اقتصاد۲۴- شرکت‌های تولیدکننده متانول در بازار سرمایه روز‌های سختی را سپری می‌کنند. این شرکت‌ها از شرکت‌های بزرگ صادرکننده و ارزآور کشور هستند. در حال حاضر به دلیل سرما و زمستان، با اقدامات سخت‌گیرانه دولت مواجه و به دلیل نداشتن خوراک، با مشکل تولید برای بخش صادراتی روبه‌رو شدند. دولت در واقع این شرکت‌ها را در خصوص صادرات در منگنه قرار داده است. از طرفی دیگر این شرکت‌ها به‌دلیل ارزآوری باید صادرات و تولید خود را افزایش دهند، اما درگیر شرایط پیچیده‌ای هستند. در این شرایط دولت پیش‌بینی کرده نرخ خوراک پتروشیمی‌ها برای سال آینده ۷ هزار تومان باشد که این عدد ۴۰ درصد بیشتر از نرخ سال جاری است.
براساس بند الف تبصره ۱۴ هدفمندی لایحه بودجه ۱۴۰۲، تمامی منابع قانون هدفمندی یارانه‌ها به استثنای عوارض شهرداری‌ها و دهیاری‌ها، حق بیمه مشترکان گاز طبیعی و عوارض گازرسانی و حق بیمه منازل مسکونی در اجرای مواد (٢) و (٤) قانون تأسیس صندوق بیمه همگانی حوادث طبیعی، به میزان ۶۵۹ هزار و ۸۴۲ میلیارد تومان توسط شرکت های تابعه وزارت نفت بابت دریافتی حاصل از فروش داخلی فرآورده‌های نفتی، دریافتی حاصل از فروش صادراتی فرآورده‌های نفتی، دریافتی حاصل از فروش داخلی گاز طبیعی با احتساب عوارض و مالیات ارزش افزوده و دریافتی حاصل از اصلاح نرخ خوراک پتروشیمی‌ها (درسقف هفت هزار تومان به ازای هر متر مکعب) و اضافه شدن ۱۰ واحد درصد بر نسبت نرخ سوخت صنایع به خوراک پتروشیمی‌ها، به حساب سازمان هدفمندسازی یارانه‌ها نزد خزانه داری کل کشور واریز می‌شود. تعیین این سقف درحالی است که با نرخ دلار ۲۳۰۰۰ تومانی هم‌اکنون قیمت گاز صادراتی ایران بیش از ۹ هزار تومان است. همچنین طبق بند الف تبصره ۱۴، نرخ سوخت گاز صنایع با ۱۰ درصد افزایش معادل ۵۰ درصد نرخ خوراک گاز پتروشیمی‌ها تعیین شده است.
یکی از مهمترین موضوعات در بازار سرمایه، پتروشیمی‌ها و خوراک پتروشیمی‌هاست. در سال ۱۳۹۲ بسیاری از کارشناسان عامل ریزش بورس را به تعیین نرخ بالای خوراک پتروشیمی ارزیابی کردند و تاکید داشتند که برای تصمیم‌گیری در این خصوص، هیچ توجهی به بازار سرمایه و شرکت‌های پتروشیمی ندارند. در بهمن ۱۳۹۲ مجلس نرخ خوراک پتروشیمی را از ۸ سنت به ۱۳ سنت رساند که سبب نارضایتی پتروشیمی‌ها و سهامداران آن‌ها شد و در آن زمان سبب افت شدیدی در بازار شده بود. همین وضعیت در حال حاضر نیز پیش‌بینی می‌شود چراکه شرایط شرکت‌های پتروشیمی چندان مناسب نیست. در واقع، هر سال زمستان موضوع نرخ خوراک، متانول، گاز و پتروشیمی‌ها موضوع داخل بورس است، اما این بار مسئله بسیار بغرنج است. چراکه هم صادرات، ارزآوری، بورس و تولید شرکت‌ها، تحت تاثیر این رخداد‌ها قرار گرفته‌اند. از یک طرف، کاهش تامین خوراک گاز واحد‌های پتروشیمی در زمستان امسال موجب افت شدید تولید شده است، از طرف دیگر پتروشیمی‌ها مهمترین تامین‌کننده ارز کشور هستند و با توجه به مشکلاتی که برای این شرکت‌ها درست می‌شود، مشکل تامین ارزی کشور نیز مطرح خواهد شد. علاوه بر این مسئله تامین متانول برای دیگر شرکت‌ها مطرح است. در کل می‌توان گفت که چرخه معیوبی در زمستان امسال به حرکت درآمده که همانند دومینویی همه چیز را در وضعیت بدی قرار داده است.
تعطیلی واحد‌ها یا کاهش تولید
برخی از واحد‌ها تاکنون با بیانیه رسمی در بازار سرمایه اعلام کردند که تعطیل شده‌اند. خبر ساده، اما برای تولید تاسف‌بار است. واحد متانول پتروشیمی فن‌آوران به علت برودت هوا و قطعی گاز تعطیل شد. واحد متانول کامل از سرویس خارج شد، واحد اوره و آمونیاک نیز ۲۰ درصد کاهش ظرفیت دارد.
خبر بعدی اینکه پتروشیمی پردیس هم اعلام کرد، علاوه بر کاهش ظرفیت ۸۰ درصدی فاز یک این مجتمع در روز‌های اخیر، سرمای هوا و افت فشار گاز، سبب شده تا فاز دو و سه این مجتمع هم با کاهش ظرفیت ۸۵ درصدی روبه‌رو شود و این کاهش ظرفیت تا اطلاع ثانوی ادامه خواهد داشت. این در حالی است که اکثر پتروشیمی‌های اوره و متانول‌ساز با کاهش شدید ظرفیت تولید روبه‌رو هستند، به این ترتیب نرخی برای اوره پتروشیمی‌های پردیس، شیراز و کرمانشاه در هفته جاری توسط هلدینگ پارسیان اعلام نشده است. از سوی دیگر در بازار اوره، دامپینگ شرکت‌های روسیه همچنان ادامه دارد و به این ترتیب اوره‌ساز‌های ایرانی قادر به فروش و صادرات اوره نیستند! و بازار‌های خود را کم‌وبیش از دست داده‌اند.
در خصوص کاهش تولید و صادرات، علی حیدری از کارشناسان بازار سرمایه، معتقد است که این شرایط احتمالا تا اسفندماه امسال ادامه خواهد داشت و در چنین شرایطی نمی‌توان امیدواری به ارزآوری و همچنین سودآوری بالای شرکت‌های پتروشیمی داشت. نمونه سال ۱۳۹۲ نمونه خوبی است برای بازار سرمایه و نشان‌دهنده وزن شرکت‌های پتروشیمی در بورس است. اما متاسفانه کسی عبرت نمی‌گیرد. فارغ از مسائل بورسی، دولت چگونه برنامه‌ریزی درستی برای فصل سرما نکرده است؟ مگر دیگر کشور‌های دنیا زمستان ندارند؟ چطور کشور‌هایی که تولید گاز ندارند و واردکننده هستند می‌توانند مدیریت کرده و زمستان را با بحران کمتری سپری کنند، اما کشور ما با وجود تولیدکننده بودن، با مشکل تامین گاز مواجه است؟ این نشان‌دهنده غافل‌گیری یا حوادث غیرمترقبه نیست، تنها ایراد در مدیریت است. بورس دماسنج اقتصاد ایران است. وقتی شرکت‌های پتروشیمی در بورس با افت قیمت سهام مواجه هستند، یعنی قطعا در صنعت خود با بحرانی دست‌وپنجه نرم می‌کنند.
داستان متانول چیست و چرا مهم است؟
به‌دلیل اینکه شرکت‌های پتروشیمی ارزآورترین شرکت ایرانی هستند، باید وضعیت کالای تولیدی آن‌ها را خوب شناخت تا به اهمیت آن‌ها پی برد. متانول پرکاربردترین محصول پتروشیمی است که از ترکیب متان و اکسیژن به دست می‌آید. بیش از ۳۰ درصد متانول تولیدی در دنیا برای تولید فرمالدهید استفاده می‌شود. اختلاط با بنزین برای کاهش آلایندگی آن، صنعت پلاستیک، تولید حلال، تولید رنگ، تولید ضدیخ همگی از کاربرد‌های متانول محسوب می‌شوند. در ایران به دلیل در دسترس بودن منابع گازی فراوان و ارزان، متانول را از گاز طبیعی به دست می‌آورند، اما در برخی کشور‌ها نظیر چین، متانول را از زغال سنگ تولید می‌کنند. در این روش از لحاظ نسبت خوراک و محصول، به ازای هر ۱/۶ تن زغال مصرفی، یک تن متانول تولید می‌شود. همچنین دی‌متیل‌اتر از مشتقات متانول است که به جای CFCها در افشانه‌های آتروسل به‌عنوان پیشرانه استفاده می‌شود. براساس برخی از آمارها، ظرفیت تولید سالانه متانول در ایران نزدیک به ۱۲ میلیون تن است که ۸۰ درصد این ظرفیت تولید می‌شود. از این رقم ۷۰۰ هزار تن در کشور مصرف و بقیه صادر می‌شود که ۳۹ درصد از تجارت جهانی متانول را تشکیل داده است. پس از افتتاح تمام طرح‌های متانولی کشور، ظرفیت به ٢۴ میلیون تن در سال خواهد رسید.
روند تولید و صادرات متانول در ایران براساس آمار‌های بین‌المللی روند رو به رشدی را از سال ۲۰۰۴ آغاز کرده که با نوساناتی که داشته همچنان شرایط خوبی را در سطح جهانی داراست. هرچند که در فصل سرما همواره کاهشی بوده‌است.
سهم ایران در خاورمیانه
طبق آمار موجود منتشرشده توسط موسسه MMSA، درسال ۲۰۲۱، ظرفیت اسمی تولید متانول جهان بالغ بر ۶/۱۶۰ میلیون تن بوده است. تولید و مصرف جهانی متانول بالغ بر ۵/۱۰۶ میلیون تن و تجارت جهانی آن حدود ۵/۳۰ میلیون تن است. ظرفیت تولید متانول ایران ۱۲ میلیون تن است که ۴/۷ درصد کل ظرفیت اسمی و ۳/۱۱ درصد تولید و ۳/۳۹ درصد تجارت متانول جهان را پوشش می‌دهد. اما در بین کشور‌های منطقه، بدون تردید بالاترین سهم تولید متانول را داراست. اما این سهم در حال کاهش است. سهم تولید متانول ایران در خاورمیانه ۴۳ درصد است. به‌ترتیب عربستان (۳۸ درصد)، عمان (۱۳ درصد) و قطر (۳ درصد) در رتبه‌های بعدی قرار دارند. قیمت فروش متانول به‌عنوان یک محصول صادراتی برمبنای قیمت جهانی (عمدتا CFR چین و هند) و قیمت فروش محصولات داخلی در بورس انرژی و برپایه نرخ اعلامی صنایع پایین‌دستی پتروشیمی تعیین می‌شود.
شرکت‌های متانول‌ساز در ایران
در ایران سه شرکت بزرگ بورسی متانول‌ساز وجود دارد. پتروشیمی زاگرس، خارک و فن‌آوران سه شرکت بزرگی هستند که متاتول تولید و صادر می‌کنند. پتروشیمی زاگرس، بزرگ‌ترین متانول ساز کشور و رده اول تولید (حتی پس از راه‌اندازی طرح‌های توسعه متانول) را دارد، که حدود ۴۰ درصد از متانول ایران و ۱۰ درصد از تجارت جهانی متانول را به خود اختصاص داده است. زاگرس ۹۶ درصد از محصول متانول خود را صادر می‌کند و چهار درصد فروش داخلی دارد. مقاصد صادراتی مهم این شرکت، چین ۸۵ درصد و هند ۱۵ درصد هستند. ظرفیت اسمی تولید متانول زاگرس سه میلیون و ۳۰۰ هزار تن در سال است و خوراک آن از منطقه پارس جنوبی و پتروشیمی مبین تامین می‌شود. نرخ فروش صادراتی شرکت بر مبنای CFR چین است و نرخ فروش داخلی بر مبنای ۹۵ درصد قیمت فوب خلیج فارس (حدود ۸۰ درصد نرخ صادراتی) است.
پتروشیمی خارک، خوراک این شرکت متانولی، گاز ترش است که از منطقه چاه‌های فلات قاره تامین می‌شود. به دلیل سنگین بودن گاز خوراک دریافتی این پتروشیمی متانولی (۸۰ درصد متانول)، ۳۰۵ هزار تن در سال تولید LPG (پروپان، بوتان)، پنتان (مصارفی جهت تهیه الفین و سوخت) و ۱۷۰ هزارتن گوگرد نیز در سبد محصولات این شرکت قرار دارد و نیمی از درآمد این شرکت از محل فروش این میعانات گازی محقق می‌شود. گاز ترش به علت غیرقابل حمل بودن آن و نبود تقاضای فعال در گروه خوراک‌های کم‌تقاضا قرار می‌گیرد. ۱۰۰ درصد از فروش این شرکت صادراتی (به کشور‌های چین، هند و پاکستان) است. پتروشیمی خارک از جمله قدیمی‌ترین پتروشیمی‌های ایران است که برخلاف دیگر پتروشیمی‌ها به دلیل مستقل بودن، تمامی فرایند‌های تولید را به تنهایی انجام می‌دهند و با دریافت خوراک ترش و دارا بودن یوتیلیتی‌های مورد نیاز در خود مجتمع را داراست. محصولات عمده تولیدی شرکت در حال حاضر پروپان، بوتان، پنتان، متانول و گوگرد است که عمده فروش شرکت از بخش متانول تامین می‌شود.
پتروشیمی فن‌آوران، براساس صورت‌های مالی شرکت، سالانه یک میلیون تن متانول تولید می‌کند و اغلب آن را صادر می‌کند و شرکتی است که از سال ۱۳۸۳ تولید متانول را آغاز کرد و در منطقه ماهشهر (بندرامام) قرار گرفته است. ۸۰ درصد از محصولات این شرکت به مقاصد چین و هند صادر می‌شود. اسید استیک (۱۵۰ هزار تن در سال) و منواکسیدکربن (۱۴۰ هزار تن در سال) نیز از محصولات تولیدی این پتروشیمی به‌حساب می‌آیند. منواکسیدکربن برای تولید اسید استیک استفاده می‌شود که این محصول نیز جهت تولید وینیل استات منومر، خالص‌سازی اسید ترفتالیک، به‌عنوان حلال و... کاربرد دارد. نرخ اسید استیک به‌طور میانگین ۳۸/۱ برابر نرخ متانول است و برای هرتن تولید اسید استیک ۵۵۰ کیلوگرم متانول مورد نیاز است.
وضعیت فروش
پتروشیمی فناوران در سال ۱۳۹۹، ۹۱۰ هزار تن فروش داشته، ولی در سال ۱۴۰۰ با کاهش ۹ درصدی به ۸۲۴ هزار تن رسید.
شخارک در سال ۱۴۰۰ نیز در مقایسه با سال ۱۳۹۹ به میزان ۱۴ درصد کاهش داشته است.
میزان فروش متانول «زاگرس» در سال ۱۴۰۰ با کاهش ۱۹ درصدی مواجه شد.
میزان فروش «شفن» در سال ۱۴۰۰، ۸۸ درصد متانول تولیدی خود را به فروش رساند، درحالی‌که «زاگرس» ۹۷ درصد متانول تولیدی و «شخارک» ۹۲ درصد متانول تولیدی خود را در بازار عرضه کرده است.
فروش صادراتی
فروش صادراتی متانول در شفن در سال ۱۴۰۰ حدود، ۶۰۷ هزار و ۷۷۱ تن بوده که در مقایسه با سال ۱۳۹۹، ۱۰ درصد کاهش ۱۰ درصدی داشت. «شفن» ۷۳ درصد محصول متانول فروشی خود را در سال ۱۴۰۰ به مشتریان خارجی صادر کرده است.
زاگرس در سال ۱۴۰۰ در مقایسه با ۱۳۹۹ با کاهش ۲۱ درصدی صادرات مواجه بود درحالی‌که «زاگرس» ۹۲ درصد محصول متانول را در سال گذشته صادر کرده است.
فروش صادراتی متانول «شخارک» نیز که تمام محصول خود را در بازار‌های جهانی عرضه می‌کند، به میزان ۱۴ درصد کاهش یافته است. در این میان «شخارک» با صادرات تمام محصولات خود به مشتریان خارجی بهترین عملکرد صادراتی را در میان تمامی شرکت‌های بررسی شده در این گزارش به دست آورده است.
وضعیت تولید و فروش برای بخش داخلی صادراتی گواه بودن نوسان در تولید شرکت‌هاست. برخلاف تولید و فروش داخلی در بخش صادرات شاهد کاهش در ماه‌های پایانی پائیز نسبت به تابستان هستیم. در واقع هرچه سرمای زمستان بیشتر می‌شود، شاهد افت بیشتر تولید صادراتی هستیم که سیاست دولت بر این است که به دلیل مصرف گاز، وضعیت تولید و صادرات را کمی سختگیرانه‌تر کرده است. این شرایط سبب شناسایی سود کمتر در آذرماه و گزارش ۹ ماهه شرکت‌های پتروشیمی‌های زاگرس، خارک و فناوران می‌شود.
صادرات پتروشیمی
ایران در یکسال منتهی به دی‌ماه ۱۴۰۱ حدود ۱۱ میلیارد دلار محصولات اصلی پتروشیمی صادر کرده که حدود ۵۰ درصد به چین، ۱۱ درصد به هند، ۱۰ درصد به ترکیه. برای درک بهتر وضعیت صادرات و شرایط پتروشیمی باید گفت که آخرین آمار گمرک در انتهای ۸ ماهه ۱۴۰۱ به شرح زیر است:
کل تجارت خارجی ۵/۶۹ میلیارد دلار بوده که صادرات غیرنفتی ۳۲ میلیارد و ۳۶۸ میلیون دلار و واردات ۳۷ میلیارد و ۱۱۶ میلیون دلار بود. مهمترین اقلام وارداتی: ذرت دامی، برنج، گندم، دانه سویا، روغن دانه آفتابگردان، گوشی تلفن همراه، کنجاله و شکر تصفیه‌نشده و مهمترین اقلام صادراتی غیرنفتی: پروپان مایع شده، متانول، بوتان مایع شده، پلی اتیلن، قیر نفت، اوره، گاز طبیعی مایع شده، شمش از آهن و فولاد و روغن‌های سبک؛ بنابراین متانول یا به‌صورت مستقیم بر حجم صاردات تاثیر دارد و یا به‌عنوان خوراک پتروشیمی عاملی برای افزایش یا کاهش صادرات است.
بحران متانول و گاز در ایران
در مقایسه با اوره، تولیدکنندگان متانول، نزدیک به دو برابر گاز خوراک بیشتری مصرف می‌کنند. با این حال، با وجود رشد شدید قیمت گاز در هاب‌های اروپایی، قیمت متانول تغییر چندانی نکرده است (شاید به دلیل افزایش تولید قابل توجه ۷ میلیون تنی ایران در دو سال گذشته) و همین موضوع، سود هر تن متانول را به‌شدت تهدید می‌کند. این در حالی است که قیمت اوره نسبت به میانگین بلندمدت، به‌میزان قابل توجهی بالاتر است و در صورتی‌که تولیدکنندگان ایرانی کمی به قیمت‌های جهانی نزدیک‌تر شوند، می‌توانند رشد هزینه‌های گاز را به‌راحتی جبران کنند. در شرایط فعلی، به‌نظر می‌رسد سرمایه‌گذاری در صنعت اوره، حاشیه سود مطمئن‌تری نسبت به صنعت متانول داشته باشد. سال قبل در روز‌های سرد سال، کشور با ۱۵۰ میلیون متر مکعب ناترازی گازی مواجه و با قطع گاز تولیدکنندگان پتروشیمی و نیروگاهی، این ناترازی سپری شد. ازآنجاکه به تولید گاز ما در سال جاری عددی اضافه نشده است و مصرف گاز هم نزدیک به ۱۰ درصد افزایش یافته است، امسال حداقل ۲۰۰ میلیون مترمکعب کسری گاز در اوج سرما خواهیم داشت. تولید نزدیک به ۱۳ میلیون تن متانول و ۹ میلیون تن اوره و ۳۰ میلیون تن فولاد، روزانه به حدود ۱۰۰ میلیون مترمکعب گاز نیاز دارد و این بنگاه‌ها کاندیدای اصلی قطعی گاز در شرایط سرما محسوب می‌شوند. تحلیلگران باید قطعی یک‌ماهه گاز برای صنایع اوره، متانول و فولاد را تا اطلاع ثانوی در محاسبات خود در نظر بگیرند.
پیشنهاداتی برای رفع مشکلات متانول
کارشناسان و فعالان صنعت پتروشیمی همواره نسبت به تصمیمات خلق‌الساعه به دولت هشدار می‌دهند، اما هرگز این هشدار‌ها جدی گرفته نشده است چراکه وضعیت این صنعت همچنان مانند قدیم بوده و در بر همان پاشنه قدیم می‌چرخد. یکی از پیشنهاداتی که چندی پیش، حسینی، رئیس هیئت‌مدیره اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفتی مطرح کرد، عبارت بود از: «احتساب قیمت سوخت متانول‌ساز‌ها به قیمت سایر صنایع (١٠ درصد قیمت خوراک پتروشیمی)، فروش ارز حاصل از صادرات به قیمت آزاد و پرداخت خسارت قطعی برق و گاز شرکت‌ها توسط دولت»، اما دولت به هیچ‌یک از این پیشنهادات توجهی نکرد.
سازمان بورس نیز پیشنهاد داده است که بازار سرمایه بستر خوبی برای قیمت‌گذاری و برنامه‌ریزی است. بورس انرژی و بورس کالا فضای مناسبی برای این کار هستند، اما وزارت نفت، صمت و رفاه که بعضا سهامدار عمده شرکت‌های نفتی، شیمیایی و پتروشیمی هستند، چندان رغبتی برای حضور در بورس ندارند. نکته عجیب‌تر اینکه شفافیت یکی از عوامل فراری شدن شرکت‌های پتروشیمی از بورس است.
بورس انرژی
در واقع، یکی از ارکانی که می‌تواند به بازار متانول و بقیه بازار‌ها سروسامان دهد، بورس انرژی است. بورس انرژی از سال ۹۲ و ۹۳ عرضه متانول را شروع کرده و در دو بازار بین‌المللی و داخلی اقداماتی انجام داد، اما با وجود گذشت یک‌دهه هنوز هیچ اتفاقی در بازار نیفتاده است و هنوز متانول در بورس انرژی هیچ جایگاهی ندارد.
مدیرعامل بورس انرژی به خبرنگار هم‌میهن اعلام کرد که برای کنترل بازار متانول و دیگر موارد، پیشنهاد راه‌اندازی تابلوی معاملات گاز در بورس و خرید پتروشیمی براساس رقابت را مطرح کرده‌ایم. او در خصوص عدم استقبال شرکت‌های پتروشیمی برای عرضه در بورس انرژی تاکید دارد که الزامات قانونی در این زمینه وجود نداشته و صادرکننده‌ها علاقه‌ای به عرضه محصول در بورس انرژی ندارند. نگرانی اصلی آن‌ها مشتریان آنهاست. اما در مجموع در بقیه مواقع سال، عرضه متانول بیشتر از تقاضای آن است، اما در شرایط فعلی به دلیل قطعی گاز و ممنوعیت تولید متانول، عرضه آن کم شده و تقاضا بالا رفته است و ممکن است بر صادرات نیز تاثیر منفی بگذارد.
وضعیت سهام شرکت‌های پتروشیمی در شرایط پرنوسانی قرار دارد، به دلیل خبر‌های ضدونقیضی که پیرامون شرکت‌های پتروشیمی منتشر می‌شود، سهام شرکت‌ها پرنوسان هستند.