اقتصاد 24- شرایط اقتصادی کشور روز به روز سخت تر و حلقه معیشت تنگ تر می شود؛ بسیاری از اقتصاددانان هم معتقدند این مسئله در دوران پس از خروج آمریکا از برجام و لغو معافیت های نفتی علیه ایران و به تبع آن کاهش فروش نفت و درآمدهای دولت، تشدید خواهد شد.
محمود جامساز اقتصادان از جمله افرادی است که معتقد است: «تحریم‌ها تاثیر بدی بر اقتصاد ایران خواهد داشت و هم از لحاظ اقتصادی و اجتماعی و هم از لحاظ فرهنگی کشور را در یک سراشیبی قرار می‌دهد».
او در عین حال می گوید: «اگر سیستم استخدام اقتصاددانان ما در دولت از ابتدا بر مبنای عقلانیت و علم اقتصاد و کارایی بود امروز شاهد یک اقتصاد دولتی و رانتی و فشل نبودیم. بخش خصوصی ما تضعیف شده است و روز به روز ضعیف‌تر می‌شود. طبقه متوسط ریزش پیدا کرده است و این روش منحوس و معیوب همچنان ادامه دارد».
در ادامه گفتگوی مشروح خبرنگار اقتصاد24 با محمود جامساز را می خوانید:
* رشد اقتصادی کشور به منفی 3.8 رسیده است. این مسئله چه چیزی را به ما گوشزد می کند و راهکار مقابله و اصلاح آن چیست؟
- دلایل زیادی وجود دارد هم سیاست‌گذاری‌های داخلی و هم وجود تحریم‌ها باعث شده است وضعیت به این مرحله برسد. اگر اقتصاد داخلی ما اقتصادی پویا و درون زا و پرقدرت بود تحریم‌ها نمی‌توانستند وضعیت را به اینجا برسانند. به اعتقاد من سیاست‌گذاری‌های داخلی تاثیر بیشتری داشت. منفی بودن رشد اقتصادی به این معنی است که مجموع تولید ناخالص ما پایین آمده است. وقتی این امر اتفاق می‌افتد به این معنی است که اقتصاد در حال تضعیف شدن است. بهرحال کاهش رشد اقتصادی تاثیراتی منفی می‌گذارد.
اگر اقتصاد داخلی ما اقتصادی پویا و درون زا و پرقدرت بود تحریم‌ها نمی‌توانستند وضعیت را به اینجا برسانند. به اعتقاد من سیاست‌گذاری‌های داخلی تاثیر بیشتری داشت. منفی بودن رشد اقتصادی به این معنی است که مجموع تولید ناخالص ما پایین آمده است
بنیاد هريتيج که یکی از موسسات معتبر اعتبارسنجی در دنیا است در سال 2019 رشد اقتصادی منفی برای ایران پیش بینی کرده است. رشد منفى باعث می‌شود اقتصاد ما کوچکتر شود. ارزش پول ملی کاهش پیدا کرده و بودجه تعیین شده بسیار خوشبینانه تنظیم شده و ده ها هزار ميليارد تومان كسري بودجه در نهان دارد، هرچند بانك مركزى كه در واقع قلك دولت است از طریق انتشار اسکناس این کسری را جبران خواهد کرد، اما یکی از نتايج اين سياست، تورمی است که در طی سال ایجاد می‌شود یعنی اگر فرض کنیم امروز تورم 30 درصد است كه البته در مورد مواد غذایی تورم نقطه به نقطه فروردين 97 تا فروردين 98 در حدود 86 درصد گزارش شده كسرى پنهان بودجه بيشتر قابل درك است.
در خصوص ارقامی که در قانون بودجه مصوب شده است باید عرض کنم من هنوز بودجه را در اختیار ندارم تا بدانم دقيقا چه تغییراتی انجام شده است اما در لايحه تقديمى نگاه انبساطی در بودجه لحاظ شده بود ولی وقتی تورم را در نظر می‌گیریم وضعیت متفاوت است. با توجه به اینکه ما امروز در دوران تحریم‌ها هستیم به هر حال جلوی صادرات نفتی ما و به تبع ورود ارز به کشور گرفته و تمام منافذ بسته شده و دولت با مشکلات كمبود ارزی روبرو است. وقتی بودجه تنظیم می‌شود باید بر اساس درآمدهایی تنظیم شود که درآمدهایی منطقی و واقعی باشند. بودجه‌ای که امروز تنظیم شده است بر اساس مالیات و نفت و اوراق مشارکت و... است. در مورد مالیات رقم پیش بینی شده از بودجه سال پیش بیشتر است. در مورد نفت نیز درآمدها بر اساس صادرات یک میلیون بشکه نفت است و قيمت هر بشكه 53 دلار تعيين شده كه تنها يك پيش بينى غير متيقن است زيرا بهاى نفت در بازارهاى جهانى تعیین مي شود كه از كنترل ايران خارج است اما بايد پذيرفت كه در حاكميت تحريم هاى شديد نفتى و بانكى كه اهم تحريم هاست صدور اين مقدار نفت قابل ترديد است، ضمن آنكه وصول وجوه حاصل از فروش نيز با موانع بسيارى روبرو است. اين در حاليست كه کارشناسان بین‌المللی و کسانی که تحریم‌ها را رصد می‌کنند متوجه فوت و فن دور زدن تحریم‌ها در قبل از برجام شده‌اند لذا باید تمهیدات جدیدی اندیشید.
بخش بزرگی از اقتصاد ما در دست نهادهای غیر پاسخگو است. تاکنون پول نفت نمی‌گذاشت مشکلاتی که ما امروز با آنها روبرو هستیم خود را نشان دهند، متاسفانه سیل اخیر نیز هزینه بسیار بالایی را به دولت تحمیل کرد
هشت کشور به مدت 6 ماه فرصت داشتند و معلوم نیست ترامپ خرید نفتی این کشورها و معافیت آنها را تمدید کند. ما با بحرانی روبرو هستیم که مشخص نیست بتوانیم نفت را بفروشیم. درست است که مالیات درآمد مهمی در بودجه است اما مالیات‌ها نیز به نحوی به درآمدهای ارزی ما بستگی دارند .البته افزایش‌هایی در برخی هزینه‌ها از جمله عوارض آب و برق و ساير خدمات و محصولات دولتى دیده می‌شود و سهم صندوق توسعه ملی تغییراتی داشته است تا درآمدهاى بودجه افزايش يابد اما به طور مسلم هزینه‌ها قطعیت دارند ولی درآمدها قطعیت ندارند. بخش بزرگی از اقتصاد ما در دست نهادهای غیر پاسخگو است. تاکنون پول نفت نمی‌گذاشت مشکلاتی که ما امروز با آنها روبرو هستیم خود را نشان دهند متاسفانه سیل اخیر نیز هزینه بسیار بالایی را به دولت تحمیل کرد.
*بازار دلار اگرچه تثبیت شده و قیمت‌ها به طرز وحشتناک بالا و پایین نمی‌رود اما به نظر می رسد دولت نیز مدافع این تثبیت بوده و علاقه مند است دلار در همین قیمت 13 تا 14 هزار تومان باقی بماند. آیا با این موضوع موافق هستید و علت آن را در چه می دانید؟
- تثبیت قیمت ارز به اعتقاد من امری دستوری است تا قیمت را ثابت نگهدارند. لازمه این کار این است که دولت منابع ارزی زیادی در اختیار داشته باشد تا بتواند آن وضعیت را مدیریت کند یعنی هر وقت ارز گران شد به بازار تزریق کند و اگر ارزان شود خریداری نمايد. ولی امروز دولت چنین ظرفیتی ندارد و نمی‌تواند ارز را تثبیت کند. اعتقاد من بر این است که ما چند شوک ارزی دیگر در پیش داریم چون امروز با توجه به اینکه سپاه نیز در لیست تحریم قرار گرفته است اقتصاد ایران به شدت تضعیف می‌شود زیرا بسیاری از بخش‌های بزرگ اقتصادی در دست سپاه است.
ادغام 5 بانک وابسته به نهادهای نظامی نيز در بانک سپه از تراكنش هاى مالى سپاه نمي كاهد؛ در عین حال شاهد هستیم برخی از شرکت‌های ایرانی براى دور زدن تحريم ها نام خود را عوض کرده‌اند، مثلا گروه بهمن اسم خود را تغییر داد. آمریکا درصدد بستن تمام راه‌هایی است که به وسیله آن، ایران می‌تواند تحریم‌ها را دور بزند به خصوص در مورد سپاه که آمریکا حساسیت ویژه‌ای روی این نهاد نظامی دارد.
امروز دولت چنین ظرفیتی ندارد و نمی‌تواند ارز را تثبیت کند. اعتقاد من بر این است که ما چند شوک ارزی دیگر در پیش داریم چون امروز با توجه به اینکه سپاه نیز در لیست تحریم قرار گرفته است اقتصاد ایران به شدت تضعیف می‌شود زیرا بسیاری از بخش‌های بزرگ اقتصادی در دست سپاه است
آمریکا در پیشنهاد مذاکره خود 12 شرط از قبیل کنار گذاشتن برنامه‌های نظامی و هسته‌ای و موشک‌های بالستیک از سوی ایران، قطع ارتباط با حزب ا... لبنان و حماس و جهاد اسلامی که آنها را گروه‌هایی تروریستی می‌داند و نیز عدم حمایت از گروه‌هایی نظیر حوثی‌ها و خروج از سوریه گذاشته که این شروط قاعدتا نمی‌تواند مورد تایید کشورمان قرار بگیرد. به طور کلی می‌خواهند ایران تغییر کند و قطعا ایران این شروط را نمی‌پذیرد. تحریم‌ها تاثیر بدی بر اقتصاد ایران خواهد داشت و هم از لحاظ اقتصادی و اجتماعی و هم از لحاظ فرهنگی کشور را در یک سراشیبی قرار می‌دهد. این چیزی نیست که توسط برخى از مسئولان دستكم گرفته شود. ايران تلويحا در برابر تحريم هاى نفتى تهديد به بستن تنگه هرمز كرده است. اين در حاليست كه حدود 90 درصد صادرات نفت خليج فارس توسط تانكرهاى نفت از اين مسير مي گذرد. مضاف بر آنكه 50 درصد محموله هاى تجارى منطقه به مقاصد جهان از اين آبراه عبور مي كند. این تنگه در باریکترین مسیر در حدود 37 کیلومتر است ولی در آن بخش که کشتیرانی می‌شود فقط سه کیلومتر در هر دو جهت عرض دارد یعنی به گفته مقامات عالي رتبه سپاه بسیار راحت می‌توان تنگه را بست، اما بايد توجه داشت طبق مفاد كنوانسيون درياها كه ايران هم به عضويت آن درآمده كشورهاى ساحلى در زمان صلح مسئولیت امنيت تنگه ها را به عهده دارند. در مورد تنگه هرمز اين مسئوليت به عهده ايران و عمان است كه با تنگه مرز ساحلی دارند. کشور عمان از نظر نظامی در حدی نیست که با ایران رقابت کند. در حقیقت ایران در زمان صلح، کنترل تنگه را بر عهده دارد. وقتی ما می‌گوییم تنگه را می‌بندیم در حقیقت نوعی اعلان جنگ است و این خطری بسیار بزرگ تلقى مي شود و از آنجايي كه 68 درصد ذخاير نفت و گاز دنيا در خليج فارس است و حجم عظيمى از صادرات و واردات منطقه از اين تنگه عبور مي كند لذا امنيت آن به لحاظ جهانى از اهميت ويژه اى برخوردار است و از اين رو اعمال این سیاست‌ها حتى به طور لفظى وضعیت ما را سخت‌تر و دشمنان ما را افزون مي كند. بياد بياوريد جنگ جهانى اول با شليك يك گلوله در سارايوو آغاز شد. ما در این وضعیت باید به دنبال عقلانیت باشیم و به سمت یک مذاکره آبرومندانه برویم.
*سال گذشته ما شاهد استعفای مسئولان لیبرال کابینه بودیم که به بازار آزاد اعتقاد داشتند از جمله مسعود نیلی و عباس آخوندی. این استعفا نشان می دهد دولت هنوز پس از قریب به 6 سال هنوز سمت و سوی اقتصادی خود را پیدا نکرده است. علت این مسئله را در چه می‌دانید؟
- بله سابقه این مساله به ابتدای انقلاب برمی‌گردد. در آن زمان مساله تعهد به نظام و تعبد و دینداری مطرح بود و متاسفانه پارامترهایی که برای استخدام افراد در نظر گرفته می‌شد کیفیتی نبود. در نتیجه نخبگان از صحنه خارج شدند و بسیاری ایران را ترک کردند. ما این نخبگان را صادر کردیم. این افراد و فرزندانشان امروز در خارج از کشور به جایگاه بالایی دست یافته‌اند و از استعدادها و توانمندى هاى آنان عمدتا كشورهاى غربى استفاده مي كنند. امروز در ایران مدیریت چرخشی پایداری وجود دارد یعنی وقتی وزیر یا مسئولی استیضاح و یا برکنار می‌شود متاسفانه به پست مشابه دیگری می‌رود، یا ترفیع می‌گیرد و هیچ کدام از دور خارج نمی‌شوند تا فرصتی برای ورود جوان‌ها و نوآوری‌ها و خلاقیت‌های جدید ایجاد شود. چنین سیستم فشل و ناکارآمدی اجازه رشد جوانان را نمی‌دهد و طرح‌های آنها مجالى براى اجراء نمى يابند. اگر هم طرح‌ها مصوب شوند در مسیر اجرا از راه اصلی منحرف می‌شوند.
امروز در ایران مدیریت چرخشی پایداری وجود دارد یعنی وقتی وزیر یا مسئولی استیضاح و یا برکنار می‌شود متاسفانه به پست مشابه دیگری می‌رود، یا ترفیع می‌گیرد و هیچ کدام از دور خارج نمی‌شوند تا فرصتی برای ورود جوان‌ها و نوآوری‌ها و خلاقیت‌های جدید ایجاد شود
اگر سیستم استخدام اقتصاددانان ما در دولت از ابتدا بر مبنای عقلانیت و علم اقتصاد و کارایی بود امروز شاهد یک اقتصاد دولتی و رانتی و فشل نبودیم. بخش خصوصی ما تضعیف شده است و روز به روز ضعیف‌تر می‌شود. طبقه متوسط ریزش پیدا کرده است و این روش منحوس و معیوب همچنان ادامه دارد.
تا تغییری بنیادین در اندیشه سیاستمداران اقتصادی ایجاد نشود و اعتقاد پیدا نکنند که باید مملکت را به دست جوانان پرشور، نوآور، خلاق و متخصص سپرد و قوانین ناکارآمد تغییر نکند متاسفانه اقتصاد ما به همین راه ادامه می‌دهد و نابودی و اتلاف منابع ما محصول این مسیر است. اتلاف منابع باعث نابودی اقتصاد کشور شده است. تخصیص منابع در کشور بر اساس علمی و بر اساس نیاز‌های واقعی اقتصاد و اولويت ها تنظیم نمی‌شود بلکه بر اساس قدرتمندی گروه‌ها و نهادهاى فرا دولتى صورت می‌گیرد.
اگر سیستم استخدام اقتصاددانان ما در دولت از ابتدا بر مبنای عقلانیت و علم اقتصاد و کارایی بود امروز شاهد یک اقتصاد دولتی و رانتی و فشل نبودیم
*با توجه به وضعیتی که داریم اقتصاد امسال را چطور پیش بینی می کنید؟
- وضعیت ما بدتر و جامعه ما فقیرتر می‌شود. حقوق و دستمزدی که اضافه کرده‌اند با توجه به تورم اثری ندارد و دولت با توجه به کمبود منابع خود ناگزیر است از بانک مرکزی استقراض کند و این نیز همانطور كه عرض شد به تورم بیشتر در کشور منجر خواهد شد. دولت باید رویکرد خود را عوض كند..