اقتصاد۲۴-رجب طیب‌اردوغان، رئیس‌جمهور بلندپرواز ترکیه که به‌دنبال احیای عثمانی‌گری در این کشور است، اکنون فاز جدیدی را برای افزایش قدرت این کشور به‌ویژه در حوزه اقتصادی و ژئوپلیتیکی آغاز کرده است. او قصد دارد که ترکیه را به هاب انرژی منطقه و البته فراتر از آن، هاب انرژی جهان بدل کند؛ رؤیایی که برخی کارشناسان معتقدند که ریشه در ظرفیت و پتانسیل‌های موجود در این کشور دارد و بیش از آنکه به رؤیا شباهت داشته باشد، یک هدف‌گذاری محسوب می‌شود.
در این راه اردوغان از همکاری با بزرگان انرژی غافل نمانده است؛ اخیراً اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه گفته، روسیه و ترکیه در حال برنامه‌ریزی برای همکاری بلندمدت در زمینه انرژی هستند. این همکاری‌ها به چندین ابتکار مرتبط با صادرات گاز طبیعی و توسعه پروژه‌هایی با هدف صادرات انرژی روسیه به بازار‌های جهانی از طریق ترکیه هستند.
اتاق ایران در پژوهشی این ابتکار را پیشنهاد مسکو به آنکارا می‌نامد، اما مسئله آن است که حتی اگر این پیشنهاد ازسوی پوتین به اردوغان داده شده باشد، بازهم برد این میدان با ترکیه است، زیرا این کشور می‌تواند بدون کمک روسیه نیز تبدیل به هاب انرژی شود. زیرساخت‌های فراهم‌شده، همکاری در حوزه نفت و گاز و برق با جمهوری آذربایجان، ترکمنستان و... حتی اگر اتحادیه اروپا گاز روسیه را برای همیشه کنار بگذارد و ترکیه نیز برای انتقال این گاز پا پس بکشد، اردوغان خواهد توانست به کمک تخم‌مرغ‌هایی که در دیگر سبد‌ها چیده، به این بازی بزرگ ادامه دهد.
این طرح به هدایت ترانزیت گاز از دو خط لوله نورداستریم روسیه که سال گذشته در اثر انفجار‌ها به شدت آسیب دیدند، به خط لوله ترک‌استریم کمک می‌کند. این امر مستقیماً گاز طبیعی روسیه را به شبکه گاز ترکیه و سپس به جنوب اروپا متصل می‌کند. اردوغان بر این موضوع تأکید کرده که ایجاد هاب گازی، عرضه انرژی روسیه به بازار جهانی را تضمین می‌کند و به کنترل قیمت گاز کمک می‌کند. برای این منظور، آنکارا در حال حاضر زیرساخت‌ها و امکانـات لازم را ایجاد کرده و اکنون قصد دارد یک مرکز مالـی ویژه صادرات گاز طبیعی نیـز تأسیس کند؛ در همین راسـتا، اردوغـان اعلام کرد که «ما به دنبال ایجاد یک هاب برای تأمین مالی پروژه‌های مربوط به تأمین گاز طبیعی، مشابه مراکزی که در لندن و هامبورگ وجود دارد، هسـتیم... ما قصد داریم چنین مرکزی را نه‌تن‌ها برای گاز طبیعی، بلکه برای انواع دیگر انرژی و نیز بخش معدن ایجاد کنیم.»
بیشتر بخوانید:واقعیت رشد اقتصادی که دولت به آن می‌بالد چیست؟/ دولت بگوید مبنای محاسبه رشد اقتصادی چه بوده است؟
پوتین پیش از این تصریح کرده بود که «با ایجاد یک هاب گازی در ترکیه، بستر تجارت الکترونیکی ایجاد خواهد شد. علاوه بر این، این هاب می‌تواند به مکانی برای تعیین قیمت نهایی گاز برای مصرف‌کنندگان اروپایـی تبدیل شود و به جلوگیری از «سیاسی شدن» غیرضروری منابع انرژی کمک کند.
ترکیه در چارچوب این هاب گازی برنامه‌ریزی‌شده که از سال ۲۰۲۴ آغاز به کار خواهد کرد، می‌تواند سالانه حدود ۴۰ میلیارد مترمکعـب گاز طبیعـی صادر کنـد. از دیدگاه رئیس‌جمهور ترکیه، این هاب تأثیر مثبتی بر کاهش هزینه‌ای جهانی انرژی خواهد داشت؛ به تأمین گاز مـورد نیـاز ترکیه کمک می‌کند و در نهایـت این کشور را به یک «کانون انرژی جهانی» جدید تبدیل می‌کند.
ترکیه چه ظرفیت‌هایی دارد؟
ترکیه قدم‌هایی در راستای توسعه زیرساخت‌های انرژی و تبادل انرژی با کشور‌های همسایه و جهان برداشته است. ترکیه در این زمینه تلاش‌هایی هم انجام داده است.
موقعیت جغرافیایی: ترکیه در موقعیت جغرافیایی مناسب قرار دارد که به‌عنوان پل انتقال انرژی بین مناطق اروپا، آسیا و خاورمیانه عمل می‌کند
زیرساخت‌های حمل و نقل: ترکیه برای انتقال انرژی از منطقه به منطقه، خطوط لوله گاز و نفت، خطوط برق و زیرساخت‌های حمل و نقل دیگری را توسعه داده است.
توسعه بنادر: ترکیه بنادر دریایی مهمی را داراست که امکان واردات و صادرات انرژی را تسهیل می‌کند.
سیاست‌های انرژی: ترکیه سیاست‌های انرژی مناسبی را پیاده‌سازی کرده و به توسعه انرژی‌های نوپا و پایدار مانند برق خورشیدی و بادی نیز توجه داشته است.
قرارداد‌های بین‌المللی: ترکیه به توقیع قرارداد‌های بین‌المللی برای تبادل انرژی با کشور‌های همسایه و جهانی پرداخته است.
توسعه زیرساخت‌های برق: ترکیه بر روی توسعه زیرساخت‌های برقی تمرکز داشته و توانایی تولید و توزیع برق را به مناطق مختلف ترکیه و کشور‌های همسایه افزایش داده است.
اقتصاد متقاضی: ترکیه به‌عنوان یک بازار متقاضی برای انرژی نفت و گاز طبیعی از اهمیت استراتژیک برخوردار است.
با توجه به این عوامل، ترکیه در مسیر تبدیل به یک هاب انرژی پیشرفته قرار دارد و توسعه بیشتر در این زمینه می‌تواند ادامه یابد. این توسعه می‌تواند به تقویت امنیت انرژی منطقه و همچنین افزایش نفوذ ترکیه در بازار‌های جهانی انرژی کمک کند.
ترکیه باید چه اقداماتی را در اولویت قرار دهد؟
توسعه تجارت گاز: ترکیه باید روابط تجاری قوی خود را با کشور‌های تولیدکننده و مصرف‌کننده گاز توسعه دهد. این شامل انعقاد توافقنامه‌های گازی
طولانی‌مدت با کشور‌های تولیدکننده، توسعه بازار‌های صادرات و واردات گاز و ایجاد ارتباطات دیپلماتیک مؤثر می‌شود.
افزایش ظرفیت تبادل گاز: ترکیه باید ظرفیت تبادل گاز با سایر کشور‌ها را افزایش دهد. این می‌تواند به‌وسیله ایجاد خطوط لوله اضافی، ایجاد تسهیلات تخزیین و تبادل گاز با کشور‌های همسایه و مناطق دیگر انجام شود.
توسعه تکنولوژی‌های پیشرفته: ترکیه باید در تحقیقات و توسعه در زمینه فناوری‌های گازی و انرژی سرمایه‌گذاری کند تا به بهبود کارایی تولید، حمل و انتقال گاز بپردازد و همچنین به استفاده از منابع گاز تازه و پایدارتر برسد.
ایجاد شبکه انرژی گازی جهانی: برای تبدیل به یک هاب گازی جهانی، ترکیه باید به ایجاد شبکه انرژی گازی جهانی به تبادل گاز با کشور‌های دیگر بپردازد.
بیشتر بخوانید:بغداد به دنبال جایگزینی برای انرژی؛ گاز ترکمنستان رقیب ایران در عراق
تمامی مورد مطروحه بار دیگر یادآوری می‌کند که چگونه رقبای ایران توانسته اند در بسیاری از عرصه‌ها ایران را جا بگذارند و با پیشروی به جلو، آینده نسل‌های بعدی و کشور خود را تضمین کنند.
نگاه کارشناس
دالغا خاتین‌اوغلو کارشناس بین‌المللی انرژی:روسیه نمی‌تواند با کارت ترکیه بازی کند
ترکیه بازهم سودای بزرگ کردن نقش خود در منطقه و جهان را در سر می‌پروراند؛ رویایی که شاید این بار دور از واقعیت نباشد. رجب‌طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه اخیراً اعلام کرد که با همراهی روسیه به هاب انرژی منطقه تبدیل خواهد شد. هرچند کارشناسان معتقدند که این ظرفیت چندان هم وابسته به روسیه نیست و زیرساخت‌های این کشور، بستر را برای تبدیل این رؤیا به واقعیت فراهم کرده است.
دالغا خاتین‌اوغلو، کارشناس بین‌المللی انرژی و مدیرمسئول بخش فارسی خبرگزاری ترندنیوز جمهوری آذربایجان رؤیای اردوغان برای تبدیل به هاب منطقه را دور از ذهن نمی‌داند و با بیان اینکه زیرساخت‌های آن اکنون فراهم است، معتقد است که در حال حاضر تبدیل ترکیه به کشور ترانزیت انرژی فقط محدود به گاز نیست و در حوزه نفت و برق نیز اقداماتی صورت گرفته است. بنابراین، این ظرفیت کاملاً در ترکیه وجود دارد که تبدیل به هاب انرژی شود. نکته آن است که ایران که خود دارای ظرفیت بالای انرژی است و ازسویی از منظر ژئوپلیتیکی در موقعیت ممتازی برای هاب شدن قرار دارد، باز هم از قافله جا مانده و با انگشت حسرت به کشور همسایه خود می‌نگرد.
**همکاری ترکیه و روسیه برای تبدیل ترکیه به هاب گازی، از کجا شروع شد و هدف اصلی آن چیست؟
روسیه و ترکیه از سال ۱۹۸۶ با یکدیگر تعاملات گازی دارند. روسیه بزرگترین صادرکننده گاز به ترکیه است. سال قبل ترکیه ۵۴ میلیارد و ۶۶۲ میلیون مترمکعب واردات گاز داشت که ۲۱ میلیارد و ۵۷۵ میلیون مترمکعب از این رقم، گاز روسیه، تقریباً ۵/۹ میلیارد مترمکعب گاز ایران، ۷/۸ میلیارد مترمکعب گاز جمهوری آذربایجان و بقیه واردات ال‌ان‌جی بود. وقتی به صادرکنندکان اصلی ال‌ان‌جی نگاه کنیم، آمریکا با بیش از ۵/۵ میلیارد مترمکعب بیشترین صادرات را به ترکیه داشته، الجزایر و مصر در رده‌های بعدی هستند.
البته بیش از ۱۰ کشور به ترکیه ال‌ان‌جی صادر می‌کنند. موضوع تبدیل ترکیه به هاب گازی از دهه گذشته شروع شد؛ زمانی‌که ترکیه به غیر از خط لوله بلواستریم یا جریان آبی که از طریق دریای سیاه، گاز روسیه را دریافت می‌کرد و می‌کند، دو خط لوله موازی ترک‌استریم یا جریان ترک را هم در سال ۲۰۲۰ راه‌اندازی کردند. یکی از این خطوط لوله برای صادرات گاز به ترکیه است، اما خط لوله دوم ترک‌استریم برای صادرات گاز به اروپا در نظر گرفته شده و مهم‌ترین مشتریان این خط لوله هم، کشور‌های بالکان هستند؛ مجارستان، یونان، بوسنی، رومانی، صربستان.
وقتی به آمار‌های اروپا نگاه می‌کنیم که چه روندی در واردات گاز روسیه اتفاق افتاده، شاهدیم که صادرات گاز روسیه از همه خطوط لوله گازی به اروپا به‌شدت کاهش یافته، به استثنای خط لوله ترک‌استریم. طی ماه گذشته این خط لوله به‌طور متوسط روزانه ۴۶ میلیون مترمکعب گاز روسیه را ازطریق ترکیه به اروپا صادر کرده است. حتی این رقم بیشتر از ظرفیت این خط لوله است و با فشارافزایی و کمپرسور، بیشتر از ظرفیت کار می‌کند. ظرفیت سالانه‌اش حدود ۵/۱۶ میلیارد مترمکعب است که رقم قابل‌توجهی است. اما این پایان ماجرا نیست. جمهوری آذربایجان هم از سه‌سال گذشته صادرات گاز از ترکیه با خط لوله ترانس‌آدریاتیک را از فاز دوم میدان شاه‌دنیز آغاز کرده است که شرکت لوک‌اول روسیه هم در این میدان ۱۰ درصد سهم دارد.
درواقع سال قبل بیشتر از ۱۱ میلیارد مترمکعب گاز آذربایجان از خاک ترکیه صادر شد. اکنون با چند کشور قرارداد جدیدی امضا کرده‌اند که تا سال ۲۰۲۶ صادرات گاز از ترکیه به اتحادیه اروپا را به ۲۲ تا ۲۵ میلیارد مترمکعب برسانند؛ یعنی بیشتر از دو برابر. مذاکرات با کشور‌های مشتری در جریان است. همچنین توسعه کریدور گاز جنوبی، هفته گذشته آغاز شد. خطوط لوله وجود دارد و زیاد هزینه‌بر نیست. فقط باید کمپرسور‌های جدیدی راه‌اندازی شود تا ظرفیت انتقال گاز از ۱۵ میلیارد مترمکعب کنونی به ۳۱ میلیارد مترمکعب در سال برسد و تقریباً می‌شود گفت که می‌توانند صادرات ۲۳ میلیارد مترمکعبی گاز را به اتحادیه اروپا داشته باشند. در واقع تا چند سال آینده، ترکیه حداقل از منبع گاز آذربایجان و روسیه، سالانه حدود ۴۰ میلیارد مترمکعب صادرات گاز به اتحادیه اروپا یا کشور‌های بالکان که عضو اتحادیه اروپا نیستند، خواهد داشت.
**چقدر این طرح را موفقیت‌آمیز می‌دانید و بر این باور هستید که با همراهی اروپا به‌عنوان مصرف‌کننده انرژی روبه‌رو خواهد شد؟
در مورد موفقیت‌آمیزبودن ترانزیت گاز روسیه از ترکیه، باید گفت کشور‌هایی که یاد کردم به‌عنوان مشتریان اصلی گاز روسیه خیلی وابسته به این گاز هستند، اما در درازمدت باید در نظر بگیریم که روسیه جنایت بزرگی را مرتکب شده و به اوکراین تهاجم نظامی کرده است و تحریم‌های غرب خصوصاً آمریکا بسیار جدی هستند و اتحادیه اروپا در نظر دارد تا پایان دهه جاری، واردات گاز روسیه را متوقف کند و کشور‌هایی که از آن‌ها یاد کردم جزو اتحادیه اروپا هستند. از طرفی جمهوری آذربایجان، می‌خواهد صادرات گاز خود را به همین کشور‌ها به علاوه ایتالیا و بلغارستان دوبرابر کند، بنابراین تنها چاره‌ای که برای روسیه می‌ماند این است که دست از تهاجم بکشد و مشکلاتش را با غرب حل کند. اما برای ترکیه اهمیتی ندارد، چون گزینه‌های زیادی برای تبدیل به هاب گازی دارد و حتی می‌تواند گازی که از جمهوری آذربایجان دریافت می‌کند را به اروپا صادر کند. کما اینکه الان خودش هم گاز صادر می‌کند.
یعنی نه‌فقط ترانزیت انجام می‌دهد، بلکه از کشور‌های دیگر گاز خریداری کرده و به یونان یا صربستان صادر می‌کند. سال گذشته نیم میلیارد مترمکعب خود ترکیه صادرات گاز داشته است.
**آیا این اقدام را می‌توان دور زدن تحریم‌های روسیه نامید؟
تا پایان دهه جاری اتحادیه اروپا مایل است واردات گاز از روسیه داشته باشد، اما در حد خیلی پایین و این نقض تحریم‌ها نیست، چون تحریم‌ها بر این اساس است که تا پایان دهه یعنی ۲۰۳۰ اتحادیه اروپا از گاز روسیه، بی‌نیاز شود. برخی از کشور‌های بالکان جزو اتحادیه اروپا نیستند و الزامی در رعایت تحریم‌ها ندارند؛ بنابراین آن بازار می‌تواند از طریق ترکیه، واردات گاز روسیه را ادامه دهد.
**آیا روسیه می‌تواند در مقاطعی که از منظر سیاسی با اروپا و آمریکا درگیر است، با اعمال فشار به ترکیه، این کشور را مجبور به قطع صادرات گاز کند؟
روسیه نمی‌تواند ترکیه را تحت فشار قرار دهد. حتی اگر ترکیه کلاً واردات گاز ازطریق خط لوله از ایران، آذربایجان و روسیه را متوقف کند، باز هم ظرفیت ترمینال‌های ال‌ان‌جی ترکیه، کفاف مصرف داخلی اش را می‌دهد. به همین خاطر روسیه چندان چنگ و دندانی نمی‌تواند نشان دهد. دوم اینکه روسیه هم از منظر صادرات گاز به اروپا و هم بازار ترکیه و درآمد‌های گازی، بیشتر به ترکیه وابسته است تا برعکس. روسیه قبل از این تهاجم، تقریباً ۲۰۰ میلیارد مترمکعب گاز به اروپا صادر می‌کرد و حدود ۴۵ میلیارد مترمکعب نهایتاً ال‌ان‌جی می‌تواند صادر کند، مابقی ازطریق خط لوله است که محدودیت زیادی دارد. مثلاً به چین فقط یک خط لوله از روسیه وجود دارد که ظرفیت محدودی دارد. می‌ماند فقط ترکیه. به همین خاطر روسیه دست بالا را ندارد که از کارت گاز علیه ترکیه استفاده کند.
**اگر ترکیه تبدیل به هاب گازی در منطقه شود و آنطور که بیان می‌شود به بزرگترین هاب گازی در جهان در آینده بدل شود، ایران در چه موقعیتی قرار خواهد گرفت؟ آیا ایران نیز می‌تواند شریک در این پروژه باشد یا به‌عنوان رقیب کنار گذاشته می‌شود؟
متاسفانه ما در ایران کسری شدید گاز داریم. اگر به همه گزارش‌های ماهانه و سالانه وزارت انرژی ترکیه با دقت نگاه کنید، ذکر شده که در زمستان، ایران مشکل دارد و نمی‌تواند گاز بدهد، اما در تابستان ایران گاز مازاد دارد. مشکل اینجاست که میدان پارس جنوبی که ۷۰ درصد گاز ایران را تولید می‌کند، وارد نیمه دوم عمر خود شده است. هر سال ۱۰ میلیارد مترمکعب از تولیدش کاسته خواهد شد. البته فعلاً یکی دو فاز نصفه‌نیمه دارد که در حال توسعه‌اش هستند و شاید برای چند سال آینده افت تولید گاز ایران چندان به چشم نیاید، اما فاز ۱۱ را اگر راه‌اندازی کنند یا فاز‌های ۲۲-۲۳-۲۴، بعد از یکی دو سال افت تولید گاز ایران خود را نشان خواهد داد. در مورد قرارداد‌هایی که امضا می‌شود دو نکته وجود دارد؛ اولاً اینکه درازمدت هستند مثلاً قرارداد ایران و ترکیه یک قرارداد ۲۵ ساله بود. روسیه با ترکیه از سال ۱۹۸۶ قرارداد امضا کرده و به ترکیه گاز صادر می‌کند.
این قرارداد‌ها معمولاً ۲۵-۲۰ ساله هستند و باید چشم‌اندازی باشد که ایران آن‌ها را امضا کند وگرنه مشکل خواهد بود. متأسفانه ایران خیلی دیر جنبیده. اگر همین امروز بخواهند تاسیسات فشارافزایی مثل سکو‌های تولید ۲۰ هزار تنی (۱۵ برابر سکو‌های فعلی) در پارس‌جنوبی راه‌اندازی کنند و در هر سکو دو کمپرسور عظیم بگذارند، ۱۰ سکوی ۲۰ هزارتنی و ۳۰ کمپرسور نیاز است و شاید تا ۱۰ سال آینده نتوانند این کار را انجام دهند. این تکنولوژی فقط در دست شرکت‌های غربی است. از طرفی ایران عملیات سواپ را بیشتر از ۲۰ سال است که با آذربایجان انجام می‌دهد، گاز آذربایجان را تحویل گرفته و روزی یک میلیون مترمکعب به نخجوان تحویل می‌دهد، تا پایان سال آینده پروژه خط لوله ایغدیر-نخجوان را استارت زده‌ایم و تا یک‌سال آینده نیازی به این سواپ هم نخواهد بود.
**اردوغان بیان کرده این اقدام محدود به گاز نخواهد ماند و به سایر بخش‌های انرژی و حتی معدن تسری پیدا می‌کند. این حرف اردوغان را چگونه می‌توان تفسیر کرد و چقدر امکان موفقیت‌آمیز بودن آن وجود دارد؟
در حال حاضر تبدیل ترکیه به کشور ترانزیت انرژی فقط محدود به گاز نیست. مثلاً آذربایجان کل نفتش را از طریق خط لوله باکو-تفلیس-جیهان به ترکیه و بازار‌های بین‌المللی صادر می‌کند. ترکمنستان کل نفت خودش را از همین مسیر صادر می‌کند. همینطور قزاقستان بخشی از نفتش را. تا چند سال قبل ترکیه مشتری برق ایران بود و الان خودش صادرکننده برق شده است. هم ظرفیت زیادی برای تولید برق دارد و هم زیرساخت‌های بسیار مناسبی. در واقع ترکیه همین الان به‌عنوان هاب برق در منطقه فعال است.
البته گاز آذربایجان و روسیه تنها گزینه‌ها نیستند. وقتی به آمار‌های اقلیم کردستان عراق نگاه می‌کنیم تولید گاز را به کمک شرکت‌های اماراتی به‌شدت افزایش داده‌اند و همچنین اسرائیل که می‌تواند به ترکیه گاز صادر کند. ترکمنستان دو سال است عملیات سواپ گاز دارد و سالی ۵/۱ میلیارد مترمکعب گاز به ایران می‌دهد. همان گاز را آذربایجان دریافت می‌کند و از طریق ترکیه به اروپا صادر می‌کند. حتی گاز ترکمنستان نهایتاً از طریق سواپ به ترکیه می‌رسد و ترانزیت می‌شود. به‌همین خاطر ترکیه الان هم زیرساخت‌های بسیار مناسبی ازجمله چندین خط لوله عظیم دارد.
دوم اینکه میدان ساکاریای ترکیه که امسال راه‌اندازی شده، سالی حداقل ۱۰ میلیارد مترمکعب تولید گاز خواهد داشت. این رقم ۲۰ درصد مصرف گاز ترکیه است و دست ترکیه را در افزایش ترانزیت گاز از کشور‌های دیگر باز می‌کند. نکته دیگر اینکه ترکیه سال قبل بیشتر از ۵۵ میلیارد مترمکعب مصرف گاز داشت، اما ظرفیت ترمینال‌های گاز مایع ترکیه هم تقریباً تا همین حد است و این دست ترکیه را باز می‌کند و هر جا می‌بیند در بازار‌های اسپات‌مارکت (Spot Market) قیمت ال‌ان‌جی پایین آمده، آن را می‌خرد. ترکیه سال قبل موفق شد انبار زیرزمینی ذخیره گاز را راه‌اندازی کند؛ سالی ۵/۵ میلیارد مترمکعب. در تابستان که مصرف جهانی و مصرف خود ترکیه کم است، ظرفیت ذخیره‌سازی گاز ترکیه ۵/۵ میلیارد مترمکعب گاز را می‌تواند ذخیره کند و از آن در زمستان استفاده کند و جا برای ترانزیت بیشتر گاز به اروپا باز شود. به‌طور دقیق روزانه تقریباً ۳۰ میلیون مترمکعب ترکیه می‌تواند از تأسیسات ذخایر زیرزمینی گاز برداشت کند که رقم قابل توجهی است. بنابراین، این ظرفیت کاملاً در ترکیه وجود دارد که تبدیل به هاب انرژی شود.
**با توجه به تأکید ترکیه بر پیگیری دالان زنگزور، چه ارتباطی بین این دو پروژه بزرگ و سایر پروژه‌های بلندپروازانه اردوغان می‌توان برقرار کرد؟
پروژه زنگزور بسیار مهم است؛ هم برای ما در آذربایجان و هم در ترکیه. چون کریدور شرق-غرب برای ترانزیت کالا از چین به ترکیه و اروپا و بالعکس است. این هم خیلی دیر شد. اگر ایران در سه سال گذشته به جای تهدید مثلاً در این پروژه سهیم می‌شد، حتی یک دالان موازی از ایران و ارمنستان کشیده می‌شد، این دالان برای ایران هم خیلی مهم می‌بود. ایران متأسفانه این کار را نکرد و گمان کرد این کار باعث می‌شود ارتباط ما با اروپا و روسیه از طریق خاک ارمنستان قطع شود.
اولاً که این کریدور قطع نمی‌کند و دوم اینکه، وقتی به آمار‌های گمرکی ایران نگاه می‌کنیم، ۵۷ درصد صادرات ایران به روسیه از طریق خاک آذربایجان است، ۴۲ درصد از طریق دریای خزر، بخش عمده‌ای از صادرات کالا با کشتی‌های آذربایجان انجام می‌شود. نهایتاً یک درصد صادرات ایران به روسیه از طریق ارمنستان است و صادرات روسیه به ایران صفر درصد از این مسیر است. الان برای ایران خیلی دیر شده. کاش ایران دو سه سال قبل همکاری می‌کرد و یک دالان هم از ایران باز می‌شد.