اقتصاد۲۴- قطع طولانی آب شرب در شهر‌ها و روستا‌ها در روز‌های گرم تابستان دو سال گذشته وضعیت بغرنجی را در بسیاری از نقاط کشور پدید آورده بود. شهروندان در شهر‌هایی از نقاط مختلف کشور نه فقط در خانه‌ها و فضا‌های خدماتی بلکه حتی در مراکز حساسی مانند بیمارستان‌ها با چالش گسترده کمبود و نبود آب روبه‌رو شده بودند تا جایی که حتی در یک مورد، تابستان سال گذشته، شرکت آب و فاضلاب گلستان ناچار به حفر چاه و ایجاد مدار جدیدی برای آبرسانی به دو بیمارستان ۵ آذر و صیاد شیرازی در گرگان مرکز این استان شد. وضعیتی که نه از سوی مسئولان و نه شهروندان، پیش‌بینی نمی‌شد.
اما تابستان امسال قرار است در شهر‌ها و روستا‌های کشور قطع آب از پیش اعلام شده رخ ندهد. اتابک جعفری، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب این خبر را اعلام کرده. او با اشاره به اینکه ۲۷۲ شهر کشور با تنش آبی روبه‌رو هستند گفته است باید منابع آب را مدیریت کنیم، زیرا این احتمال وجود دارد که تعداد این شهر‌ها تا ۶۰۰ شهر افزایش یابد. حالا سوال این است در شرایطی که سد‌های کشور ۲۰ درصد کمتر از پارسال آب دارند و سفره‌های آب زیرزمینی بر اثر کمبود بارش‌ها پایین‌تر رفته‌اند، شرکت آب و فاضلاب کشور چگونه می‌خواهد بدون قطع آب از این بحران عبور کند؟
بر اساس جلسات قرارگاه‌های رصد و پایش و اعلام شرکت آبفای کشور، ۲۷۲ شهر امسال با چالش آب شرب روبه‌رو هستند. «پیام ما» از روابط عمومی شرکت آب و فاضلاب کشور پرسیده است که این شرکت چگونه می‌خواهد بدون تنظم جدول قطع آب، منابع آب مورد نیاز این شهر‌ها و روستا‌های دارای تنش را تامین کند؟ روابط عمومی آبفای کشور در پاسخ گفته است: «به منظور به حداقل رساندن مشکلات و ارائه بهترین خدمات، برای تمامی این شهر‌ها پروژه‌های مختلفی در محور‌های مدیریت مصرف آب، حفر و تجهیز چاه، احداث مخازن ذخیره، اجرای خطوط انتقال آب، احداث تصفیه‌خانه و اجرای پروژه‌های ارتقای کیفی و تکمیل طرح‌های آبرسانی در حال اجراست».
شرکت آب و فاضلاب در بخش دیگری از پاسخ‌هایش گفته است: «با برنامه‌های در دست اجرا، انشاالله آب شرب هیچ کدام از شهر‌های کشور با تانکر آبرسانی نخواهد شد. همچنین در برخی از روستا‌های کشور به دلایلی از جمله عدم تکمیل طرح‌های آبرسانی یا خشک شدن منابع تامین آب، آب شرب مورد نیاز از طریق تانکر‌های آبرسانی سیار تامین می‌شود. در اردیبهشت ماه در مجموع ۴۹۵۳ روستای کشور تحت پوشش آبرسانی سیار بودند که با توجه به وضعیت بارندگی امسال، پیش‌بینی می‌شود در تابستان به حدود ۶۰۰۰ تا ۷۰۰۰ روستا افزایش پیدا کند».
چنانکه از توضیحات شرکت آب و فاضلاب کشور هم روشن است؛ حفر چاه‌های جدید یکی از اقدامات این شرکت برای تامین آب شرب شهر‌های دارای تنش آبی است.
مسئله حفر چاه جدید و یا تجهیز چاه‌های متروک قدیمی از جمله اقداماتی است که وزارت نیرو در سال‌های گذشته هم به عنوان یک راهکار فوریتی در رفع مشکل آب شرب مشترکان شهری و روستایی استفاده می‌شود. برنامه‌ای که گویی نه فقط با برنامه‌های بالادستی کشور در حوزه آب در تضاد است بلکه با سیاست مدیریت مصرف همسویی ندارد.
بیشتر بخوانید: پتروشیمی میانکاله زمین‌های اراضی ملی را پس نداد
اما این سیاست منتقدانی هم دارد. اواخر اردیبهشت ماه امسال بود که شبکه تشکل‌های محیط زیستی و منابع طبیعی کشور نسبت به این سیاست موضوعی سرسختانه گرفت و از آن انتقاد کرد. در بخشی از بیانیه این شبکه آمده بود: «حفر چاه‌های جدید برای تأمین آب در برهه‌های پیک مصرف، یک راهبرد مرسوم، اما کاملاً غلط است. تأمین آب شرب قطعاً اولویت جدی است، اما نحوه پرداختن به این اولویت نباید موجب فشار مضاعف به آبخوان‌هایی شود که مدت‌هاست از میزان مجاز برداشت از آن‌ها عبور کرده‌ایم. ضمن اینکه شوربختانه همین حالا علاوه بر آفت ریشه‌کن کننده چاه‌های غیرمجاز، با درد کشنده برداشت غیرمجاز از چاه‌های مجاز روبه‌روییم که حجم آن از غیرمجاز‌ها هم افزون است؛ و چه بسا نظارت جدی و اصلاح همین یک مورد می‌تواند دغدغه مدیریت تابستان‌ها رفع کند».
شبکه تشکل‌های محیط زیستی و منابع طبیعی کشور درباره راهکار‌های جایگزین هم توصیه کرده بود: «یافتن راهکار‌های منطقی و منصفانه و صد البته پایدار برای تامین آب، همچون بازچرخانی و مدیریت واقعی و بدون مماشات تقاضا یا مصرف که همواره در صدر شعار‌ها و برنامه‌ها بوده و البته تنها در سطح همان شعار و برنامه متوقف مانده است، قطعا می‌بایست عملیاتی و اجرا شوند. ضمن اینکه برای مدیریت بحران در کوتاه مدت هم، راهکار‌های ابتکاری و منعطف به طور مثال از محل خرید یا اجاره موقت چاه‌های موجود در دشت، قابل هم‌فکری و هم افزایی بوده و موانعی همچون بار اقتصادی خرید به جای حفر چاه، عدم تناسب مکان چاه‌های موجود با نقاط مورد نیاز شبکه آب شرب، زمان‌بر بودن مسأله خرید نسبت به حفر و…، همگی، با فرض قبول لزوم اولویت دادن به «نجات آب»، قابل حل به نظر می‌رسند.»
۳۰ درصد هدر رفت در شبکه
محسن موسوی خوانساری، کارشناس آب بر این نظر است که درمان این مسئله را باید جایی دیگر جستجو کرد. از نظر خوانساری نباید از سیاست صرفه‌جویی در مصرف آب دست کشید. او از هدررفت آب در شبکه آبرسانی کشور به عنوان یکی از مسائل اصلی اشاره می‌کند و می‌گوید: «در شهری مانند تهران که آب شرب مورد نیازش از ۵ سد تامین می‌شود، سرانه‌ای که به هر نفر در طول شبانه روز تخصیص داده می‌شود ۳۴۰ لیتر است در حالی که این عدد تا زمانی که به پشت کنتر هر واحد مسکونی برسد به ۲۴۰ تغییر می‌کند. این میزان ۳۰ درصد هدر رفت آب که رقمی بی‌نهایت بزرگ است در سراسر کشور دیده می‌شود بنابراین آنچه اولویت پیدا می‌کند اصلاح و نوسازی این شبکه است».
تامین آب بیشتر راه‌حل نیست
از نظر خوانساری «عرضه بیشتر آب» هرگز پایانی ندارد. این کارشناس حوزه آب در نقد وزارت نیرو می‌گوید این وزارتخانه برای مدیریت منابع آب، هیچ اقدام خلاقانه و مدیریت نوآورانه‌ای نمی‌کند: «در حال حاضر ما بیش از ۵۰ درصد از آب شرب مصرفی را از آب زیرزمینی تامین می‌کنیم بی‌توجه به اینکه ما بخش زیادی از ذخایر آب زیرزمینی استاتیک خود، یعنی آنچه متعلق به آیندگان ماست را هم استفاده کرده‌ایم. این ایده که ما اگر چاه حفر کنیم مشکلی در آب شرب نداریم اشتباه است و این سیاست‌های وزارتخانه، به بحران آب افزوده می‌کند. باز هم تاکید می‌کنم که دنبال کردن سیاست تامین که در وزارتخانه در پیش گرفته است مسیری بی‌انتهاست. این نکته را هم باید اضافه کنیم که این گشاده دستی در برداشت از آب‌های زیرزمینی هم جوابگو نخواهد بود و پاییز ۱۴۰۱ یکی از سخت‌ترین برهه‌های ما در مسئله آب است».
بیشتر بخوانید: دیپلماسی منطقه‌ای ناتمام و ناکارآمد بدون برجام
گویی سیاست‌های وزارتخانه و عملکرد مسئولان در حوزه مدیریت مصرف به فراموشی سپرده شده است. خوانساری یکی از این بخش‌های فراموش شده را آبیاری فضای سبز می‌داند: «وزارتخانه می‌تواند تکلیف کند که شهرداری‌ها برای آبیاری فضا شهر خود موظفند در شب فعالیت کنند. اما حتی چنین اقدام ساده‌ای هم انجام نمی‌دهد و به جایش چاه حفر می‌کند. جدا کردن آب تصفیه شده قابل شرب با سایر مصارف خانگی و شهری تصحیح الگوی صحیح در مصرف در هم بخش‌ها نه فقط مردم عادی، اصلاح و نوسازی شبکه فرسوده انتقال آب و مدرن کردن وسایلی که آب استفاده می‌کنند از راه کار‌هایی است که باید سریع انجام شود». توضیحات شرکت آب و فاضلاب کشور نشان می‌دهد که مدیران بخش آب برای تامین آب شرب شهر‌ها و روستا‌ها دغدغه دارند، اما چنان که کارشناسان هشدار می‌دهند این دغدغه‌ها نباید منتج به تشدید سیاست اشتباه افزایش برداشت از سفره‌های نحیف آب زیرزمینی شود.
منبع: پیام ما