخاب کیفیت اجناس مصرفی آزادی داشته و جلوی فساد در توزیع کالا‌ها گرفته شود.
در بخشی از این گزارش اشاره شده که یکی از معایب یارانه نقدی این است که می‌تواند در مکان‌های دورافتاده باعث ایجاد تورم محلی شود؛ به‌عنوان مثال اگر به ۵۰ درصد از اهالی یک روستا یارانه نقدی پرداخت شود، قیمت لوازم زندگی در آن محل افزایش می‌یابد و افرادی که مشمول یارانه نیستند، متضرر می‌شوند.
نویسندگان این گزارش به تناقض در برنامه کمک موقت به خانوار‌ها اشاره می‌کنند که براساس آن با هدف تشویق افراد به بازگشت به کار، حمایت‌ها به‌صورت حداکثر پنج‌ساله تعریف می‌شود. این در حالی است که موقت بودن حمایت‌ها باعث می‌شود افرادی که اصلاً توان بازگشت به‌کار ندارند مانند معلولان، بعد از اتمام دوره، دچار مشکل شوند. بر این اساس تناقض رخ داده ممکن است در تعریف نظام حمایتی ایران نیز به‌وجود بیاید، اما مرکز پژوهش‌های مجلس اذعان می‌کند که آسان‌ترین روش برای حل این مشکل بهبود شناسایی افراد است؛ به‌نحوی که تفاوت میان افرادی که می‌توانند به‌کار بازگردند و افرادی که نمی‌توانند، آشکار شود؛ در غیراین صورت باید مقداری خطا را از سوی سیستم پذیرفت تا از محروم ماندن فقرای واقعی جلوگیری شود.
بازوی تحقیقاتی مجلس تأکید دارد؛ یارانه شبه نقدی در برخی شرایط مطلوب‌تر از یارانه نقدی است، اما باید توجه کرد که به‌طورکلی آفات اجرایی بیشتری نسبت به یارانه نقدی دارد؛ برای مثال فساد از سوی مجری در یارانه شبه نقد آسان‌تر است و برداشتن بخشی از یارانه ۴۵ هزار تومانی عملاً ممکن نیست، اما برداشتن یک مقدار روغن و مرغ یارانه‌ای آسان است. در مقابل، اگر یارانه شبه نقدی به‌صورت کارت اعتباری اجرا شود، این مشکلات از بین می‌روند؛ به همین دلیل باید به نحوه اجرای یارانه شبه نقدی توجه مضاعف شود.
یارانه‌بگیر‌ها بیکار می‌مانند؟
این گزارش می‌افزاید: یکی از نگرانی‌های اصلی سیاستگذاران در مورد یارانه، کاهش انگیزه مشمولان یارانه برای مشارکت در بازار کار است و این نگرانی در مورد یارانه شبه‌نقدی نیز وجود دارد و در کوتاه مدت، دلایلی برای اثر مثبت و منفی یارانه شبه نقدی بر اشتغال وجود دارد. از یک سو، یارانه شبه‌نقدی موجب کم شدن عرضه کار می‌شود، مثلاً کسی که به تحصیل مشغول می‌شود، کار نمی‌کند.
اما انواع دیگر یارانه شبه نقدی نیز باعث ایجاد یک پله درآمدی می‌شود و فرد اگر بیش از مقدار مشخصی درآمد کسب کند، یارانه شبه نقدی را از دست خواهد داد و این یعنی یک ضرر قابل توجه به او وارد شده است؛ به‌نحوی‌که در مجموع افراد تصمیم می‌گیرند کمتر کار کنند تا درآمدشان به آن سطح نرسد.
البته برخی برنامه‌ها مانند برنامه کمک غذایی مکمل با استفاده از کاهش تدریجی مقدار یارانه در زمان افزایش درآمد فرد، برای حل این مشکل قدم برداشته‌اند.