اقتصاد۲۴- این روز‌ها ماجرای بنزین در کشور به یک معما تبدیل شده است. نه میزان تولیدش مشخص است و نه میزان مصرفش. گاهی فقط یک مدیر یا مسئول در پاسخ به گزارش رسانه‌ها رقمی از تولید و مصرف را اعلام می‌کند. نه کسی هست که این آمار را تایید کند، نه کسی تکذیب می‌کند. راجع به کیفیت بنزین تولیدی هم فعلا بهتر است صحبت نکنیم، چون این روز‌ها کیفیت اهمیت ندارد، آنچه مهم است اینکه واردکننده بنزین می‌شویم یا بر خودکفایی می‌بالیم؟
در کش‌وقوس ماجرای تولید و تامین بنزین خبر صادرات این محموله، آن هم با کمتر از نصف قیمت واقعی به همسایگان عراقی و افغانستانی شوکه‌کننده بود. درحالی‌که قیمت بنزین در فوب ۵۵ سنت در لیتر برآورد می‌شود، ما بنزین تولیدی را با قیمت لیتری ۲۶ سنت فروخته‌ایم.
افغانستان، عراق، ارمنستان و امارات متحده عربی چهار کشوری هستند که از ما بنزین خریده‌اند، آن هم با قیمت‌های یارانه‌ای. ارزان‌فروشی بنزین ایران به همسایگان در حالی اتفاق می‌افتد که همه دولت‌های گذشته یکی از مصیبت‌های ایران را ارزان‌فروشی انرژی عنوان می‌کردند و برای رهایی از یارانه‌های سنگین به مردم سرزمین‌مان چه طرح‌ها و برنامه‌هایی که پیاده نکردند و چه اتفاقاتی که از سرگذرانده نشد.
حالا دولت بعد از آن همه سال‌های پراتفاق برای بنزین و اصرار به واقعی کردن قیمت برای مردم ایران، چیزی حدود سه هزار میلیارد تومان طی شش ماه به همسایگان ایران یارانه بنزین می‌دهد. اگر یارانه‌ای که سال گذشته دولت به همسایگان پرداخت کرده را هم محاسبه کنیم، عددی در محدوده ۱۶هزار میلیارد تومان خواهد بود. به‌عبارت دیگر دولت از ابتدای سال ۱۴۰۰ تا مهر ۱۴۰۱ در مجموع بیش از ۱۹ هزار میلیارد تومان یارانه بنزین به همسایگان داده است.
بیشتر بخوانید: تراز مصرف بنزین منفی شد؟
اعداد چه می‌گوید؟
جداول گمرک نشان می‌دهد امسال در شش ماهه اول ۳۷۷هزار تن بنزین به ارزش ۱۳۷میلیون دلار صادر شده است. این عدد معادل ۵۰۹میلیون لیتر است. با محاسبه ارز به‌دست‌آمده از صادرات بنزین بر مبنای لیتر، قیمت هر لیتر بنزین صادراتی در سال جاری ۹/۲۶ سنت برآورد می‌شود.
این اعداد برای سال گذشته نیز قابل محاسبه است. سال گذشته یک میلیون و ۹۳۱ هزار تن بنزین به ارزش ۷۳۱ میلیون دلار صادر شده است. این عدد معادل دو میلیارد و ۶۰۹ میلیون لیتر بنزین است. با محاسبه ارز به‌دست‌آمده از صادرات بنزین برمبنای لیتر قیمت هر لیتر بنزین صادراتی در سال گذشته ۲۸سنت برآورد می‌شود. ارزش ریالی صادرات بنزین در سال گذشته ۱۶هزار و ۳۲۶میلیارد تومان و در شش‌ماهه امسال سه‌هزار و ۳۹۶ میلیارد تومان بوده است. با توجه به اینکه در این یک‌سال‌ونیم، بنزین را نصف قیمت‌های فوب فروخته‌ایم تقریبا باید رقمی دوبرابر این اعداد برای کشور درآمد حاصل می‌شد. به‌عبارت دیگر طی یک‌سال‌ونیم گذشته چیزی حدود ۱۹هزار میلیارد تومان به کشور‌های همسایه یارانه سوخت داده‌ایم.
مقصر دولت قبل است
وقتی صحبت از ارزان‌فروشی بنزین مطرح می‌شود مسئولان می‌گویند این تعهدی‌ست که دولت قبل داده است و ما فقط اجرا کرده‌ایم. جلیل سالاری، مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی به فارس می‌گوید: «تعهدات صادرات بنزین از دولت قبل ایجاد شده بود که طبیعتا قیمت بنزین در آن دوره‌ها متفاوت از وضعیت فعلی است و این موضوع در آمار گمرک تاثیرگذار بوده است. متاسفانه دولت قبل بدون توجه به ظرفیت‌های تولید در پالایشگاه‌های کشور، برنامه‌های دستوری را برای صادرات بنزین تعریف کرده بود.
مثلا اگر به این برنامه‌ها در سال ۹۹ مراجعه کنیم، می‌بینیم که خوراک پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس، چهارصد هزار و خرده‌ای تعریف شده است و مرتبا هم این برنامه‌ها به‌دلیل غیرواقعی بودن، اصلاح شده است و واقعا سابقه نداشته است که در یک سال سه مرتبه بر برنامه اصلاحیه زده شود. در این برنامه‌ها، میزان تولید بنزین خیلی غیرعادی و غیرواقعی تعیین شده و اعداد در برخی ماه‌ها بالای ۱۰۹ میلیون لیتر در روز است. براساس این برنامه، وزیر نفت وقت، یک تکلیف در جهت صادرات بنزین ایجاد کرده است. براین اساس در چهار ماهه پایانی سال ۹۹ صادرات ۲۶ میلیون لیتر در روز بنزین دیده شده است.
اما با وجود اینکه تولید بنزین از برنامه انحراف داشت، بخش بازرگانی برای صادرات بنزین بدون توجه به تراز تولید و مصرف و وضعیت موجودی اقدام کرد و قراردادها امضا شد. بسیاری از شرکت‌ها نیز با این افق دید که صادرات بنزین ایران افزایشی خواهد بود، شروع به امضای قرارداد با بخش بازرگانی و پرداخت نقدی بهای بنزین کردند. وقتی دولت سیزدهم بر سر کار آمد، دیدیم که حجم قابل توجه تعهدات صادرات بنزین باقی مانده است و انجام تعهدات به دولت فعلی واگذار شده است.
تعهدات دولت قبل برای صادرات بنزین در حوزه دریایی ۱۲ میلیون بشکه و در حوزه زمینی هم ۲۰۰ میلیون لیتر بود. دقت کنید که در دولت قبل، خرید این محموله‌های بنزین انجام شده و پول پرداخته شده بود و در خزانه رفته و مصرف شده بود و ما مجبور بودیم این تعهدات را به صورت تدریجی انجام دهیم. در بندی از قرارداد هم این شرایط در نظر گرفته شده بود که اگر در بازه زمانی‌ای ما سوخت نداشته باشیم، می‌توانیم در اسرع وقت این محموله‌ها را به‌صورت تدریجی تحویل دهیم.»
سالاری اضافه می‌کند: «تعهدات صادرات بنزین از دولت قبل در سال‌های ۱۳۹۹ و حتی ۱۴۰۰ ایجاد شده بود که طبیعتا قیمت بنزین در آن دوره‌ها متفاوت از وضعیت فعلی است، مثلا در آن زمان محموله‌هایی با قیمت تنی ۲۳۵ دلار فروخته شده بود که خب عدد پایینی نسبت به وضعیت فعلی قیمت بنزین است. توجه داشته باشید که در این قراردادها، قیمت ثابت و نه شناور در نظر گرفته شده بود و به‌صورت نقدی هم در همان زمان پرداخت شده بود. این موضوع باعث شد که ما مجبور شویم در این دولت بنزین را در قیمت‌های ۲۰۰ تا ۴۰۰ دلاری تحویل بدهیم، درحالی‌که قیمت فعلی روی تنی ۸۰۰ دلار بود. در نتیجه تسویه کردن قرارداد‌های قبلی و تحویل بنزین در آمار گمرک هم تاثیرگذار بوده است و باعث شده میانگین قیمت افت پیدا کند، نه اینکه ارزان‌فروشی شده باشد.
ما مجبور بودیم که محموله‌ها را تدریجا تحویل دهیم، زیرا با روی کار آمدن دولت سیزدهم و واردات واکسن، شیوع کرونا فروکش کرد و محدودیت‌های کرونایی برداشته شد، در نتیجه فنر مصرف بنزین رها شد و به میزان تولید نزدیک شد. از طرفی ما باید برنامه‌ریزی می‌کردیم که بنزین موردنیاز در تعطیلات نوروز ۱۴۰۱ را ذخیره و تامین کنیم و اولویت ما این موضوع بود و تدریجا هم تعهدات صادراتی را انجام می‌دادیم.»
محموله گمشده، پیدا نشد
صادرات بنزین روند ساده‌ای ندارد. این محموله نیز در بازار‌های خاکستری به فروش می‌رسد. آبان‌ماه پارسال بود که گم شدن ۵۰۰ میلیون دلار ارز حاصل از صادرات بنزین خبرساز شد. طبق گزارش تابناک محمد ذوالفقاری، با همراهی جریان خاصی در دولت دوازدهم قراردادی به ارزش ۵۰۰ میلیون دلار به بهانه فروش محموله بنزین با شرکت پالایش و پخش بست.
جالب اینجاست که این جوان ۳۷ ساله در سال ۹۷ به اتهام اخلال در نظام اقتصادی دستگیر شده بود و تعداد بالایی شاکی خصوصی داشت. او بعد از آزادی از زندان به بهانه فروش محموله بنزین کشور در شرایط تحریم قراردادی ۵۰۰ میلیون دلاری با شرکت پالایش و پخش امضا کرد، اما بعد از صادرات بنزین، پول بنزین را دیگر به شرکت پالایش و پخش پس نداد.
حالا چهارسالی از این موضوع می‌گذرد، اما دیگر آماری از محموله موردنظر منتشر نشده و آمار‌های گمرک هم نشان می‌دهد بنزین‌های صادراتی ایران، ارزان‌فروشی می‌شود.
وضعیت نامعلوم تولید
محدودیت‌های کرونا که برداشته شد، پمپ‌بنزین‌ها دوباره شلوغ شدند. طبق اعلام مدیر تامین و توزیع شرکت پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی، متوسط مصرف روزانه بنزین در سال ۱۴۰۱ به ۱۰۲ میلیون لیتر رسید. این رقم نشان می‌دهد که مصرف بنزین نسبت به سال قبل حدود ۲۴ درصد افزایش پیدا کرده است.
افزایش شدید مصرف سوخت در کشور باعث شده تا گمانه‌زنی‌هایی در رابطه با توان تولید بنزین مطرح شود و به‌نظر می‌رسد در حال حاضر تولید و مصرف سوخت در کشور به نوعی برابر است و اگر توان تولید افزایش پیدا نکند یا مصرف مدیریت نشود، احتمالا ناچار به واردات بنزین از کشور‌های همسایه می‌شویم. سعید مداح‌مروج، مدیر هماهنگی و نظارت بر عملیات شرکت پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی هم احتمال واردات بنزین را تایید کرده است.
او در گفتگو با فارس می‌گوید: «در حال حاضر برنامه‌ای برای واردات بنزین نداریم، اما میزان مصرف باید مدیریت شود، زیرا مصرف بنزین روزبه‌روز در حال افزایش است. اگر با این روند مصرف افزایش پیدا کند احتمالا با کمبود بنزین مواجه می‌شویم. میانگین مصرف سوخت خودرو‌های داخلی سه برابر استاندارد جهانی است و اگر اصلاح نشود احتمالا در سال آینده واردکننده بنزین می‌شویم.»
از میزان تولید بنزین آمار دقیقی وجود ندارد، اما فعالان حوزه انرژی عقیده دارند نهایت ظرفیت تولید بنزین در کشور روزانه ۱۰۷ میلیون لیتر است. تولید این مقدار بنزین در کشور در شرایطی امکان‌پذیر است که تمام ظرفیت تولید به‌کار گرفته شود. اما شنیده‌ها حاکی از مشکلات در برخی از تجهیزات تولید بنزین در کشور است. در آخرین اطلاعیه‌ای که شرکت پالایش و پخش در مهرماه منتشر کرده، تاکید شده که تولید بنزین در کشور کاهش نیافته و نسبت به سال گذشته پنج درصد هم رشد داشته است. با این وجود هنوز نگرانی‌های زیادی در مورد بنزین وجود دارد.
کلاف سردرگم...
بانک مرکزی از سال ۹۷ دیگر میزان فروش نفت را منتشر نکرده است. رضا پدیدار، رئیس کمسیون انرژی و محیط زیست اتاق بازرگانی در این باره به هم‌میهن می‌گوید: «هیچ‌گونه آماری در مورد قیمت واقعی بنزین صادراتی در اتاق بازرگانی وجود ندارد. یک‌بار هم از اتاق بازرگانی نامه‌ای برای شرکت پالایش و پخش نوشتیم و درخواست کردیم اطلاعات میزان فروش را به ما بدهند، اما ندادند. در مرحله بعدی نماینده‌ای از اتاق بازرگانی به شرکت پالایش و پخش فرستادیم تا درخواست خود را حضوری مطرح کنیم، اما اطلاعاتی در اختیار ما قرار ندادند. جواب دادند که ضرورت ندارد ما به شما پاسخگو باشیم.»
او توضیح می‌دهد: «ما در اتاق بارزگانی در حال بررسی این مسئله بودیم که توانمندی ما در تولید چقدر است و هزینه تولید بنزین برای کشور چقدر تمام می‌شود؟ این پژوهش به این دلیل انجام می‌شد تا بدانیم اگر کمبود داشتیم، باید پالایشگاه جدید بسازیم یا واردات به صرفه‌تر از تولید در کشور است. عملا ما قصد داشتیم طرح توجیه اقتصادی ارائه کنیم، اما اطلاعاتی به ما ندادند. عده‌ای در اتاق بازرگانی متقاضی سرمایه‌گذاری در پالایشگاه‌های کوچک و متوسط بودند.
برای همین ما در اتاق بازرگانی قصد داریم توجیه اقتصادی احداث پالایشگاه را بسنجیم. با ثابت درنظر گرفتن قیمت بنزین در سال آینده و روند صعودی مصرف بنزین در کشور احتمالا در سال آینده بنزین بیشتری نیاز داریم. موضوعی که برای متقاضیان سرمایه‌گذاری در احداث پالایشگاه اهمیت داشت قیمت نفت خام و میعانات گازی بود که دولت در اختیار پالایشگاه‌ها قرار می‌دهد. آن‌ها می‌خواستند از دولت کمی تخفیف بگیرند، اما دولت گفت: ظرفیت تولید بنزین تا سال ۱۴۰۵ جوابگوی مصرف است.»
یک منبع مطلع نیز در گفتگو با هم‌میهن به وجود ناترازی در تولید و مصرف بنزین کشور اشاره کرده و می‌گوید: «اول اینکه من خواهش دارم دوستان در پالایش و پخش به‌طور دقیق اعلام کنند میزان تولید و مصرف بنزین در کشور چقدر است. آیا در حوزه بنزین ناترازی داریم؟ بنده مطلع‌ام که تراز منفی وجود دارد. آنچه می‌دانم این است که در حوزه بنزین میزان تولید و مصرف تقریبا برابر است و به منفی شدن تولید در برابر مصرف گرایش دارد.»
اردیبهشت ماه سال ۹۶ بود که پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس با رویای خودکفایی افتتاح شد، اما دیری نپایید که حالا با گذشت پنج سال دوباره همه به فکر واردات بنزین افتادند. اتاق بازرگانی طرح توجیه اقتصادی را آماده می‌کند و مصرف سوخت روزبه‌روز بالا می‌رود. هنوز کسی نمی‌داند که بهتر است از کجا سوخت تامین کنیم؟ پالایشگاه بسازیم یا بنزین وارد کنیم؟ اما چیزی که عیان است، اینکه افزایش روزافزون مصرف سوخت احتمالا به زودی تراز تولید و مصرف بنزین را منفی می‌کند و نیاز به منابع جدید برای سوخت ایجاد خواهد شد.