اقتصاد ۲۴-ایران بالاخره و پس از فراز و فرود‌های بسیار و گذشت حدود دو دهه انتظار توانست موافقت اعضای سازمان شانگهای را برای عضویت دائم در این سازمان که مبتنی بر همکاری‌های امنیتی شکل گرفته است به دست آورد. انتظاری که دوره‌ای طولانی از نزدیکی و دوری میان ایران و برخی کشور‌های عضو این سازمان را در پی داشت، اما بالاخره در سال ۲۰۲۱ بود که نام ایران بر سند سازمان شانگهای به عنوان عضو ثبت شد.
هر چند بسیاری از هواداران دولت سازمان همکاری شانگهای را با پیمان آتلانتیک شمالی، ناتو، مقایسه می‌کنند، اما با همه اهمیت‌های این سازمان، تفاوت‌های بسیاری با ناتو دارد که مهم‌ترین آن مساله نظامی است.
از شانگهای ۵ تا سازمان شانگهای
سازمان همکاری شانگهای از دل رقابت قدرت‌های بزرگ بر سر منطقه ژئوپلتیک آسـیای مرکـزی بود که تاسیس شد و در تاریخ ۲۶ آوریل ۱۹۹۶ با عنوان «شانگهای ۵» در شهر شانگهای چین پایه‌گذاری شد.
در همین تاریخ توافقی امضا شد که هدف اول آن «تعمیق اعتماد نظامی در مناطق مرزی» توسط رهبران وقت کشور‌های قزاقستان، جمهوری خلق چین، قرقیزستان، روسیه و تاجیکستان بود.
بیشتر بخوانید: تأثیر اقتصادی عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای
این کشور‌ها مجدداً در تاریخ در ۲۴ آوریل سال ۱۹۹۷ دور هم گرد آمدند و توافقنامه‌ای به منظور «کاهش نیرو‌های نظامی در مناطق مرزی» در مسکو را به امضا رساندند. در آن جلسه سران کشور‌های روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان گرد هم آمدند تا به منظور اعتمادسازی امنیتی در مرز‌ها با یکدیگر مذاکره کنند. یک سال بعد و در سال ۱۹۹۸ در شهر آلماتی در قزقستان اعضای گروه شانگهای ۵ دور هم جمع شدند و در سال ۱۹۹۹ در این نشست در بیشکک قزاقستان و در سال ۲۰۰۰ در شهر نیز در شهر دوشنبه تاجیکستان نسست این گروه برگزار شد.
تولد سازمانی با نام همکاری شانگهای
نشست این گروه در سال ۲۰۰۱ در شهر شانگهای چین برگزار شد. در این نشست نخست کشور ازبکستان به عنوان عضو جدید پذیرفته شد و نام گروه را به «شانگهای ۶» تغییر داد. سپس در ۱۵ ژوئن سال ۲۰۰۱، سران کشور‌های عضو در نشستی ضمن قدردانی از عملکرد گروه شانگهای ۵، تأسیس «سازمان همکاری شانگهای» را به هدف افزایش سطح همکاری‌ها اعلام کردند.سران کشور‌های عضو در ۱۷ خرداد ۱۳۸۱ (ژوئن ۲۰۰۲) در شهر سن پترزبورگِ روسیه جمع شدند تا جزئیات اساسنامه سازمان را که شامل اهداف، ساختار و راهکارهامی شد، به بحث و بررسی بگذارند. پس از این توافقنامه موجودیت سازمان عملاً از نظر حقوق بین‌المللی رسمیت پیدا کرد.
ایران بازیگری که نمی‌شد نادیده گرفت
در این زمان بود که باتوجه به نقش و جایگاه ایران در منطقه آسیای مرکزی و افغانستان، همکاری و گفتگو‌های نزدیک با تهران را برای این سازمان ایجاب می‌کرد. همین امر نیز باعث شد تا ۴ سال پس از تاسیس رسمی آن، ایران نیز به سادگی به عضویت ناظر در این سازمان در آید.
در سال ۲۰۰۵ چهار کشور از جمله ایران، پاکستان، هند و بلاروس به عضویت ناظر این سازمان در آمدند که طی سال‌های پس از آن دو کشور هند و پاکستان توانستند به عضویت دائم ارتقاء یافته و ایران و بلاروس کماکان به عنوان عضو ناظر همکاری خود را با این سازمان ادامه دهند.
کدام کشور‌ها مانع ایران بودند؟ تاجیکستان یا روسیه و چین!
ایران که سال ۲۰۰۵ که به عنوان عضو ناظر به سازمان همکاری شانگهای پیوست و یک سال بعد و در سال ۲۰۰۶ برای عضویت کامل در این سازمان درخواست داد. این درخواست بحث‌های زیادی را برانگیخت و حواشی خاصی را نیز در پی داشت که یکی از مهم‌ترین آن مخالفت تاجیکستان با درخواست ایران به صورت جدی بود. اما مساله مهم‌تر که باعث می‌شد ایران نتواند به این سازمان برای همکاری بپیوندد همچنان تحریم‌های گسترده بر علیه ایران بود که مدام نیز در آن سال‌ها افزایش می‌یافت. سال ۲۰۱۵ و همزمان با امضای رسمی توافق هسته‌ای از سوی ایران و کشور‌های ۱+۵، لغو تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران و به طور ویژه قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد به عنوان مانع اصلی حقوقی پیش‌روی عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای کاهش یافت.
تحریم‌ها و غرب ستیزی مانع اصلی
هر چند در سال‌های اخیر بار‌ها از تاجیکستان به عنوان مخالف پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگهای نام برده شده است، اما موضع مخالف به طور صریح از طرف مقامات رسمی این سازمان و کشور‌های تاثیرگذار نظیر روسیه و چین همواره مطرح می‌شده است. سیاست تقابل‌جویانه ایران با غرب که می‌توانست بر روند همکاری‌های گسترده اقتصادی و سیاسی روسیه و چین با غرب تاثیر بگذارد از جمله دلایل مخالفت این دو کشور بوده است. در تاریخ ۱۰ ژوئیه ۲۰۱۵ این سازمان، اما با عضویت کامل هندوستان و پاکستان موافقت کرد و در نهایت ژوئیه ۲۰۱۷ عضویت این دو کشور به سازمان همکاری شانگهای قطعی شد.
برجام کلید اول بازشدن قفل سازمان همکاری شانگهای
از جولای ۲۰۱۵ و با رسمی شدن برجام در وین که متعاقب آن تصویب بیانیه ۲۲۳۱ در شورای امنیت سازمان ملل متحد، نخستین مانع عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای برداشته شد. به همین منوال، اجرای دقیق تعهدات ایران به مفاد برجام و تعامل نزدیک تهران با مسکو و پکن در روند پس از آن، نوعی اعتماد متقابل میان طرفین را نیز به وجود آورد.
بیشتر بخوانید: میزان تجارت ایران با غول‌های اقتصادی اعضای شانگهای چقدر است؟ +اینفوگرافی
ریاست جمهوری دونالد ترامپ در آمریکا از سال ۲۰۱۶ شرایط را در حوزه سیاست بین‌الملل برای چین و روسیه تغییر داد. روسیه که از سال ۲۰۱۴ و با آغاز بحران اوکراین تقابل بی‌سابقه‌ای را با غرب تجربه کرده بود و در گام‌های بعدی در تحولات بلاروس و ماجرای الکسی ناوالنی سطح مخاصمه اش با غرب به بالاترین حد رسیده بود. چین نیز در بحران تایوان، مسائل امنیتی هنگ کنگ، تحرکات آمریکا در دریای چین جنوبی و به ویژه در ماجرای مسلمانان اویغور، روند بی‌سابقه‌ای از تنش با غرب را تجربه کرده است.
در همین حال رویکرد‌های تهاجمی و بی‌پروای ترامپ در آغاز جنگ تجاری با پکن و تهدید مستقیم منافع مسکو که باعث چالش‌های جدی در همکاری‌های راهبردی این کشور‌ها شده بود، نگاه این کشور‌ها را به ابعادِ تقابل با غرب تاحدودی تغییر داد. همین امر نیز به عنوان منطقِ سیاسی جدید در شانگهای، می‌توانست عضویت ایران را تسهیل کند.
پایانِ مخالفت تاجیکستان
در حالی که شرایط برای عضویت ایران رو به بهبود و حداقل دو کشور چین و روسیه با این عضویت مشکلی نداشتند، این بار بروز اختلاف سیاسی بین ایران و تاجیکستان عاملی شد که حتی پس از رفع موانع نیز ایران نتوانست عضویت دائم سازمان همکاری شانگهای شود. در پی تلاش‌های ایران برای جلب اتفاق نظر کشور‌های عضو در این سازمان در سال ۲۰۱۷، تاجیکستان بنا به دلایل مختلف سیاسی و امنیتی، تنها مخالف عضویت ایران بود.
ماجرای مخالفت تاجیکستان به سفر «محی‌الدین کبیری»، رئیس حزب نهضت اسلامی به ایران و شرکت در کنفرانس وحدت اسلامی بازمی‌گشت. این دعوت بی موقع از آقای کبیری سبب تخریب روابط ایران و تاجیکستان و مخالفت این کشور با عضویت دائم جمهوری اسلامی در سازمان شانگهای شد.
گذر ایران و تاجیکستان از تنش‌های پیش رو
با این حال طی دو سال اخیر روند بازیابی مناسبات تهران و دوشنبه به نتایج ملموسی منتهی شد، و در نهایت نظر تاجیکستان تغییر کرد. چند ماه پیش «نظام‌الدین زاهدی»، سفیر تاجیکستان در تهران در یک کنفرانس مطبوعاتی که به مناسبت ریاست دوره‌ای این کشور بر سازمان همکاری شانگهای برگزار شد، نخستین بار نشانه‌هایی از تغییر دیدگاه تاجیکستان را بیان کرد.
پس از آن بود که «سراج‌الدین مهرالدین»، وزیر امور خارجه تاجیکستان نیز به طور رسمی اعلام کرد که در صورت اتفاق آراء کشور‌های عضو، این کشور نیز مخالفتی با عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای ندارد.
سازمان همکاری شانگهای و اهداف اولیه
این سازمان در ابتدا با هدف برقرار کردن موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در منطقه، پایه‌گذاری شد. در واقع سازمان همکاری شانگهای را از جمله معدود سازمان‌هایی با ماهیت امنیتی و نظامی می‌توان دانست که «حوزه تمدنی آنگلوساکسونی» به آن راه ندارد. درخواست سال ۲۰۰۵ ایالات متحده آمریکا نیز برای عضویت در این سازمان از سوی کشور‌های حاضر در این سازمان رد شد.
مسایل امنیتی در آسیای میانه به ویژه تروریسم، جدایی طلبی و افراطی گری عموماً دغدغه اصلی این سازمان محسوب می‌شود.
ساختار امنیتی
«ساختار منطقه‌ای ضدتروریسم» سازمان همکاری شانگهای در نشست ژوئن ۲۰۰۴ در شهر تاشکند در ازبکستان تهیه و تصویب شد. این سازمان در سال ۲۰۰۶ اعلام کرد که بر اساس مفاد توافقنامه منطقه‌ای، با قاچاق مواد مخدر در طول مرز‌های کشور‌های عضو مبارزه خواهد کرد.
بیشتر بخوانید: عضویت در شانگهای، قدرت چانه زنی ایران را افزایش می‌دهد
تاکید بر حفظ و ثبات مرز‌ها و همچنین حاکمیت ملی کشور‌ها نیز از دیگر عناصری است که در مخالفت کامل با سیاست یکجانبه‌گرایی آمریکا در مورد اشغال کشور‌ها و همچنین حمایت از هرج و مرج سازنده قرار داشته است. سازمان همکاری‌های شانگهای شاید یکی از معدود نهاد‌های بین‌المللی است که در مقابل آمریکا عرض اندام کرده است. نمونه آن درخواست رسمی از آمریکا برای خروج از پایگاه نظامی در منطقه «دره فراغنه» در کشور ازبکستان در سال ۲۰۰۵ بود.همچنین در پی رسمی شدن سازمان همکاری شانگهای قرقیزستان نیز خواستار خروج آمریکایی‌ها از «پایگاه هوایی کی ۲» شد.
سازمان شانگهای بار‌ها بر این نکته تاکید کرده است که به دنبال مقابله با منافع هیچ کشوری در دنیا نیست و تنها توسعه همکاری‌های چندجانبه برای حفظ امنیت را پی می‌گیرد با این حال واقعیت این است که محور روسیه و چین به نوعی در حال حرکت به سمت تقابل با آمریکا است.
عضویت دائم ایران در بلوک اوراسیا، در بعضی بخش‌ها می‌تواند احیا‌کننده باشد و در بعضی دیگر مخرب. در حالی که به نظر می‌رسد سازمان همکاری شانگهای با اعطای عضویت دائم به ایران در پی تقویت چندجانبه اقتصادی و سیاسی است، اما این هدف را نیز دارد که با افزودن تنها همسایه منطقه‌ای باقی‌مانده، نظارت دقیق‌تری بر وضعیت افغانستان داشته باشد. این موضوع نه فقط به بلوک همکاری شانگهای، بلکه به چین و روسیه نیز یاری می‌رساند تا سیاست‌ها و استراتژی‌های اطلاعاتی و نظامی‌شان را بر اساس آن تنظیم کنند.
ساختار اقتصادی
کشور‌های عضو و ناظر سازمان همکاری شانگهای؛ روی هم بیشترین تولیدکننده و مصرف‌کننده انرژی در جهان هستند. در میان این کشور‌ها چهار قدرت اتمی چین، روسیه، هند و پاکستان وجود دارد که از میان آن‌ها روسیه و چین اعضای دائمی شورای امنیت نیز هستند. مساحت کشور‌های عضو این سازمان روی هم ۳۶۸۸۹۶۰۷ کیلومتر مربع یا در حدود یک چهارم سطح خشکی‌های زمین است. همچنین نه کشور عضو در حدود ۳ میلیارد و ۳۶۳ میلیون نفر جمعیت دارند که در حدود ۴۳ درصد جمعیت جهان را شامل می‌شود.
در حوزه اقتصاد، اعضای سازمان شانگهای نزدیک به ۲۵ تولید ناخالص ملی دنیا را در اختیار دارند و با گذشت زمان به احتمال زیاد از ۵ قدرت اول اقتصادی دنیا دو کشور عضو این سازمان خواهند بود. از بین قدرت‌های اتمی نیز چهار قدرت اتمی دنیا یعنی روسیه، چین، هند و پاکستان عضو این پیمان هستند.
بیشتر بخوانید: نگاهی به سازمان همکاری شانگهای از دیروز تا امروز + اینفوگرافی
چهارچوب توافقنامه همکاری اقتصادی کشور‌های عضو پیمان نخستین بار در نشست مورخ ۲۳ سپتامبر ۲۰۰۳ تهیه و به امضا رسید. در این نشست رئیس دولت چین پیشنهاد کرد که برنامه بلندمدتی برای تشکیل منطقه آزاد تجاری در سازمان تهیه شود. وی در این پیشنهاد ضمناً چندین راهکار کوتاه مدت برای افزایش سطح بازرگانی در میان کشور‌های عضو ارائه داد. یکسال پس از این نظر، در ۲۳ سپتامبر ۲۰۰۴، سندی شامل یکصد برنامه مشخص برای افزایش سطح بازرگانی میان کشور‌های عضو به امضا رسید.
دستاورد مهم دیگر این نشست توافق برای تشکیل شورای مشترک بانکی بین کشور‌های عضو سازمان بود. هدف از تشکیل این شورای مشترک بانکی تسهیل در فراهم نمودن سرمایه مورد نیاز برای اجرای پروژه‌های مشترک سازمان عنوان شده‌است. در پی این توافق، نخستین گردهمایی شورای مشترک بانکی سازمان همکاری شانگهای در ۳۰ نوامبر ۲۰۰۶ در پکن پایتخت چین برگزار شد.
گسترش همکاری اقتصادی ایران با چین و روسیه و اوراسیا
چین با سرمایه‌گذاری ۴۰۰ میلیارد دلاری در ایران، بزرگ‌ترین عضو نافع حضور دائمی ایران در سازمان همکاری شانگهای خواهد بود. چین می‌داند که بدون حمایت ایران نمی‌تواند اهداف خود را در اتصال شرق و غرب از طریق جاده ابریشم فراهم آورد. ایران نقش ژئوپلتیکی مهمی در آرزو‌های قاطع اقتصادی چین دارد؛ نقشی که ۶۵ کشور دیگر را نیز در بر‌می‌گیرد. چین در هر دو پروژه: کمربند اقتصادی جاده ابریشم و جاده ابریشم دریایی قرن ۲۱، به دسترسی زمینی و دریایی ایران نیاز دارد. این پروژه‌ها، از راه آسیای مرکزی و آب‌های آزاد ایران، اتصال چین را به اروپای شرقی و غربی فراهم می‌آورند.
به همین ترتیب، روسیه نیز از بازیگران سفت و سختی است که از تقویت جایگاه و عضویت دائمی ایران در SCO سود بالایی می‌برد. روسیه که بازوی نهادی اتحادیه محسوب می‌شود می‌تواند از اهمیت جغرافیایی و استراتژیک ایران برای تأمین منافع مالی خود در کشور‌های حوزه خلیج فارس بهره‌مند شود.
علاوه بر این، ایران می‌تواند روابط دیپلماتیک و سیاسی خود را بر مبنای این دستاورد با کشور‌های آسیای مرکزی شامل تاجیکستان، ازبکستان، قرقیزستان و قزاقستان گرم‌تر کند. ترکمنستان نیز به عنوان عضو دائم SCO با ایران پیوند‌های قدرتمندی در سطوح مختلف دارد. نتیجتاً، کشور‌های آسیای مرکزی فرصت ارتقاء جنبه‌های تجاری خود را از طریق دسترسی به آب ایران در چارچوب طرح کمربند و جاده (BRI) توسط عضو مؤسس SCO یعنی چین خواهند داشت. با این کار کشور‌های آسیای مرکزی قادر خواهند بود با ایران در پروژه‌های جمعی انرژی که به تقویت روابط انرژی و اقتصادی می‌انجامد، همکاری کنند.
بازیگری ایران در پیمان امنیت جمعی
نکته مهم درباره عضویت ایران در پیمان شانگهای باز شدن مسیر جدید همکاری‌های امنیتی در قالب یک پیمان امنیت جمعی است. ایران پیش از این نیز درخواست عضویت در شورای همکاری خلیج فارس را نیز داده بود که به دلیل مخالفت کشور‌های عربی مورد قبول قرار نگرفته بود. در کنار این، ایران دارای ظرفیت‌های گسترده است که می‌تواند در یک همکاری گسترده با کشور‌های عضو پیمان شانگهای مورد استفاده قرار بگیرد. ایران عملاً در مسیر کریدور شمال به جنوب و غرب به شرق قرار دارد.
در طول سال‌های گذشته بسیاری از کشور‌ها تلاش کرده بودند تا به نوعی جایگزین ایران در منطقه غرب آسیا شوند، اما همچنان ایران مهم‌ترین کریدور برای عبور از از این منطقه به آسیا محسوب می‌شود. این به غیر از ظرفیت‌های مهم ایران در حوزه انرژی محسوب می‌شود. ایران بر طبق آمار‌های موجود، بیشترین ذخایر درجای نفت و گاز جهان را بر روی هم دارد که به‌شدت مورد نیاز چین و هند به عنوان دو عضو مهم پیمان شانگهای است.
ایران همچنین پیمان‌های راهبردی با چین و همچنین هندوستان دارد. این روابط راهبردی می‌تواند در کنار همکاری‌های امنیتی پیمان شانگهای به عنوان یک مکمل ویژه برای سیاست نگاه به شرق ایران باشد.
بیشتر بخوانید: عضویت ایران در سازمان شانگهای ناجی اقتصاد کشور می‌شود؟
بی طرفی نظامی سازمان شانگهای در مقابل دخالت نظامی ناتو
اما یکی از مهم‌ترین مباحث مطرح شده در اساسنامه سازمان همکاری شانگهای بر شفافیت عملکرد و بی‌طرفی نظامی آن تأکید می‌کند. علی‌رغم این موضوع، شکی نیست که سازمان همکاری شانگهای نقش موازنه دهنده‌ای در صحنه بین‌المللی خصوصاً در مقابل پیمان ناتو ایفا می‌کند، اما هم چنان نمی‌تواند نقشی که ناتو برای کشور‌های عضو خود دارد را ایفا کند و این مهم‌ترین تفاوت و در عین حال نشانی از عدم شناخت دقیق کارکرد‌های ناتو و سازمان همکاری شانگهای توسط گوینده را نشان می‌دهد.