اقتصاد ۲۴- ایران و عراق دو کشور وسیعی هستند که علاوه بر مرز مشترک، دارای اشتراکات فرهنگی و سیاسی بالایی هستند و بعد از پایان جنگ ۸ ساله این دو کشور با یکدیگر، ارتباط نزدیک و بیشتری باهم دارند به طوری که در سال‌های اخیر ایران همواره از نفوذ بسیار بالایی در این کشور برخوردار بوده است.
جدا از تفاهم‌های فرهنگی و مذهبی ایران و عراق، این دو کشور از دیرباز بر سر مسئله حق آبه و ساخت سد‌ها و استفاده بی‌رویه از حقآبه با مشکلات متعددی مواجه بودند تا اینکه اخیرا مهدی رشید الحمدانی وزیر منابع آب عراق اعلام کرده سدسازی‌های ایران باعث شده به حقآبه ما آسیب بزند و از همین رو در دادگاه بین المللی لاهه، از ایران طرح شکایت خواهیم کرد.
آغاز اختلاف ایران و عراق بر سر رود‌های مرزی
در حقیقت درگیری ایران و عراق بر سر استفاده از حقآبه‌ها به قدمتی بیش از ۴۰۰ سال دارد و گفته می‌شود که از زمان همجواری امپراطوری عثمانی با مرز‌های غربی ایران، این درگیری‌ها وجود است؛ هرچند که تاکنون پیمان نامه و توافق‌های زیادی در خصوص چگونگی استفاده از حقآبه‌ها میان دو کشور امضا شده است، از جمله پیمان الجزایر ۱۹۷۵ که تا امروز هم در حال اجرا است، اما مشکلات و درگیری دو کشور برسر استفاده از حقآبه‌ها و سدسازی‌ها کماکان ادامه دارد.
پیمان الجزایر در اوج اختلاف آبی ایران و عراق با وساطت الجزایر امضا شد. این درگیری بر سر استفاده از آب شط العرب بود. البته دو کشور در سال ۱۹۳۴ هم یکبار اختلافات آبی خود را به جامعه بین الملل ارجاع دادند که نتیجه‌ای در بر نداشت و در همان دهه، عراق اعلام کرده بود که ایران از بحران داخلی عراق به نفع خود سوءاستفاده می‌کند.
ایران و عراق ۳۶ رود مرزی مشترک با هم دارند، که شط العرب از معروفترین آن‌ها است. چند روخانه از ایلام در ایران سرچشمه می‌گیرند که علاوه بر ایران به سمت عراق نیز انشعاب دارند. از جمله آن‌ها می‌توان به رود‌های دویرج، چنگوله، کنجان چم، گاوی، کانی شیخ، ترساق، گنگیر، گدار خوش و تلخاب اشاره کرد.
بر سر همه این رودخانه‌ها در ابتدای دهه ۱۳۰۰ درگیری و اختلافاتی میان دو کشور وجود داشت و در زمان‌هایی که ایران کشاورزی و استفاده کمتری داشت، آب بیشتری به سمت عراق می‌رفت و کشاورزان عراقی سهم بیشتری از حقآبه نصیبشان می‌شد. به طور مثال در سال ۱۳۰۷ زمانی که بارندگی در ایلام کم شده بود، آب کمتری به سمت عراق می‌رفت و کشاورزان خسارت زیادی متحمل شدند که حتی نمایندگان مجلس عراق به ایران به خاطر عدم تقسیم برابر آب، اعتراض کردند.
اختلافات ایران و عراق برسر تقسیم آب رودخانه‌های مختلف در اغلب موارد وجود داشته و عراق همواره به نحوه استفاده ایران از حقآبه معترض بود و این اعتراض را به نهاد‌های مختلف از جمله وزارت خارجه ایران ارجاع می‌داد. در این میان پیشنهاد‌های مختلفی در خصوص استفاده از آب از سوی مقامات مختلف ارائه می‌شد، اما یا رد می‌شد یا رعایت نمی‌شد و به نتیجه نمی‌رسید یا اگر هم راه حلی به نتیجه می‌رسید عمدتا موقتی بود و مردم و خصوصا کشاورزان عراقی هرچند ماه یکبار به وضع موجود اعتراض می‌کردند.
سابقه شکایت عراق از ایران بر سر حقابه‌های مرزی
عراق در طی سال‌های ۱۳۱۱، ۱۳۱۴ و ... بار‌ها از ایران به جامعه ملل شکایت کرده است و خواهان دخالت آن‌ها در وضعیت موجود شدند. مهمترین عامل جنگ ۸ ساله ایران و عراق نیز موضوع تعیین مرز آبی و تقسیم برابر آب بود. حالا بعد از گذشت سال‌ها هرچند که روابط سیاسی و دیپلماتیک میان دو کشور ایران و عراق رضایت‌بخش است، اما موضوع اصلی یعنی همان تقسیم آب، مورد اختلاف است و هر از چندگاهی همچون یک زخم عمیق و کهنه سر باز می‌کند.
ایران در نزدیکی مرز با عراق و در شهر‌های جنوب غربی کشور، سدسازی‌های بسیاری انجام داده که روی کشاورزی و حقآبه عراق تاثیر زیادی گذاشته و آنگونه که مقامات عراقی مدعی‌اند، این موضوع تاثیرات زیانباری برای عراق به همراه داشته است.
سد‌های بند میزان، تنظیمی، کرخه، دز، جره، شهید عباسپور، کارون ۳ و ۴، تنظیمی کرخه، مارون، گتوند، سمیره، مسجد سلیمان، تالوار، قشلاق، آزاد، گاران، گاوشان، گل بلاغ، وحدت، سیاه زاغ، الوند، روانسر، جامیشان و پیران، از جمله سد‌هایی هستند که در استان‌های خوزستان، ایلام، کردستان و کرماشناه هستند که هم مرز با عراق هستند ساخته شده‌اند.
بیشتر بخوانید: آیا منافع تجاری مشترک ایران و عربستان، روابط دو کشور را احیا می‌کند؟
محمدرضا محبوب فر کارشناس بحران‌های محیطی به رویداد۲۴ می‌گوید: اختلاف ایران و عراق بر سر موضوع آب به قبل از انقلاب برمی‌گردد و معاهده الجزایر میان دو کشور، اختلافات میان دو کشور را نتوانست حل کند و این اختلافات وجود داشت تا ۲۳ مرداد سال ۶۹ و در آن سال صدام نامه‌ای به رئیس جمهور وقت ایران نوشت و شرایط ایران رو برای برقراری صلح میان دو کشور را می‌پذیرد و در آن قرار داد صلح که به عهدنامه ۱۹۷۵، مناسبات آبی دو کشور تنها در اروند رو پذیرفته می‌شود. یعنی ایران می‌پذیرد از آن حقآبه‌ای که رودخانه دجله و فرات به رودخانه شط العرب ریخته می‌شود، این حقآبه عراق پرداخت شود.
او ادامه داد: این مناسبات آبی میان دو کشور در خصوص اروندرود طی توافقنامه‌ای که عراق با ایران داشت، قرارداد کاملی است و اختلافات مرزی دو کشور را پایان داد و به نوعی طرفین به طور مساوی اداره اروندرود را برعهده می‌گیرند. قرارداد ۱۹۷۵ در واقع همان معاهده الجزایر قبل از انقلاب بود، اما شاه زیر بار امضای آن نرفت و پروتکل مرز رودخانه‌ای را میان دو کشور مشخص می‌کرد.
محبوب فر با بیان اینکه در زمان ریاست جمهوری روحانی در سال ۱۳۹۷ رئیس جمهوری به عراق سفری داشتند و اقدام عجیبی انجام می‌دهد و آن هم امضای یک بیانیه بود، تصریح کرد: این بیانیه در خصوص مناسبات مرزی میان دو کشور بوده و یک کلمه اروند رودد در آن بود و گفته بودند که شط العرب نامیده شود. مثلا اکنپون ترکیه روی دجله و فرات سدسازی می‌کند و مقداری آب به سمت ایران می‌ریزد و این آب به رودخانه مرزی شط العرب می‌ریزد. اما چون آن زمان آن‌ها امضا کردند که اروندرود شط العرب نامیده شود، عراق مدعی شده است.
عراق سهم برابر نمی‌خواهد، تمام حقآبه را می‌خواهد
عضو انجمن مخاطرات محیطی و توسعه پایدار ایران می‌گوید: وسعت عراق یک‌سوم ایران است و همه حقآبه‌ای که از دجله و فرات به شط العرب می‌ریزد را می‌خواهند. نکته دیگری که باید بگویم این است که کشور عراق به اروندرود اکتفا نمی‌کند و سهم خود را از رودخانه‌های خوزستان هم می‌خواهد. اگر نقشه جغرافیایی ایران را دقیقا ببینید، در جنوب غربی می‌بینید که رود‌های زیادی وارد اروندرود می‌شوند و به عراق می‌روند، کارون، کرخه، کبور، سیروان، الوند هستند که به اروند ریخته می‌شود. آن‌ها سهم برابر هم نمی‌خواهند بلکه تمام حقآبه را می‌خواهند.
این کارشناس محیط زیست با بیان اینکه سد کارون و سد کرخه را عراق باعث خشکسالی عراق شده است، تصریح کرد: عراق می‌گوید ایران آب دجله و فرات را برمی‌دارد. این کمبود منابع آبی در عراق اصلا متوجه ایران نیست، بلکه متوجه کشوری مانند ترکیه است. زیرا ترکیه آنقدر روی رودخانه‌های دجله و فرات سدسازی کرده که اصلا می‌گوید این رودخانه‌ها از رودخانه‌ها در مالکیت ترکیه است و کشور‌های مانند ایران و عراق نمی‌توانند ادعایی داشته باشند. عراق نمی‌داند مشکلات کمبود آبی متوجه ترکیه است.
در مرز‌های ایران و عراق ۳۶ رودخانه جریان دارد که ایران روی تمام آن‌ها سدسازی کرده است
وی ادامه داد: اکنون ما در مرز‌های ایران و عراق ۳۶ رودخانه جریان دارد. ایران از ابتدا کار اشتباهی انجام داد و روی این رودخانه‌های مرزی سدسازی کرد و طرح‌های انتقال اب را به شهر‌های ایران انجام داد. ولی بیشتر آنچه که نمود دارد، بحث سدسازی‌های گسترده است. همین الان در حوزه جنوب غرب ایران ۱۵۰۰ سد داریم که قبل و بعد از انقلاب احداث شده است. عراق می‌بیند این همه مرز آبی با ایران دارد و روی همه آن‌ها سدسازی انجام شده و حقآبه اروند رود را از بین برده و در نتیجه با مشکل آب مواجه هستند. اکنون علاوه بر جنوب شرق کشور عراق، دو مسئله وجود دارد که ایران سدسازی کرده و هم مردم خودش و هم مردم همسایه را از محروم کرده است. آب استان دیاله عراق و اقلیم کردستان، تقریبا به صفر رسیده و برای همین هم عراق معتقد است که نقض قوانین بین المللی مرتکب شده و برای همین اعلام کردند شکایت می‌کنیم. من فکر نمی‌کنم این پرونده در لاهه ختم به خیر شود. فکر می‌کنم در نهایت به دو کشور اعلام می‌کنند جلسه‌ای برگزار کنند و اختلافات را حل کنید. اگر عراق برنده این منازعه باشد ترکیه موقعیت بدی را خواهد داشت، زیرا دو کشور ایران و عراق می‌توانند از ترکیه شکایت کنند. این منازعه ایران و عراق گریبان ترکیه را می‌گیرد، زیرا مستندات زیادی علیه ترکیه دارد.
بیشتر بخوانید: توافق ایران با چین و روسیه در چه صورتی موفقیت‌آمیز خواهد شد؟
محبوب‌فر معتقد است که دو کشور پشت یک میز می‌شینند و مشکلاتشان را باهم حل می‌کنند، زیرا مذاکرات قرار بود در دولت روحانی انجام شود که انتخابات در ایران صورت گرفت و دولت رئیسی هم فعلا این مذاکرات را انجام نمی‌دهد، زیرا دولت در عراق تغییر کرده و حزبی که مورد حمایت ایران بود رای نیاورده و قدرتی ندارد. از همین رو و با توجه به اعتراضاتی که اکنون در کشور عراق در خصوص انتخابات وجود دارد، دولت رئیسی ترجیح می‌دهد که برای مذاکره دست نگاه دارد.