اقتصاد۲۴ - سرانجام ماجرای عدم تخصیص حقابه‌های هیرمند که بسیاری از کارشناسان از ماه‌ها قبل در خصوص آن هشدار می‌دادند، بدل به یک چالش جدی دیپلماسی میان ایران و حکومت طالبان شد.
به گزارش اعتماد، در پی ندادن حقابه ایران از رود هیرمند ابتدا پنجشنبه ۲۸ اردیبهشت ماه ابراهیم رییسی در جریان سفر استانی به سیستان و بلوچستان به طالبان اخطار داد تا سریع‌تر مطابق قانون و کنوانسیون‌های بین‌المللی حقابه‌های ایران از هیرمند را پرداخت کنند. رییس‌جمهور در سفر به سیستان و بلوچستان در سخنانی با اشاره به سابقه تاریخی و توافقات و معاهدات ایران و افغانستان درباره حقابه هیرمند تاکید کرد: «می‌خواهم به حاکمان افغانستان عرض کنم که این سخن بنده را مطلب عادی تلقی نکنند، بسیار جدی بگیرند؛ به مسوولان و حاکمان افغانستان اخطار می‌کنم که حق مردم و منطقه سیستان و بلوچستان را سریعا بدهند.» وی با اشاره به برخی ادعا‌های منتشره مبنی بر اینکه سد احداث شده روی هیرمند آب چندانی ندارد یا بخشی از آن رسوبات است، تصریح کرد: «باید هر چه سریع‌تر این اجازه به کارشناسان ما داده شود تا این مساله را بررسی کنند، اگر کارشناسان ما این مطلب را تایید کردند، بسیار خب اشکال ندارد، در نبودن آب ما بحثی نداریم، اما اگر آب وجود دارد، این حق مردم سیستان و بلوچستان باید داده شود و ما به هیچ عنوان اجازه نمی‌دهیم حق مردم ضایع شود.» مقامات طالبان، اما در واکنش به این اخطار مدعی شدند: «به دلیل کم بودن حجم آب حتی در صورتی که دهانه سد نیز آبی نصیب ایران نخواهد شد.» این در حالی است که بر اساس تصاویری که ماهواره خیام منتشر کرده، نه تنها حجم آب سد به نسبت سال قبل کاهش نیافته، بلکه با افزایش چشمگیری هم مواجه شده است. موضوعی که حسین دلیریان، رییس سازمان فضایی ایران روز پنجشنبه به آن اشاره کرد و گفت که داده‌های اطلاعاتی ماهواره خیام نشان می‌دهد که طالبان در برخی نقاط با انحراف مسیر آب و ایجاد بند‌های متعدد بر سر راه آب هیرمند، مانع رسیدن آب به ایران شده است.
اظهارنظر‌های تخصصی و سیاسی
با مشخص شدن ابعاد و زوایای مختلف چالش، اظهارنظر‌های مختلف از سوی مقامات کشور و تحلیلگران یکی‌یکی از راه رسیدند؛ وزیر امور خارجه کشورمان اعلام کرد: «اگر لازم باشد از ابزار فشار هم برای وادار کردن آن بخش از هیات حاکمه افغانستان که همراهی نخواهند کرد با اعطای حقابه ایران استفاده خواهد شد.» یک روز پس از اظهارات امیرعبداللهیان، وزارت امور خارجه ایران نیز در بیانیه‌ای اعلام کرد که اظهارات و مواضع مقامات جمهوری اسلامی ایران درباره حقابه هیرمند، کاملا قانونی و بر مبنای معاهده هیرمند و شرایط حاکم بر رودخانه و مبتنی بر اظهارنظر‌های کارشناسی و فنی مطرح شده و همواره معطوف به احترام به اصل حسن همجواری و رعایت حقوق همسایگی بوده است.» در ادامه این بیانیه تاکید شده: «عدم اجرای معاهده و عدم تامین حقابه هیرمند از سوی افغانستان و صدور بیانیه‌های سیاسی بدون اقدام عملی، به هیچ‌وجه قابل قبول نیست و جمهوری اسلامی ایران حقوق خود را برای اتخاذ تدابیر لازم محفوظ دانسته و بر مسوولیت کامل افغانستان در این خصوص تاکید دارد.» دامنه واکنش‌ها به موضوع، اما تنها در حوزه سیاسی و دیپلماسی باقی نماند، دقایقی پس از بیانیه وزارت امور خارجه ایران، هم شخص وزیر نیرو و هم رییس اسبق سازمان محیط زیست کشورمان، نسبت به موضوع واکنش نشان دادند. از یک طرف، علی‌اکبر محرابیان با اشاره به اینکه عذر طالبان پذیرفته نیست، گفت: «بر اساس معاهده ۱۳۵۱ هیرمند بین ایران و افغانستان در خصوص رودخانه هیرمند، کشور افغانستان متعهد به تحویل بهنگام حقابه ایران است و آن‌ها مکلف هستند در تحقق این امر، هرگونه مانع سیاسی و فنی ایجاد شده را رفع کنند.» از سوی دیگر، معصومه ابتکار، رییس اسبق سازمان محیط هم با انتشار توییتی تالاب را میراث جهانی دانست و حفاظت از آن را وظیفه همه دولت‌ها برشمرد. ابتکار در خصوص این موضوع نوشت: «علاوه بر کنوانسیون رامسر، تالاب هامون را در کنگره جهانی زیست کره ثبت کردیم. تامین حقابه و احیای هامون چه توسط رودخانه و چه سیلاب به نفع مردم منطقه و هر دو کشور است.» موضوع، اما زمانی ابعادی امنیتی و راهبردی پیدا کرد که زمزمه‌هایی در خصوص مهاجرت بیش از ۱۰ هزار نفری مردم زابل طی هفته‌های اخیر به دلیل مشکل کم آبی از سوی برخی نمایندگان مجلس مطرح شد. حبیب‌الله دهمرده در نشست تسریع در روند پیگیری حقابه هیرمند که با حضور امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه در چابهار برگزار شد، گفت: «امروز مردم سیستان در بدترین شرایط زندگی می‌کنند که نه آب دارند، نه نان و نه هوا و توفان‌های گردوخاک سیستان در شرایط خشکسالی نفس مردم را بریده و موجب شده مردم منطقه به ناچار به حاشیه دیگر شهر‌ها و استان‌ها کوچ کنند.» اظهاراتی که محمد درویش، فعال محیط زیست هم بر آن صحه گذاشت و تبعات آن را مخرب ارزیابی کرد. در این میان اکانتی منتسب به سپاه پاسداران در توییتر هم نوشت: «هر سدی در برابر منافع ملت ایران در هم شکسته خواهد شد.»
ریشه مشکل عدم تخصیص حقابه کجاست؟
چالش تخصیص حقابه با طالبان، اما به دوره اخیر باز نمی‌گردد؛ پیش از این در دوره نخست زمامداری این گروه در افغانستان هم، چنین مشکلاتی تجربه شده بود. در شرایطی که شدت خشکسالی در سیستان و بلوچستان پس از دهه ۸۰ خورشیدی افزایش چشمگیر پیدا کرده بود، رژیم طالبان در زمان دولت اصلاحات هم در برابر تخصیص حقابه هیرمند مانع‌تراشی می‌کرد. پس از سقوط طالبان، اما این روند در زمان دولت کرزای تغییر کرد. اشرف غنی، اما باز هم در برابر این حق قانونی ایرانیان سنگ‌اندازی کرد؛ حتی در برهه‌ای اعلام کرد ایرانیان اگر آب می‌خواهند باید در ازای آن نفت بدهند! هر چند غنی در پهنه سیای افغانستان نماند که بتواند تاثیر اظهاراتش را به عینه مشاهده کند، اما مقامات طالبان که پس از سقوط اشرف غنی سکان هدایت افغانستان را در دست گرفته بودند، تلاش کردند با ادبیاتی متفاوت درباره حقابه هیرمند صحبت کنند. بر این اساس است که مقامات طالبان در تابستان ۱۴۰۱ اعلام کردند به زودی در خصوص حقابه‌ها با مقامات ایرانی مذاکره کرده و حقابه‌های ایران را تزریق خواهند کرد. مقامات طالبان، اما در ادامه نشان دادند به هیچ عنوان نسبت به تعهدات بین‌المللی و منطقه‌ای کشور افغانستان خود را مسوول ندانسته و تنها اقداماتی را اجرایی خواهند کرد که باعث تداوم حکومت‌شان شود. بر اساس برخی اظهارنظر‌های غیر رسمی، مقامات طالبان موضوع حقابه هیرمند را به عنوان برگ برنده‌ای در نظر گرفته‌اند تا ایران را مجاب کند رژیم طالبان را به رسمیت بشناسد. از منظر مقامات ارشد رژیم طالبان در صورتی که ایران آن‌ها را به رسمیت بشناسد، بسیاری از کشور‌های دیگر منطقه نیز اقدام به شناسایی آن‌ها به عنوان حکومت قانونی افغانستان خواهند کرد.
ضرورت بازدید هیات فنی از سد کجکی
آخرین اظهارنظر‌ها در خصوص سرانجام حقابه‌های ایران از سد هیرمند مربوط به صحبت‌های وزیر امور خارجه ایران است. حسین امیرعبداللهیان که به منظور پیگیری حقابه هیرمند به استان سیستان و بلوچستان سفر کرده، در خصوص حقابه ایران و مذاکرات با هیات حاکمه افغانستان گفت: بر اساس معاهده هیرمند مبنای اینکه که آیا در سد کجکی که منشا حقابه ایران است آبی وجود دارد یا نه، اظهارات سیاسی من و آقای ملامتقی نیست، بلکه باید هیات فنی از وزارت نیروی ما به‌طور مشترک با طرف افغانستانی از سد کجکی بازدید کنند و میزان آب را بسنجند و بر مبنای آن اعلام کنند که آیا در صورت رهاسازی آب این آب به منطقه سیستان وارد می‌شود یا نمی‌شود.
وزیر امور خارجه ادامه داد: در هر صورت بر اساس معاهده این حق طبیعی سیستان است و ما با جدیت این موضوع را دنبال می‌کنیم. اگر لازم باشد از ابزار فشار هم برای وادار کردن آن بخش از هیات حاکمه افغانستان که همراهی نخواهند کرد با اعطای حقابه ایران استفاده خواهد شد.
حسین امیرعبداللهیان شب گذشته در نشست تسریع در روند پیگیری حقابه هیرمند که با حضور نماینده ایران در امور افغانستان، نمایندگان مردم سیستان در مجلس، استاندار سیستان و بلوچستان و جمعی از مسوولان این استان برگزار شد، اظهار داشت: مساله آب رودخانه هیرمند از چهار ماه قبل به این وزارتخانه و وزارت نیرو محول و تاکنون در این زمینه اقدامات و کار‌های خوبی انجام شده است. زمانی منطقه سیستان انبار غله و قطب کشاورزی بوده، اما اکنون به این روز افتاده است و دل هر انسانی از شرایط کنونی منطقه آزرده می‌شود، مشکلات و سختی‌های مردم سیستان در پی نبود آب را درک می‌کنیم. من با ملامتقی، سرپرست وزارت خارجه افغانستان در رابطه با حقابه هیرمند زیاد صحبت کردم و حتی قبل از این جلسه هم با وی تماس گرفتم و موارد، خواسته و مطالبات اهالی سیستان را بار دیگر مطرح کردم، وزیر نیرو هم سفری به افغانستان برای پیگیری حقابه داشتند و سایر مسوولان نیز این مساله را پیگیر هستند. درخواست روشن ما از طرف افغانستانی این است که تا فرصت هست دریچه‌های سد کجکی را باز کنند تا هم مردم افغانستان و هم مردم ایران سیراب شوند. طرف افغانستانی مدعی است که سد از آب کافی برخوردار نیست، اما صراحتا اعلام کردیم طبق عهدنامه ۱۳۵۱ یک تیم مشترک فنی باید این کار را مشخص کند، اسامی را دادیم تا تیم فنی ما از سد کجکی بازدید کند و بر مبنای آن، قضاوت شود که آب در سد موجود است یا خیر.
وجود آب در افغانستان مورد وثوق داده‌های جهانی
از سوی دیگر وزیر نیروی ایران هم وجود آب در سد کجکی را بر اساس داده‌های جهانی حتمی دانسته و می‌گوید: «بر اساس معاهده ۱۳۵۱ هیرمند بین ایران و افغانستان در خصوص رودخانه هیرمند، کشور افغانستان متعهد به تحویل بهنگام حقابه ایران است و آن‌ها مکلف هستند در تحقق این امر، هرگونه مانع سیاسی و فنی ایجاد شده را رفع کنند. همان‌گونه که رییس‌جمهور محترم منطبق بر قوانین بین‌المللی و متن دقیق معاهده هیرمند اشاره کردند، دولت مصمم است در همه شوون حق مردم کشور را بگیرد و موضوع حقابه هم به عنوان مصداق حق مردم با جدیت دنبال می‌شود تا به‌طور کامل بر اساس معاهده موجود وصول شود.» وزیر نیرو با اشاره به وجود آب در سد کجکی در بالادست روخانه مرزی هیرمند تاکید کرد: در افغانستان وجود آب در سد بالادست مورد وثوق اطلاعات ما و داده‌های جهانی است و موضوع وجود آب در سد کجکی نیز مورد تایید حاکمان افغانستان قرار گرفته است. اگر معاهده هیرمند فیمابین ایران و افغانستان به‌طور دقیق بررسی شود، مشخص خواهد شد، تنها عامل تاثیرگذار روی تعیین حقابه میزان نزولات جوی و جریان آب ورودی از بالادست سد کجکی است و تنها این متغیر بر تعیین سهم ایران از حقابه سالانه اثرگذار است. بر اساس معاهده بین ایران و افغانستان در خصوص رودخانه هیرمند، کشور افغانستان متعهد به پرداخت بهنگام حقابه ایران است و آن‌ها مکلف هستند در تحقق این امر، هرگونه مانع سیاسی و فنی ایجاد شده را رفع کرده و حقابه مردم را در مرز دو کشور به ایران تحویل دهند.» محرابیان با اشاره به رهاسازی آب از سد کجکی تا سد انحرافی کمال‌خان گفت: بر اساس مستندات موجود و مورد استناد جهانی، طالبان در فصول مختلف اخیر رهاسازی آب از سد کجکی به سمت سد انحرافی کمال‌خان را انجام داده و از سد کمال‌خان هم آب را به ولایت نیمروز رسانده است؛ بر این اساس اگر بر خلاف معاهده مانع جدیدی در این مسیر ایجاد نشده باشد، مساله فنی در رسیدن آب وجود ندارد. مضافا اینکه تنها عامل اثرگذار بر حقابه مساله نزولات جوی است و سایر مسائل حاشیه‌ای طرح شده ارتباطی با مساله وصول حقابه ندارد؛ کما اینکه سابقه دارد که در سال‌های اخیر در فصل بهار رهاسازی آب از سد کجکی برای رساندن آب هیرمند به ولایات هلمند و نیمروز واقع در افغانستان انجام شده و این عذر که آب از کجکی به مرز ایران نمی‌رسد نه از نظر حقوقی و نه از نظر تجربیات مشابه در سال‌های اخیر پذیرفته نیست. بر اساس تاکید رییس‌جمهور ما مکلف به وصول حقوق مردم هستیم و مساله حقابه رود هیرمند به عنوان مصداق حق مردم ایران با جدیت در دستور کار قرار دارد.» محرابیان با اشاره به اینکه تیم فنی جمهوری اسلامی ایران از بهترین متخصصان تشکیل شده است، گفت: «این تیم متخصص آمادگی دارد تا در چارچوب قوانین بین‌المللی و معاهده هیرمند به منظور تعیین وضعیت حقابه، از سد کجکی و نیز وضعیت سد انحرافی کمال‌خان و شرایط مسیر رودخانه هیرمند از سد کجکی تا مرز ایران بازدید به عمل آورد.»
سرانجام حقابه‌های ایران چه خواهد شد؟
سرانجام موضوع حقابه‌های ایران از هیرمند چه خواهد شد؟ این پرسشی است که این روز‌ها ذهن بسیاری از ایرانیان را درگیر خود ساخته است. هرچند برخی افراد و جریانات تلاش می‌کنند نگاهی سیاسی و جناحی به موضوع حقابه‌های هامون داشته باشند، اما واقع ان است که این گزاره مستقیما با منافع ملی ایرانی در ارتباط است. پس از اخطار رییس‌جمهوری و همراهی گسترده تحلیلگران به نظر می‌رسد، نشانه‌هایی از حل مشکل نمایان شده است. خبر خوشی که علی سلاجقه، رییس سازمان محیط زیست دولت سیزدهم به آن اشاره می‌کند. معاون رییس‌جمهور و رییس سازمان حفاظت محیط زیست در حاشیه بازدید از شرکت دانش‌بنیان کلران واقع در شهرک صنعتی بزرگ سمنان گفت: «حاکمان افغانستان (طالبان) که با پذیرش تامین حقابه کشاورزی رودخانه هیرمند اعلام کرده بودند در قبال محیط زیست مسوول نیستند، اکنون این مسوولیت را نیز پذیرفتند.» علی سلاجقه اظهار داشت: «رییس‌جمهور با تاکید ویژه در هیات دولت، ماموریت ویژه درباره حقابه هیرمند را اعلام کرده و امید است به زودی خبر‌های خوش برسد.» رمزگشایی از اینکه آیا پیش‌بینی علی سلاجقه درست خواهد بود یا این چالش همچنان تداوم خواهد داشت؟ موضوعی است که برای آگاهی از کم و کیف آن باید همچنان منتظر تحولات آینده ماند. اما نکته غیر قابل انکار در این معادله، ضرورت برنامه‌ریزی‌های بلندمدت در خصوص موضوعاتی است که به‌طور مستقیم با منافع ملی و راهبردی ایران در ارتباط هستند. تامین آب شرب شهروند از جمله موضوعاتی است که باید قبل از بروز بحران‌های عمیق برای آن برنامه و راهبرد داشت.