اقتصاد ۲۴- میرا قربانی‌فر: «شاید حالا دیگر کمتر کسی به خاطر بیاورد یا به این مساله توجه کند که تا سال ۱۹۵۰ در تمام فیلم‌های هالیوودی فرش ایرانی وجود داشت، اما از آن به بعد کمرنگ و کمرنگ‌تر شد. در حالی که این روز‌ها این روز‌ها شبکه‌های اجتماعی فضای خوبی هستند تا افراد با انتشار عکس‌های با کیفیت و زیبا از فرش ایرانی و همچنین تولید محتوا برای هنر ایرانی، آن را در بین مخاطبان سرتاسر دنیا ترویج کنند.» این سخنان بخشی از حرف‌های «علی آل‌احمد» درباره انواع فرش‌های ایرانی و وضعیت آن است. این کارشناس فرش بار‌ها به این مساله اساره داشته است که موقعیت و جایگاه فرش ایرانی تا چه حد از بین رفته و متزلزل است. صدایی که هر چه بیشتر و بلدتر شده است انگار کمتر نیز شنیده شده است.
بیشتر بخوانید: فروش فرش یک‌سوم شد
سال‌هاست که فرش دستباف، این هنر منحصر به فرد ایرانی از رونق افتاده و شاید دور نباشد که از طرح و سبک آن تنها نقشی در خیال‌ها باقی بماند. به خصوص اگر بدانیم در چند سال گذشته صادرات فرش دستباف از ۱ میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار، حالا به کمتر از ۶۰ میلیون دلار رسیده که همین مقدار نیز به صورت چمدانی و به کشور‌های گمنام صادر می‌شود و یا ناچار می‌شویم گاه روی فرش ایرانی برچسب غیرایرانی بزنیم تا بتوانیم آن را صادر کنیم.
سقوط تاریخی ایران در صادرات فرش
آمار سال‌های اخیر در حالی روند نزولی صادرات فرش را نشان می‌دهد که، «عبدالله بهرامی» به عنوان مدیرعامل اتحادیه سراسری تعاونی تولیدکنندگان فرش دستباف ایران در بهار سال ۱۳۹۹، سال ۹۸ را بدترین سال برای فرش دستباف ایران دانسته و گفته بود که کالایی که تا دو دهه قبل ۱.۵ میلیارد دلار صادرات داشت، در سال ۹۸ به حدود ۵۰ میلیون دلار صادرات تنزل پیدا کرده و جایگاه اول صادرات جهان را از دست داده‌ایم. به گفته وی «مهم‌ترین دلیل کاهش صادرات تصمیم خلق الساعه و غیر کارشناسی بانک مرکزی در ایجاد پیمان سپاری برای این کالای استراتژیک و ملی بعد تحریم آمریکا بود.»
شاید زمانی که عبدالله بهرامی چنین آماری را ارائه می‌کرد اصلا چنین تصوری نداشت که آمار صادرات در سال ۱۴۰۰ به مراتب بدتر نیز خواهد بود.
بیشتر بخوانید: تولید و صادرات فرش ماشینی آب رفت/ گرانی و اشباع بازار فرش ماشینی
حالا دیگر به نظر می‌رسد که بحرانی که در حوزه تولید و صادرات فرش ایران به وقوع پیوسته است که مسول آن به طور توامان تحریم‌های مختلف بر ضد ایران و عدم کارآمدی و درک شرایط توسط مسولان بوده است.
بر اساس آمار‌های منتشر شده مطابق در سال ۲۰۱۹ بیش از یک میلیارد دلار فرش دستباف در مبادلات جهانی به کشور‌های مختلف صادر شد. در این میان ایران سهم ۷.۹ درصدی از مجموع صادرات فرش دستباف را به خود اختصاص داد.
هم چنین بر اساس آمار‌های منتشر شده گمرک جمهوری اسلامی ایران، در ۹ ماهه سال ۹۹ حدود دو میلیون و ۷۶۴ هزار و ۹۰۰ تن فرش دستباف به ارزش ۵۲ میلیون و ۴۰۰ هزار دلار صادر شد. این آمار در مقایسه با مدت مشابه سال ۹۸، رشد ۱۶.۴ درصدی وزنی و افت ۴.۹ درصدی از نظر ارزش داشته است.
مطابق آمارها، در ۱۰ ماهه سال ۹۹ بیش از یک میلیون و ۸۶۹ هزار و ۴۰۳ متر مربع فرش دستباف در کشور تولید شد. این آمار در هم‌سنجی با سال ۹۸ (تولید یک میلیون و ۲۳۱ هزار و ۳۲۱ متر مربع) رشد ۳۴ درصدی داشته است.
این در حالی است که در سال ۹۹ تعداد ۱۰ هزار و ۱۴۰ واحد تولید فرش دستباف در کشور فعال بوده اند.
مواد اولیه گران است و فرش دستباف ایرانی گران‌تر از رقبا!
بیشتر بخوانید: فرش دستباف هند جایگزین فرش ایران در بازار آمریکا شد
صادرات فرش ایران، اما طی دو سال اخیر به پایین‌ترین سطح خود رسیده است؛ و این زنگ خطری جدی برای یکی از مهم‌ترین بازو‌های اقتصاد بدون نفت ایران در حوزه صنایع دستی است که به سرعت به سمت افول می‌رود و بخش بزرگی از بازار‌های صادراتی فرش دستباف ایران به حاشیه رفته و بخش بزرگی از مشتری‌های همیشگی فرش ایران، امروز فرش‌های هند، چین، پاکستان و افغانستان را به خانه ببرند.
یکی از مهم‌ترین دلایل این بحران تازه در جایگزین شدن فرش‌های هندی و چینی و پاکستانی با مدل ایرانی را البته باید در اختلاف اختلاف قیمت شدید فرش ایران با رقبایش دانست. فرش دستباف ایران با قیمتی بالاتر از دستبافت‌های دیگر کشور‌ها به بازار جهانی می‌رسد و این البته به دلایلی ازجمله گرانی مواد اولیه (که اغلب وارداتی هم هستند) و نیروی کار ارزان‌تر در کشور‌های رقیب نیز مرتبط است.
صادرات چمدانی و برچسب غیرایرانی روی فرش ایرانی
«سیدرضی میری» در بهار سال جاری گفته بود که «از آنجا که ما تحریم هستیم، نمی‌توانیم صادرات فرش به آمریکا داشته باشیم بنابراین صادرات به آمریکا صفر است مگر اینکه از طریق کشور‌های ثالث و به صورت تغییر مدارک انجام شود. یعنی فرش با هزینه گزافی وارد یک کشور دیگر مانند پاکستان یا ترکیه شود، مدارک آن به صورت غیرقانونی تغییر کند تا بتواند وارد آمریکا شود. از آن جهت که این کار غیرقانونی است آماری هم از آن در دسترس نیست و توسط گروه قلیلی انجام می‌شود و هزینه زیادی هم دارد.»
در حقیقت این گفته‌ها تایید کننده همان روایت است که در ابتدای گزارش به آن اشاره کردیم، این که بخشی از صادرات فرش ایران به دلیل تحریم‌ها به شکل چمدانی و غیرقانونی انجام می‌پذیرد.
دراین روش فرش ارزشمند ایران از طریق کارگاه‌های فرش بافی در ابتدا به پاکستان یا ترکیه حمل می‌شود و در آن جا مدارک آن به تولید شده در پاکستان یا ترکیه تغییر می‌کند و در نهایت به نام این کشور‌ها و نه ایران است که به برخی از کشور‌ها صادر می‌شود. در این روش انتقال پول برای تولیدکننده ایرانی زیر فشار تحریم راحت‌تر است و حتی در مواردی گفته شده که فرش به صورت چمدانی وارد ترکیه شده و در همین مرحله تسویه انجام شده و در مرحله بعدی به نام ترکیه صادر می‌شود. ترکیه حالا نه تنها یکی از اصلی‌ترین رقبای ایران در مساله صادرات فرش است بلکه به نظر می‌رسد حتی از این فرصت نهایت بهره را نیز می‌برد و بخشی از تولید با کیفیت فرش ایرانی را نیز به حساب خود واریز می‌کند.
آمریکا دیگر مقصد اصلی فرش ایران نیست
این در حالی است که بر اساس گفته‌های «سیدرضی میری» در پاییز سال ۱۳۹۹ نیز آمریکا به عنوان یکی از اصلی‌ترین مقاصد فرش ایرانی عملا از دست رفته است. این عضو هیات مدیره اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش ایران درباره مقاصد صادراتی فرش دستباف به «خبرآنلاین» گفته بود که: «آمریکا یکی از مقاصد اصلی صادرات فرش ایرانی در دهه‌های گذشته بوده، اما بعد از خروج این کشور از برجام و بازگشت مجدد تحریم ها، می‌توان گفت ۲۵درصد بازار صادرات فرش دستباف از دست رفته است. کشور‌های دیگری مانند آلمان، امارات متحد عربی، ژاپن، لبنان و گاهی انگلستان سایر مقاصد فرش دستباف محسوب می‌شوند که در ۴ ماهه نخست سال ۹۹ بیشترین میزان صادرات فرش را به آن‌ها داشته‌ایم.»
بیشتر بخوانید: کارنامه صادرات فرش ماشینی منتشر شد
حالا و بنا به آمار‌های موجود ۱۰ کشور اول واردکننده فرش دستباف ایران در سال ۱٣٩٧ کشور‌های ایالات متحده آمریکا، آلمان، امات متحده عربی، ژاپن، لبنان، استرالیا، کانادا، قطر، ایتالیا و پاکستان و ۱۰ کشور اول وارد کننده فرش دستباف از ایران در سال ۱٣٩٨ نیز کشور‌های ژاپن، آلمان، امارات، لبنان، آفریقای جنوبی، قطر، ایتالیا، استرالیا، انگلیس و هند بودند. در همین آمار نیز مشخص است که ایران، بازار فرش آمریکا را به طور کامل از دست داده است.
صادرات فرش دستباف ایران به ژاپن در سال ۱٣٩٧ معادل ٢۴ میلیون دلار بود که در سال ٩٨ به ۱٣ میلیون و ٢۰۰ هزار دلار کاهش یافت.
صادرات فرش ایران به آلمان نیز در سال ۱٣٩٧ معادل ٣۶ میلیون دلار بودکه در سال ۱٣٩٨ به ۱٢ میلیون و ٩۰۰ هزار دلار کاهش یافت.
در سال گذشته نیز میزان صادرات این کالا به ۱۶ کشور ارزشی زیر یک میلیون دلار داشته است.
بالا رفتن دستمزد‌هایی که کافی نیست و گران‌تر شدن فرش ایرانی
شرایط سخت تحریم‌ها نیز یکی از اصلی‌ترین تاثیر‌های خود را بر روی فرش دستباف ایرانی گذاشته است. بالا رفتن نرخ ارز هزینه خرید مواد اولیه را افزایش داده و تورم و گرانی باعث افزایش دستمزد بافندگان شده است. دستمزد‌هایی که هنوز هیچ تناسبی با کار سخت این بافندگان ندارد، اما در حالی که بازار را دچار چالش جدی شده است، منجر به کاهش صادرات نیز می‌شود.
در همین شرایط که تاثیر تحریم، به صورت چند جانبه در بازار فرش خود را به رخ می‌کشد و توامان توان صادرات ایران را کاهش داده و قیمت مواد اولیه را بالا برده است و در عین حال امکان تهیه مواد اولیه را نیز سخت‌تر کرده است، رقبای ایران به آرامی و با تری در حال فتح بازار‌های فرش ایران هستند.
ترکیه و هند و چین و پاکستان، تازه نفس در بازار فرش
ترکیه در سال‌های اخیر تمام سعی خود برای به دست گرفتن بازار فرش ایران را انجام داده است. هند تازه نفس و پرقدرت با تقلید طرح‌های ایرانی سعی در دست یافتن به بازار است و پاکستان حتی وارد روند افزایش صادرات شده است و در فرش‌های ماشینی نیز که چینی‌ها در حال بلعیدن بازار‌های جهانی هستند. در این شرایط قافله ایران چنان جامانده که به نظر می‌رسد حتی این مساله که فرش خود را بدون نام ایران صادر کند نیز می‌پذیرد.
این شرایط در حالی است که هر یک متر فرش برای ایران می‌تواند بین ۵ تا ۲۰ بشکه نفت ارزآوری داشته باشد. هر کارگاه فرش بافی برای ایران و جهانی که به شوی حذف سوخت‌های فسیلی می‌رود در حکم چاه نفتی است که نه تنها دیده نشده و حمایت نمی‌شود بلکه در حال نابودی است.
تقلب چینی ها با فرش ایرانی
این شرایط البته یک روی وارونه نیز دارد و آن این که در حوزه تولید فرش ماشینی، در بازار ایران فروش فرش‌های چینی با نام و برچسب فرش ایرانی رشد محسوسی داشته است.
حتی در مواردی این مساله که فرش دستباف چینی به نام ایرانی در ایران یا جهان به فروش رفته است نیز گزارش شده است. برای نمونه چینی‌ها، فرش دستبافت را با نقش و طرح ایرانی تولید می کنند از آنجا که به واسطه نیروی کار بیشتر یک فرش را خیلی زودتر از ایرانی‌ها می‌بافند، با قیمت پایین‌تر آن را به نام فرش ایرانی می‌فروشند. فارغ از سرعت در بافت، کیفیت رنگ و متریال استفاده شده با مدل ایرانی قابل مقایسه نیست، اما بسیار ارزان‌تر از اصل کار ایرانی عرضه می‌شود.
اگرچه فرش چینی کیفیت فرش ابریشم ایرانی را ندارد، اما قیمت آن پایین‌تر است آن‌ها از اعتبار فرش دستبافت ایران برای فروش محصول شان استفاده می‌کنند. این یک نوع تقلب محسوب می‌شود. اکنون حتی می‌توان در سایت‌های مطرح فروش آنلاین محصولات، نگاهی انداخت و متوجه شد که «پرشین کارپت» که توسط چین تولید شده به فروش می‌رسد. در واقع یک فرش ۱۲ متری با متریال ابریشم را اکنون ۴ هزار دلار می‌فروشند در حالی که اصل این فرش در ایران کمتر از ۴۰۰ میلیون تومان نیست.
اکنون شرکت‌هایی در چین هستند که اکنون این فرش‌ها را به نام فرش ایرانی صادر می‌کنند. آن‌ها در واقع برند ایرانی ساخته‌اند و با قیمت پایین‌تر، فرش‌های بیشتری را به نام «فرش ایرانی» صادر می‌کنند. فرش ایرانی در دنیا به عنوان یک نشان (برند) شناخته می‌شود و بسیاری، چون این نرخ را پایین‌تر از نرخ فرش اصل ایران می‌بینند، همان را می‌خرد. در این میان نیز مسئولان ایرانی به این موضوع اهمیت نمی‌دهند و وزارت میراث فرهنگی نیز خود را متولی چنین وضعیتی در بازار جهانی فرش ایرانی نمی‌داند.
بیشتر بخوانید: مشکل صدور کارت بازرگانی صادرکنندگان فرش دستباف حل نشده است
در همین شرایط و بنا بر آخرین آمار‌های سال ۱۴۰۰، ارزش صادرات فرش دستباف ایران به ۱۸.۶ میلیون دلار رسیده که در مقایسه با دوره‌های قبل ناچیز است. نگاهی به آمار صادرات سال‌های گذشته نشان می‌دهد که این سقوط از سال‌ها پیش آغاز شده است.
صادرات فرش دستباف ایرانی در سال ۱٣٩۶ حدود ۴٢۶ میلیون دلار بود، در سال ۱٣٩٧ به ٢٣٨ میلیون دلار کاهش یافت و بالاخره با افت بسیار، صادرات فرش دستباف در سال ٩٨، صادرات این کالا با کاهش ٧۱ درصدی، به ۶٩ میلیون دلار رسید و در تا پایان سال گذشته نیز به ۱٩ میلیارد دلار رسید.
سال ۲۰۱۸ ایران با سهم ۱۸ درصدی از بازار جهانی، پس از کشور هند رتبه دوم صادرات جهانی فرش دستباف را در دست داشته که این میزان اکنون به ۸/۱ درصد رسیده و ایران را در رتبه سوم و پس از هند و پاکستان قرار داده است!