اقتصاد24 – از 10 میلیون تا 40 میلیون لیتر. عددها مختلف است و هیچ اظهارنظر رسمی هم درباره آن صورت نگرفته. «قاچاق سوخت» مدت‌هاست که به یک معضل جدی تبدیل شده است. صحبت امروز و دیروز نیست. ارقام هم نشان می‌دهد که مساله قاچاق سوخت یک سابقه دیرینه دارد.
با این حال، با مطرح شدن احتمال سهمیه‌بندی سوخت دوباره پای آن به میان کشیده شده است. برخی رقم حدود 10 میلیون لیتر قاچاق سوخت در روز را برای آن اعلام می‌کنند و برخی دیگر هم صحبت از ارقام نجومی 40 میلیون لیتر می‌کنند.
به عنوان مثال، شهریور سال گذشته بود که روزنامه همشهری صحبت از رقم 40 میلیون لیتر کرده بود. همشهری به نقل از مهدی ایوبی، معاون پیشین پیشگیری ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز نوشته بود: «در مرداد و شهریور ماه امسال (1397)، حجم قاچاق روزانه فرآورده‌های نفتی از 35 میلیون لیتر فراتر رفته است. به گفته او، آمار وزارت نفت در مورد میزان عرضه بنزین در نیمه نخست امسال نشان می‌دهد عرضه روزانه این فرآورده در اواخر تیر و مرداد‌ماه امسال به 120 میلیون لیتر و در شهریور ماه امسال به 130 میلیون لیتر افزایش یافته است. آمارهای واقعی مصرف روزانه بنزین بین 90 تا حداکثر 100 میلیون لیتر است. مصرف روزانه 130 میلیون لیتر بنزین رقم عجیبی به‌نظر می‌رسد؛ در واقع سهم قاچاق از این آمار، عرضه روزانه بنزین بین 30 تا 35 میلیون لیتر است. به گفته او، با این روند حتی در صورتی که 5 میلیون لیتر مصرف روزانه بنزین را به سایر مصارف جزئی اختصاص دهیم، حداقل سهم قاچاق بنزین در شهریور ماه امسال به روزانه 20 تا 25 میلیون لیتر رسیده است.»
آمارهای واقعی یا تخیلی؟
ارقام اعلام شده توسط ایوبی دو ماه بعد توسط مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآوردهای نفتی، تخیل خوانده شد. محمدرضا موسوی‌خواه در این رابطه گفته بود: «بدون شک، سوخت از جایگاه‌های عرضه و نازل‌ها انجام نمی‌شود و رقم ۴۰ میلیون لیتر روزانه قاچاق سوخت که برخی رسانه‌ها مطرح می‌کنند تخیلی است. درصد افزایش مصرف سوخت در ۶ ماه نخست امسال در مقایسه با مدت مشابه پارسال با یک درصد افزایش به ۸،۹ درصد رسیده است. برای قاچاق ۱۰ میلیون لیتر سوخت به‌طور تخمینی حدود ۳ هزار تانکر با ظرفیت ۲۰ هزار لیتر لازم است.» وی البته تاکید کرده بود که قاچاق سوخت از جایگاه‌های عرضه و نازل‌ها انجام نمی‌شود.
همین رقم، در فروردین ماه امسال زیر 10 میلیون لیتر در روز اعلام شد. در فروردین ماه امسال خبری به نقل از عبدالله هندیانی معاون پیشگیری ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق کالا و ارز عنوان شد که رقم سوخت را کمتر از 10 میلیون لیتر نشان می‌داد. وی گفته بود: «هم‌اکنون حدود 7 تا 8 میلیون لیتر سوخت روزانه از کشور قاچاق می‌شود که باید برای جلوگیری از آن در سال 98 برنامه‌های جدی‌تری در نظر گرفته شود. نتیجه فعالیت‌های سال 97 ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز در حوزه مبارزه با قاچاق سوخت کاهش 5 میلیون لیتر در روز برای قاچاق این محصول است، اما باید قبول کنیم که هنوز به دلیل تفاوت نرخ ارز قاچاق سوخت ادامه دارد.»
ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز: قاچاق کم شد
اما آمار ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز چه می گوید؟ هرچند که صحبت از این ارقام به معنای این نیست که عددها واقعی است چرا که در حوزه قاچاق، بخش مهمی از ارقام، برآوردی است و البته بخش دیگر هم شاید اعلام نشود. با این حال، ستاد مربوطه، میزان قاچاق ورودی در سال 87 را 16 میلیارد دلار عنوان کرده که در سال 96 به 12 میلیارد دلار کاهش یافته است. طبق آن چیزی که این ستاد اعلام کرده، قاچاق خروجی و رقم کل قاچاق نیز در این سال ها کاهش یافته است. به عنوان مثال رقم 3.2 میلیارد دلار به عنوان قاچاق خروجی در سال 87 به عدد 900 میلیون دلار در سال 96 رسیده است.
چرا در یک دوره قاچاق کم شد؟
اما کارشناسان چه می گویند؟ یک کارشناس انرژی در این رابطه معتقد است که راه‌های قاچاق سوخت در داخل کشور بسیار زیاد است. عماد رفیعی در این رابطه به اقتصاد24 می‌گوید: «در بازه زمانی سال‌های 87 تا 96 در یک برهه‌ای با کاهش قیمت نفت و به تبع آن فرآورده‌های نفتی در بازارهای جهانی روبرو بودیم؛ یعنی از سال 92 به بعد با کاهش قیمت نفت و فرآورده‌ها مواجه شدیم. این مساله سبب شده بود که قیمت سوخت یعنی بنزین و گازوئیل در فوب کمتر شده ولی قیمت‌ها در داخل ایران به دلیل جدا بودن از قیمت‌های جهانی، ثابت بماند. همین مساله هم اختلاف قیمتی را کم کرد و انگیزه برای قاچاق به صورت ماهوی پایین آمد.»
وی ادامه می‌دهد: «در همین بازه زمانی، افزایش قیمت بنزین را از 400 تومن به 700 و 1000 تومن داشتیم، یعنی تقریبا در سال های 93 و 94 قیمت بنزین به 1000 تومان رسید. باز هم عواملی بود که می‌توانست قاچاق را تشدید کند. یکی از دلایل، بلااستفاده کردن کارت سوخت بود. به نظر من اگر در همین بازه زمانی، این اختلاف کم قیمتی نبود، ما هیچ کاهشی در زمینه قاچاق نمی داشتیم، ولی به دلیل بلااستفاده شدن کارت سوخت، کاهش میزان قاچاق را تجربه کردیم. این مساله خود را از سال 96 به بعد نشان داد که با افزایش قیمت جهانی نفت و به تبع آن افزایش قیمت فرآورده ها در خارج ایران، دوباره اختلاف قیمت سوخت در داخل و خارج از مرزهای کشور زیاد شد و قاچاق شدت گرفت. به خصوص که زیرساخت کارت سوخت هم نبود و میزان قاچاق خیلی سریع و با جهش، بالا رفت.»
بخشی از قاچاق قبل از جایگاه‌ها صورت می‌گیرد
رفیعی در پاسخ به این سوال که چرا چنین معضلی کماکان در کشور وجود دارد، می‌گوید:«کدام معضل؟ معضل قاچاق یا معضل قیمت‌گذاری؟ یک معضل، بحث قیمت گذاری سوخت و حامل های انرژی در ایران است که واقعا می شود اسم معضل را روی آن گذاشت و تبعات زیادی در اقتصاد به همره داشته که یکی از آن تبعات قاچاق است. ما با چه مکانیسمی می خواهیم یارانه سوخت و حامل های انرژی را برداریم؟ رقم یارانه انرژی که در سال 97 پرداخت شد و چیزی بالغ بر 800 هزار میلیارد تومان برآورد شده است، به شدت با معیشت مردم، صنعت، با تولید و با کل اقتصاد ارتباط دارد. پس به راحتی هم نمی توان از حذف یا حتی کاهش آن سخن گفت و احتیاج به یک برنامه ریزی کلان اقتصادی دارد. باید دید برنامه مجلس و دولت برای رفع این معضل چیست؟ اما آنچه از منظر اقتصاد انرژی در درست بودن و اصولی بودن آن تردیدی نیست، حذف یارانه های پیدا و پنهان انرژی و جایگزین کردن آن مبلغ برای «رونق تولید پایدار»، «اشتغال زایی» و «بهبود معیشت مردم» است زیرا فقط در این صورت است که معضلاتی نظیر رانت، قاچاق، بدمصرفی و هدردادن انرژی تقریبا با بازده 100 درصد البته در یک بازه زمانی نسبتا طولانی حل می‌شود.»
آنچه از منظر اقتصاد انرژی در درست بودن و اصولی بودن آن تردیدی نیست، حذف یارانه های پیدا و پنهان انرژی و جایگزین کردن آن مبلغ برای «رونق تولید پایدار»، «اشتغال زایی» و «بهبود معیشت مردم» است زیرا فقط در این صورت است که معضلاتی نظیر رانت، قاچاق، بدمصرفی و هدردادن انرژی تقریبا با بازده 100 درصد البته در یک بازه زمانی نسبتا طولانی حل می‌شود
وی ادامه می‌دهد: «بحث دیگر، قاچاق سوخت است که گفتیم مهم‌ترین عاملی که انگیزه ماهوی برای قاچاق سوخت ایجاد می‌کند، تفاوت قیمت در داخل و خارج است. اما اگر آن را نخواهیم اصلاح کنیم و بگوییم فعلا شرایطش را نداریم باید سراغ راه حل های دیگر مثل کارت سوخت، الکترونیکی کردن سیستم های پخش سوخت و خلاصه نظارت بر سهمیه بندی رفت. قاچاق سوخت هم در اینجا خیلی متنوع است. بخش زیادی از قاچاق از قبل از جایگاه‌ها صورت می‌گیرد که ذی‌نفعان خاص خود را دارد. یعنی باید دید قبل از رسیدن به جایگاه، چقدر قاچاق می‌شود. بخش دیگر قاچاق ممکن است از خودِ جایگاه‌ها یا بعد از آن صورت گیرد که عمده آن هم ظاهرا به صورت قانونی و به اسم گلخانه و صنایع کشاورزی یا نیروگاه برق یا مینی ریفاینری ها و به اسم هیدروکربن است که عمدتا از مرزهای جنوب شرقی اتفاق می افتد.»
گسترش قاچاق در بخش کشاورزی!
رفیعی تصریح کرد: «بخشی از قاچاق ظاهرا به صورت قانونی اتفاق می‌افتد. برخی واحدها به اسم گلخانه کشاورزی سهمیه گازوئیل دریافت می‌کنند در حالی که، گلخانه‌ای وجود ندارد یا گلخانه اصلا گرما نمی خواهد. بخش دیگر توسط مرغداری‌ها، برخی از صنایع و حتی نیروگاه‌ها صورت می‌گیرد. یا در مواردی، به نام یک تراکتور 7 نفر سهمیه گازوئیل دریافت کرده‌اند. در چنین مواردی، اگر نمی‌توانیم اصلاح قیمتی کنیم، باید نظارت صورت گیرد. در این بخش با توجه به فناوری‌هایی که داریم می‌توان با یک تراشه الکترونیکی یا کارت سوخت مدیریت کرد. یا حتی با دستگاه موقعیت یاب نصب شده روی برخی خودروها این کار را انجام داد.»
این کارشناس انرژی در بیان دلایل اصلی این قاچاق، به مواردی از جمله تعدد راه‌های درز کردن قاچاق سوخت اشاره می‌کند و می گوید: «حتی روی اتوبوس‌ها نظارتی صورت نگرفته است. باید تصمیم گرفت که اگر می‌خواهیم با همین یارانه انرژی و قیمت‌ها پیش برویم، باید نظارت جدی‌تری را اعمال کنیم، اما اگر قرار است که فرمول‌بندی برای نزدیک شدن قیمت سوخت به قیمت‌های جهانی داشته باشیم، باید زودتر برنامه جامع و درستی به کمک مجلس، وزارت نفت و شرکت ملی پالایش و پخش برای قیمت‌گذاری صورت گیرد.»
برخی واحدها به اسم گلخانه کشاورزی سهمیه گازوئیل دریافت می‌کنند در حالی که، گلخانه‌ای وجود ندارد یا گلخانه اصلا گرما نمی خواهد. بخش دیگر توسط مرغداری‌ها، برخی از صنایع و حتی نیروگاه‌ها صورت می‌گیرد. یا در مواردی، به نام یک تراکتور 7 نفر سهمیه گازوئیل دریافت کرده‌اند
رفیعی می‌گوید: «در سال‌های 95-96 قیمت بنزین و گازوئیل در داخل به قیمت‌های فوب خلیج فارس بسیار نزدیک بود. مثلا بنزین لیتری هزار تومان بود و در فوب 1500 تومان. آن زمان بهترین وقت بود تا با یک افزایش قیمت حدود 500 تومانی و مثلا افزایش یارانه نقدی کاری کرد که به اقشار کم درآمد هم فشار نیاید و همان زمان فرمولی برای قیمت فرآورده‌های سوختی پیاده‌سازی می‌کردیم. اگر اصلاح قیمتی در آن زمان صورت گرفته بود، حالا در سال 97 و 98 هم قیمت بنزین مثل خیلی از کالاهای دیگر بالا می‌رفت. تورم سال قبل و امسال ده‌ها برابر بالاتر از چیزی است که اگر قیمت بنزین را در 95 اصلاح می‌کردیم روی می‌داد، اما این را نمی‌بینیم و تورم بنزین را می‌بینیم.»
وی در خصوص رقم قاچاق سوخت و اعدادی که از 10 تا 40 میلیون لیتر در روز برای آن عنوان می‌شود، می‌گوید: «من نمی‌توانم عددی در این رابطه اعلام کنم و فکر می‌کنم مسئولان هم نمی‌توانند آمار دقیقی بدهند چون اگر آمارش مشخص بود اسمش قاچاق نبود، اما چیزی که منطقی به نظر می‌رسد رقم 11 میلیون لیتر در روز است که توسط مسئولان برای قاچاق فرآورده‌های نفتی اعلام شد که 8 تا 9 میلیون لیتر آن گازوئیل و بقیه بنزین است. گازوئیل بیشتر از مرزهای جنوب شرقی و بنزین بیشتر از مرز کردستان قاچاق می شود. در جلساتی که با مقامات ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز داشتیم هم این رقم را تایید کردند. آنها هم گفتند که رقم 40 میلیون لیتر اشتباه و یک عدد تجمعی بوده است.»