اقتصاد ۲۴-یک دهه گذشته هر بار که پاییز به تهران رسیده، به جای شادمانی رنگی شدن شهر، اضطراب آلودگی هوا به جان این شهر افتاده و در سال‌های اخیر آلودگی نفس بر تهران همراه با بوی بدی نیز بوده که به شکل عجیبی هیچ مسولی در این کشور نه منشا آن را می‌داند و نه دلیلش را!
تهران در تابستان حتی یک روز هم هوای پاک نداشت
تهران امسال یکی از بی سابقه‌ترین تابستان‌های خود را تجربه کرد. قعطی برق وقتی در اوج گرما و شیوع کرونا نفس شهر را بند آورد، نوبت به آلودگی هوا نیز رسید تا تهران در تابستان امسال نیز نفس‌های بلند دودآلود بکشد و ریه شهروندان از آلودگی هوای تهران پر شود.
بنا بر اعلام شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، هیچ روزی در سه ماه تابستان گذشته در پایتخت هوا پاک نبوده است. بر اساس اطلاعات شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، آلاینده «ازن» و «ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون» علت اصلی آلودگی هوای پایتخت طی تابستان امسال بودند. تیرماه امسال با ثبت ۱۴ روز، آلوده‌ترین ماه طی تابستان امسال بود. همچنین آلوده‌ترین روز طی تابستان سال جاری در ۱۸ تیرماه ثبت شد که آلاینده شاخص «ازن» با میانگین ۱۶۲ هوای پایتخت را برای همه افراد جامعه آلوده کرد.
پاییز ترسناک تهران
نفس کشیدن در پایتخت ایران این بار حتی در تابستان نیز سخت شده بود. ترکیب آلودگی هوا و ویروس کرونا در ترکیب با یکدیگر کشتار شهروندان را رقم زد. مساله آلودگی هوای تهران باعث شد که یک بار دیگرهم، چون پاییز و زمستان سال ۱۳۹۹ توجه‌ها به مساله استفاده از مازوت جلب شد.
وضعیت هوای تهران در تابستان امسال در حالی به سطح «هشدار» رسید که از یاد نبریم در پاییز سال قبل نیز مقامات دولتی و حتی شرکت پخش فرآورده‌های نفتی نیز استفاده از مازوت در نیروگاه‌ها را تایید کرده بودند.
بیشتر بخوانید: استفاده از سوخت مازوت امسال زودتر آغاز شد
سال گذشته بود که بار‌ها اخطار داده شد که همزمان با جولان کرونا و موج‌های چندم همه‌گیری این بیماری، آلودگی هوا نفس تهران را گرفته است؛ و حالا به نظر می‌رسد که این زخم کهنه امسال با درد مضاعف کرونا عفونی‌تر خواهد شد و علیرغم هشدار کارشناسان بهداشت درباره تاثیر افزایش آلاینده‌ها بر گسترش بیشتر همه‌گیری کووید-۱۹ در پاییز و زمستان عزم جدی برای کنترل آلودگی هوا نیست. اکنون و در حالی وارد دومین ماه پاییز شده ایم به نظر می‌رسد آلودگی هوا بار دیگر خطر جدی برای شهروندان تهرانی شده است و اخطار‌ها نسبت به آغاز وضعیت پرخطر برای کودکان و گروه‌های حساس بیش از همیشه دیده می‌شود.
دی ماه ۹۹ آلوده‌ترین روز‌های تهران در یک دهه
شرکت کنترل کیفیت هوا سال گذشته اعلام کرد که تهران در دی‌ماه ۹۹ آلوده‌ترین هوا در ۱۰ سال گذشته را داشته است. ۱۳ روز این ماه برای همه قشر‌ها ناسالم بوده و ۱۱ روز برای گروه‌های حساس. مرکز اورژانس تهران نیز از افزایش هفت درصدی مراجعه بیماران قلبی و تنفسی خبر داده است. شهروندان تهرانی در دی ماه سال ۱۳۹۹ در محاصره دود، ریزگرد و غبار زندگی کرده‌اند. مدیر واحد سنجش و نگهداری شرکت کنترل کیفیت هوا نیز می‌گوید که دی ماه ۹۹ از نظر شاخص‌های ثبت شده، آلوده‌ترین روز‌های پایتخت ایران در ده سال گذشته بوده است.
سالانه ۳۰هزار نفر در ایران بر اثر آلودگی هوا می‌میرند
این آمار و شرایط در حالی است که مدیرکل محیط زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران از مرگ سالانه ۳۰هزار نفر بر اثر آلودگی هوا در ایران خبر داده است. «شینا انصاری» با تأکید بر ضرورت انجام محور‌های مؤثر بر کاهش آلودگی هوای شهر‌های بزرگ به ایسنا گفه بود که: «برابر آمار کشوری و مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا که توسط وزارت بهداشت منتشر شده است آلودگی هوا سالانه ۴۵۰۰ نفر از شهروندان تهرانی و بیش از ۳۰ هزار نفر را در کشور به کام مرگ می‌کشد.»
انصاری در همان زمان تاکید کرده بود که در ایران عوارض بهداشتی و مرگ ناشی از آلودگی هوا کمتر از خسارات جانی ناشی از ابتلا به کرونا نیست.
شاخص آلودگی هوا
شاخص کیفیت هوا در حال حاضر برای گروه‌های حساس جامعه آلوده است. تهران از ابتدای سال ۱۴۰۰ همزمان با شیوع کرونا تنها ٢ روز هوای پاک، ۱٢٩ روز هوای قابل قبول، ٨٧ روز هوای ناسالم برای گروه‌های حساس جامعه و ٢٩ روز هوای ناسالم برای همه افراد داشت. این در حالی است که در مدت مشابه سال قبل، پایتخت ۱۵ روز هوای پاک، ۱۰۶روز هوای قابل قبول، ٣٨ روز هوای ناسالم برای گروه‌های حساس و ۵ روز هوای ناسالم برای همه افراد داشت.
این آمار در حالی است که همواره وضعیت بهار و تابستان بهتر از سایر فصل‌ها بوده است و با این وضعیت و آمار به نظر می‌رسد شرایطی حتی سخت‌تر از پاییز و زمستان سال قبل در پیش است.
بوی بد تهران و منشا نامشخص و مسولان غیر پاسخگو
از سوی دیگر مساله بوی نامطبوع تهران هم چنان یک بحران جدی است که هنوز نه منشا آن دقیقا مشخص شده و نه راهکاری برایش پیش بینی شده است. بوی نامطبوع تهران نخستین بار در پاییز آبان ۱۳۹۷ در مناطق مرکزی شهر تهران به مشام شهروندان تهرانی رسید. تاکنون از فاضلاب، مرکاپتان، آرادکوه و مازوت‌سوزی صنایع به عنوان علت ایجاد بوی بد در تهران یاد شده‌است.
بیشتر بخوانید: بازگشت بوی مرموز به تهران
نخستین‌بار در روز چهارشنبه مورخ ۱۲ دی ماه سال ۹۷ بود که بوی بدی تمام تهران را فراگرفت و توجه شهروندان و رسانه‌ها را به خود جلب کرد. در سال ۹۸ در روز‌های ۱۱، ۱۷، ۲۳ و ۲۴ آذرماه و روز یکم دی ماه بار دیگر این بوی عجیب به شدت به مشام می‌رسید و در سال ۹۹، اما مساله بوی بد تهران به یک بحران حاد و جدی تبدیل شد. روز ۸ آذر ماه سال ۹۹ تنها یکی از روز‌های متوالی بود که بوی نامطبوعی در بخش‌هایی از شهر تهران برای چند ساعت استشمام شد و این مساله در روز‌های متوالی در آذر و دی و بهمن ماه با شدت کم و زیاد تکرار شد.
بعدها، اما بسیاری دلیل این بوی بد را مساله سوزاندن مازوت در پالایشگاه نفت تهران دانستند، ایده‌ای که هیچ قطعیتی برای آن وجود نداشت و برخی کارشناسان نیز اذعان داشته اند که مازوت بار‌ها و در روز‌های دیگر نیز در پالایشگاه یا نیروگاه سوزانده شده است و چرا باید در این روز‌های خاص بوی بد آن به این شکل نامطبوع در شهر بپیچید.
ایران ششمین تولید کننده گاز‌های گلخانه‌ای
انتشار گزارش‌ها از بحران آلودگی هوا در ایران و منشا آن و میزان بالای مرگ و میر بر اثر آن، در حالی محل بحث است که بنا بر برآورد «پروژه جهانی کربن» ایران ششمین تولیدکننده گاز‌های گلخانه‌ای بعد از چین، آمریکا، هند، روسیه و ژاپن در سال ۲۰۱۹ بوده است. با مقایسه حجم اقتصاد چین، آمریکا، هند، روسیه و ژاپن با اقتصاد کوچک ایران - که بنا بر ارزیابی صندوق بین‌المللی پول تنها ۵۸۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۹ بود - قرار گرفتن ایران در رده ششم بزرگترین تولیدکننده گاز‌های گلخانه‌ای ناشی از مصرف سوخت‌های فسیلی در جهان نگران‌کننده است؛ خصوصا اینکه کشوری مانند آلمان که اقتصادش شش برابر اقتصاد ایران هست، گاز‌های گلخانه‌ای کمتری تولید می‌کند.
معضل مازوت در ایران
ایران سالانه بیش از ۲۰ میلیارد لیتر مازوت تولید می‌کند که تا آغاز سال ۲۰۲۰ حدود ۱۵ میلیارد لیتر آن صادر می‌شد و بقیه در داخل کشور، خصوصا در نیروگاه‌های برقی استفاده می‌شد. اما در سال گذشته میلادی فروش مازوت ایران دچار اختلال شد مسولان دولتی نیز اذعان دارند که «به واسطه تحریم‌های بین‌المللی» کسی خریدار مازوت ایران نیست و باید «این مازوت‌ها را در شهرها» بسوزانند.
از سوی دیگر، اما به نظر می‌رسد که گفته‌های مسولان وقت ایران، درباره این که تحریم‌ها علت اصلی عدم فروش مازوت تولیدی ایران هستند لزوما صحیح نیست، چرا که صادرات دیگر محصولات نفتی ایران مانند بنزین، گازوئیل، گاز مایع، نفتا با همه بحران‌ها در سطح قابل قبولی باقی مانده است و از سوی دیگر تحریم‌های آمریکا صادرات نفت خام ایران را هدف قرار داده، نه محصولات نفتی.
مازوت چیست؟
این روز‌ها نام «مازوت» در رسانه‌ها بسیار شنیده می‌شود، اما چقدر درباره آن می‌دانیم؟ مازوت یکی از ترکیبات انتهای ستون تقطیر است و به همین دلیل آلوده‌ترین سوخت محسوب می‌شود. این سوخت در خود ترکیبی به اسم گوگرد دارد که هنگام سوختن، ابتدا به صورت گاز و سپس در فرایند اکسیداسیون به سولفیت و سولفات تبدیل می‌شود. اینجاست که این ماده می‌تواند آلاینده و ذرات معلق موجود در هوا را به شدت افزایش دهد.
مشکل صادرات مازوت ایران این است که بر اساس استاندارد‌های سازمان بین‌المللی دریانوردی، استفاده از سوخت‌هایی با ترکیب گوگرد بالای نیم درصد در کشتی‌ها، از ابتدای سال ۲۰۲۰ ممنوع شد و مازوت تولیدی ایران بیش از ۷ برابر استاندارد‌های بین‌المللی گوگرد دارد.
بیشتر بخوانید: احتمال قطعی گاز در زمستان ۱۴۰۰
مازوت به خاطر این که یکی از آلاینده‌ترین سوخت‌های فسیلی است، بیشتر در کشتی‌ها و بخش صنایع و نیروگاه‌های مناطق دور افتاده مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در جریان پالایش نفت خام، انواع محصولات نفتی تولید می‌شود که برخی از آن‌ها مانند بنزین، نفتا و تا حدودی گازوئیل و نفت سفید سبک هستند و آلودگی کمتری تولید می‌کنند و برخی مانند نفت کوره زنجیره هیدروکربوری پیچیده و سنگینی دارند و آلودگی زیادی تولید می‌کنند.
پالایشگاه‌های ایران روزانه حدود ۷/ ۱ میلیون بشکه نفت خام (بدون احتساب میعانات گازی) پالایش می‌کنند و به خاطر کهنه بودن تکنولوژی این پالایشگاه‌ها، یک‌چهارم نفت خام تبدیل به مازوت می‌شود.
وزارت نفت ایران چند سال پیش طرحی ۱۰میلیارد دلاری برای نوسازی پالایشگاه‌ها جهت کاهش تولید مازوت از ۲۴ درصد به ۱۰ درصد معرفی کرد، اما این طرح به اجرا گذاشته نشد و حالا به نظر می‌رسد که مازوتی که در پالایشگاه‌های کشور تولید می‌شود همراه با دیگر آلاینده‌های هوا در حلق و ریه شهروندان فرو می‌رود.
نشانه‌های مازوت در هوای آلوده تهران
از سوی دیگر به صورت مشخص در آلاینده‌های هوای تهران نشان از مازوت دارد. این را معاون فنی شرکت کنترل کیفیت هوای تهران گفته و خبر داده که نشانه‌هایی از مصرف سوخت غیراستاندارد در صنایع و نیروگاه‌های تهران وجود دارد. البته استفاده از سوخت غیراستاندارد علاوه بر گوگرد، سبب تولید آلاینده‌های دیگری از جمله ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون نیز می‌شود.
سازمان حفاظت محیط زیست: مقصر مازوت است
عیسی کلانتری، رییس پیشین سازمان حفاظت محیط‌زیست، چندی پیش گفته بود که «به دلیل تحریم‌ها برخی نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌ها به سبب پُر بودن انبارها، چاره‌ای برای استفاده از سوخت مازوت ندارند».
مسعود تجریشی، معاون محیط‌زیست انسانی سازمان حفاظت محیط‌زیست، نیز در دی ماه سال ۱۳۹۹ اعلام کرد که: «طبق آخرین بررسی‌هایی که در ابتدای هفته گذشته از صنایع بزرگ اطراف تهران انجام داده‌ایم، مطلع شدیم که تعدادی از نیروگاه‌های تهران از سوخت مازوت استفاده کرده‌اند.»
مصرف مازوت قانونی نیست
هم چنین این موضوع بار‌ها در شورای شهر به محل بحث تبدیل شد. در دی ماه سال ۹۹ که تهران بدترین روز‌های ممکن را تجربه می‌کرد، «زهرا نژادبهرام» که خود از نخستین افرادی بود که معضل مازوت در پایتخت را مطرح کرد در جریان دویست و شصت و یکمین جلسه شورای شهر تهران در تذکری به سازمان محیط‌زیست گفت: «با توجه به تذکر جدی وزارت بهداشت به وزارت نیرو و صحبت‌های اخیر رئیس سازمان محیط‌زیست مبنی بر مصرف سوخت مازوت و گازوئیل در نیروگاه‌های اطراف تهران به ویژه فعالیت نیروگاه‌های شهید رجایی قزوین و منتظر قائم در جایگاه نمایندگی مردم از شما می‌خواهم بر اصل وظایف قانونی خود نسبت به جلوگیری از مصرف سوخت مازوت و سوخت‌های مشابه اقدام کنید.»
بیشتر بخوانید: هوای تهران آلوده می‌شود
همچنین مجید فراهانی، به عنوان رئیس کمیته بودجه شورای شهر تهران، با ذکر این نکته که مازوت آلوده‌ترین سوخت فسیلی از نظر دی‌اکسید گوگرد و ذرات معلق است گفت: «مدیریت کاهش آلودگی هوا امروز نیازمند جلسات اضطراری و فوری در سطح دولت و مجلس است، بنابراین به عنوان نماینده مردم تهران از ۲ قوه مجریه و مقننه می‌خواهم با تشکیل جلسه فوری و تصمیم به اقدامات عاجل از مرگ‌ومیر‌های این روز‌های تهران و دیگر شهرها بر اثر آلودگی هوا بکاهند.»
چاره‌ای جز مصرف مازوت نداریم
در این میان، اما مساله این است که وزارت نفت همواره مدعی بوده است که چاره‌ای به جز مصرف مازوت ندارد.
بیژن زنگنه در زمستان سال ۹۹ به صراحت گفته بود که: «ما مشکلاتی داریم و نمی‌توانیم همه استان‌ها را در بحث مصرف مازوت مستثنی کنیم و در بحث سیمان قرار ما این بود که از زمستان مصرف مازوت داشته باشند و امروز در هیات دولت مصوب می‌کنیم که قیمت نفت کوره معادل گاز مصرفی‌شان شود. در بحث نفتکش‌ها هم نگرانی‌ها حل شد و ما لاستیک‌فروشی و روغن‌فروشی نداریم و تلاش کرده‌ایم در بحث حمل بار به نیروگاه‌ها مشکلی نداشته باشیم. اگر مصرف برق کم شود، مصرف مازوت هم کاهش می‌یابد و همه تجربه‌ها در بحث صرفه‌جویی مصرف گاز با اولویت برق هم اجرا می‌شود.»
زنگنه هم چنین به صراحت گفت که چاره‌ای جز استفاده از مازوت وجود ندارد: «ما به هیچ وجه مایل نیستیم که مازوت مصرف شود، اما چاره‌ای نداریم و گازوئیل در حداکثر ممکن تحویل می‌شود و بیش از این امکان ندارد.»
بیشتر بخوانید: ویدئو/بوی بدِ تهران، هنوز مرموز است؟!
این در حالی است که قیمت مازوت در بازار‌های بین‌المللی حتی از نفت خام نیز کمتر است و پالایشگاه‌ها در واقع با زیان کار می‌کنند و تنها به خاطر نیاز دولت به تولید بنزین و گازوئیل فعالیت خود را ادامه می‌دهند.
آمار‌های اوپک نیز نشان می‌دهد که بعد از عراق و ونزوئلا، ایران بدترین وضعیت را از نظر سهم مازوت در خروجی محصولات تولیدی پالایشگاه‌ها در میان هم‌قطاران خود در این سازمان دارد.
برای نمونه سهم مازوت و قیر از کل محصولات خروجی پالایشگاه‌های امارات متحده عربی تنها ۵/ ۴ درصد است.
زمستان و معضل کمبود گاز
از سوی دیگر گاز طبیعی پاک‌ترین سوخت در میان سوخت‌های فسیلی است و سهمی نزدیک ۷۰ درصدی از کل مصرف انرژی فسیلی ایران دارد. اما مشکل اینجاست که در زمستان‌ها، نیاز خانگی به گاز به شدت اوج می‌گیرد و گاز اندکی برای تحویل به نیروگاه‌ها و تا حدودی دیگر صنایع عمده، از جمله کارخانه‌های سیمان باقی می‌ماند.
آمار‌های سال ۱۳۹۷ نشان می‌دهد که ایران در آن سال کلا ۵/ ۳ میلیارد لیتر مازوت و نزدیک ۶ میلیارد لیتر گازوئیل در نیروگاه‌ها مصرف کرده که بخش عمده آن در زمستان سوزانده شده است.
این شرایط در حالی است که از خرداد ۹۸ وزارت نیرو هیچ گزارشی از سوخت‌های مصرفی نیروگاه‌های کشور نداده است و دقیقا معلوم نیست میزان مصرف گاز، مازوت و گازوئیل نیروگاه‌ها طی دو سال گذشته به چه مقدار بوده است.
بیشتر بخوانید: افزایش آلودگی هوا در تبریز به دلیل استفاده زودهنگام از سوخت مازوت
حال با این شرایط و آن چه در زمستان سال گذشته هوای تهران را به سمی برای ریه شهروندان تبدیل کرده بود، کافی است شرایط بحرانی فعلی و وضعیت ناپایدار برق را نیز به این مجموعه بیافزایم تا شرایط فعلی را راحت‌تر درک کنیم. بحران برق و در کنار آن بالارفتن مصرف گاز در ترکیب با یکدیگر شرایط را از همیشه برای امکان مصرف مازوت افزایش می‌دهد و قابل حدس است که ترکیب مساله آلاینده‌های مختلف با سوخت مازوت (نفت کوره) می‌تواند شرایط را در آخرین سال قرن نه فقط در تهران بلکه در شهر‌هایی هم، چون اراک، اصفهان، شیراز، کرمانشاه، سنندج، بندرعباس و ... از همیشه سخت‌تر کند.