اقتصاد۲۴- بیش از یک ماه از تسلط طالبان بر همه مناطق افغانستان جز پنجشیر گذشته است. در این مدت تحلیل‌های مختلفی از میزان اثرگذاری تسلط این گروه بر افغانستان مطرح می‌شد که برخی کارشناسان بر این باور بودند که حضور این شبه‌نظامیان در کشور همسایه مشکلی برای ایران ایجاد نمی‌کند و جریان تجارت کالا و انرژی به روال سابق خواهد بود.
البته که این پیش‌بینی با توجه به تغییر شرایط فعلی اقتصاد جهانی نسبت به زمانی که طالبان قدرت را در افغانستان در دست داشت، تغییر کرده و به نظر نمی‌رسد بتوان به پیش‌بینی‌هایی که شده، اکتفا کرد. بر اساس هفتمین گزارش «پایش تحولات تجارت جهانی» که توسط اتاق بازرگانی ایران منتشر شده، اگر منابع مالی افغانستان همچنان بلوکه‌شده بماند و امریکا اجازه کمک‌های بین‌المللی به این کشور را ندهد، این گروه برای حکومت‌داری مجبور است از روش‌هایی مانند قاچاق اسلحه و مواد مخدر استفاده کند که برای کشور‌های همسایه به شدت خطرناک و پر از آسیب است.
با ادامه‌دار شدن این روند، می‌تواند منطقه را دچار تنش و بی‌ثباتی کند. به خصوص آنکه به نظر می‌رسد این‌بار طالبان برای امارت اسلامی خود برنامه‌ای بلندمدت‌تر دارد. گرچه هنوز برای پیچیدن نسخه نهایی در خصوص تاثیر طالبان بر کشور‌های همسایه زود است و باید با احتیاط به رویداد‌های آن نگریست، اما به باور اتاق بازرگانی ایران «روند‌ها به سوی تنیدگی ژئواکونومی افغانستان در پاکستان خواهد بود و این بی‌شک علیه منافع اقتصادی دولت و بخش خصوصی ایران است.»
وابستگی به کالا و انرژی ایران
تحولات افغانستان هر روز ابعاد تاره‌ای به خود می‌گیرد به همین دلیل نمی‌توان آن‌گونه که باید پیش‌بینی از آینده این کشور در دستان طالبان ارایه کرد. آن چیزی که برای کشور اهمیت دارد، تاثیر حضور شبه‌نظامیان طالبان بر اقتصاد ایران و جریان تجارت کالاست، چراکه افغانستان مهم‌ترین مقصد کالا‌های ایران از جمله محصولات کشاورزی، معدنی و ... است. تا اسفند سال گذشته و بر اساس آمار‌های منتشره از تجارت خارجی ایران، افغانستان یکی از ۵ بازار و مقصد کالا‌های کشور در سال ۹۹ بود و صادراتش حدود دو میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار بود که البته به دلیل کرونا و بسته شدن مرز‌ها از صادرات دو میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلاری سال ۹۶ نیز کمتر بود.
البته که سایت اتاق تجارت و صنایع افغانستان به نقل از مظفر علی‌خانی، دبیرکل اتاق مشترک ایران و افغانستان در اسفند سال گذشته نوشته بود که «ایران تا مرز چهار میلیارد دلار به افغانستان صادرات داشته در حالی که تنها بین ۴۰ الی ۵۰ میلیون دلار، افغانستان به کشور ایران صادرات داشته است.» با این حال مهدی میراشرفی، رییس کل گمرک در فروردین سال جاری کل صادرات کشور در سال ۹۹ را ۳۴ میلیارد و ۲۵۶ میلیون دلار و صادرات به افغانستان را نیز دو میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار عنوان کرد. بر اساس اعلام وزارت صنعت، تجارت و معدن این کشور عمده اقلام صادراتی ایران به این کشور میوه و تربار، مواد غذایی، کالا‌های صنعتی و ساختمانی است، البته که در سال گذشته گوجه‌فرنگی در صدر کالا‌های صادراتی به این کشور قرار داشت.
بیشتر بخوانید: طالبان چابهار را دور می‌زند؟
احتمال ایجاد اختلال در جریان صادرات انرژی به افغانستان نیز از دیگر نگرانی‌هاست. این کشور برق و گاز خود را از ایران تامین می‌کند و بر اساس گزارش‌های رسمی «بیش از یک میلیون تن در سال معادل بیش از ۲۰ هزار بشکه در روز سوخت از ایران به افغانستان می‌رود.» از سوی دیگر و بر اساس داده‌های اتاق‌های بخش خصوصی افغانستان «در فاصله مارس ۲۰۲۰ تا مارس ۲۰۲۱، ارزش واردات از ایران ۳۶۷ میلیون دلار بوده که عمده آن سوخت بوده است.»
با کنار هم قرار دادن اعداد و ارقام مربوط به صادرات به افغانستان و نیازمندی این کشور به ادامه‌دار بودن جریان تجارت کالایی و واردات انرژی، حضور طالبان قطعا بر مناسبات تجاری ایران تاثیرگذار خواهد بود. به خصوص آنکه اهرم اقتصادی به عنوان مهم‌ترین اهرم در اختیار سایر کشورها و به خصوص امریکا برای اثرگذاری بر این کشور است.
اهرم‌های فشار به افغانستان
در بخش‌هایی از هفتمین گزارش «پایش تحولات تجارت جهانی» به نقش امریکا در آینده امارت اسلامی اشاره شده است. گردآورندگان بر این باورند که با خروج نیرو‌های خارجی از این کشور، اهرم‌های فشار بر این کشور متمرکز شده و ابتکار عمل در دست کشور‌های قدرتمند قرار خواهد گرفت. یکی از این ابزار، پول‌های بلوکه‌شده در امریکاست؛ از کل ۹ میلیارد دلار دارایی خارجی این کشور ۷ میلیارد دلار آن در بانک‌های امریکا، ۱.۳ میلیارد دلار در سایر حساب‌های بین‌المللی و ۷۰۰ هزار دلار نیز در بانک تسویه حساب بین‌المللی قرار دارد. کمتر از یک ماه پیش نیز صندوق بین‌المللی پول دسترسی افغانستان به منابع مالی این صندوق را به دلیل مسائل سیاسی و نامشخص بودن اوضاع این کشور قطع و وزارت خزانه‌داری امریکا نیز حدود ۴۴۰ میلیون دلار ذخیره ارزی جدید افغانستان را نیز بلوکه کرده بود و به نظر نمی‌رسد تصمیمی برای رفع مسدودی یا آزادسازی این اموال داشته باشد.
در بخشی از این گزارش عنوان شده که «روسیه مخالف بلوکه کردن اموال خارجی این کشور است، چراکه در این صورت نظامیان برای گذران اقتصادی به سمت کار‌هایی مانند قاچاق اسلحه و مواد مخدر روی می‌آورند.» اهرم دیگری که امریکا از آن برای منزوی کردن و فشار به طالبان استفاده می‌کند، تجارت است. همان‌طور که گفته شد افغانستان روزانه ۲۰ هزار بشکه سوخت از ایران دریافت می‌کند که اگر این میزان واردات سوخت را در کنار حجم ناچیز پالایشگاه‌های این کشور برای تولید سوخت کنار یکدیگر قرار دهیم، وابستگی شدید این کشور به سوخت‌رسانی از سایر کشورها را می‌توان درک کرد.
اما نیاز به واردات نیز تنها به سوخت خلاصه نمی‌شود و در سال ۲۰۱۹ حدود ۸.۶ میلیارد دلار واردات کالایی داشته که عمده آن‌ها نیز محصولات کشاورزی و گندم بوده است. هزینه سالانه ۲۷۰ میلیون دلاری برای واردات برق نیز از جمله هزینه‌هایی است که دولت پیشین افغانستان برای تامین برق مورد نیاز کشورش پرداخت می‌کرد. اگر افغانستان نتواند از عهده پرداخت هزینه واردات کالا و انرژی برآید چه بسا به سمت اقداماتی که امنیت منطقه را به خطر می‌اندازد، برود.
طرح توسعه بندر چابهار از اولویت خارج می‌شود؟
در بخش دیگری از گزارش اتاق بازرگانی ایران به نزدیکی میان افغانستان و پاکستان و چین نیز اشاره شده است؛ از آنجایی که طالبان بر همکاری با این دو کشور تاکید داشته و درصدد است خود را بخشی از کریدور اقتصادی چین -پاکستان بداند، نشان می‌دهد که در آینده و شروع مناسبات اقتصادی، سیاسی و... طالبان با سایر کشورها، مسیر همکاری سه‌جانبه ایران- افغانستان-هند در آینده اولویتی نخواهد داشت و حاکمان جدید افغانستان بیشتر بر همکاری به پاکستان و چین تاکید دارند. در بخشی از این گزارش نوشته که «رقابت قدیمی چابهار با گوادر و کراچی با سلطه طالبان بر افغانستان احتمالا به سود گوادر و کراچی حل‌وفصل خواهد شد.»، اما این پایان ماجرا نخواهد بود و اگر چین بپذیرد که طالبان بخشی از کریدور چین- پاکستان باشد، موقعیت کشور در مناسبات ژئوپلیتیکی افغانستان که می‌تواند از تجارت کالایی تا مسیر‌های ترانزیت کالا به آسیای مرکزی باشد را نیز تحت‌تاثیر قرار دهد.