اقتصاد24 - اولین منطقه آزاد در ایران در کیش و در سال 1372 تاسیس شد و امروز بیش از 7 منطقه آزاد تجاری و 29 منطقه ویژه اقتصادی در کشور مشغول به فعالیت هستند. امروز مناطق آزاد نقش بی‌بدیلی در اقتصاد کشور ایفا می‌کنند و به نوعی پیشانی مقابله با تحریم‌ها به‌شمار می‌آیند. هر کدام از مناطق آزاد در ایران کارویژه‌ای دارند و در برندی که برای خود پیش بینی کرده اند فعالیت می کنند.
اما روند تقسیم‌بندی مناطق آزاد در کشورهای مختلف جهان چگونه است؟ امروز مناطق آزاد در جهان به 6 نسل «تجارت محور»، «تولید محور»، «خدمات محور»، «دانش محور»، «جامع» و «بین مرزی» تقسیم شده اند و هر کدام کارکرد خاص خود را دارند. در ادامه به تبیین هر کدام از این نسل‌ها اشاره می‌شود.
مناطق آزاد تجارت‌محور
این نسل از مناطق آزاد، قدیمی ترین و شناخته شده ترین نوع از مناطق آزاد هستند، به نحوی که تا سال 1950 میلادی بیشتر مناطق آزاد دنیا تجارت محور بودند. یک منطقه آزاد تجارت محور برای تحصیل منافع مستقیم و غیر مستقیم، از نظر جغرافیایی در نواحی خاصی نظیر بنادر یا فرودگاه ها یا نزدیک چنین مکان هایی احداث و به واسطه حصار یا مرزی از سرزمین اصلی جا می شد.
فعالیت غالب این مناطق عبارت بودند از: ایجاد مرکز بازرگانی، پردازش و در موارد خاصی تولید کردن. بنادری نظیر هنگ کنگ، سنگاپور، هامبورگ، برمن و دوئیسبورگ در آلمان، کلون در پاناما، بارسلونا و جنوا و مناطق انبار کالا نظیر: باری، رم و بوینس آیرس و مناطق ترانزیت آزاد نظیر: سانتوس در برزیل و کلکته در هند از این قبیل هستند.
این نسل از مناطق خود به دو دوره تقسیم می شوند:
- دوره اولین شهرها و بنادر آزاد در اروپا از اواخر قرن 14 میلادی تا اواسط قرن 18.
- دوره انتقال از شهرهای آزاد به بنادر آزاد و مناطق آزاد تجاری از اواسط قرن هجدهم تا سال 1940 میلادی. نخستین انقلاب صنعتی و گرایش به سمت اقتصاد سرمایه داری و فعالیت های استعماری قدرت های غالب این دوره، نقش بسیار مهمی در شکل گیری شهرها و بنادر آزاد ایفا کردند. دومین انقلاب صنعتی از اواخر قرن نوزدهم تا سال 1920 یکی از عوامل اصلی انتقال از شهرهای آزاد به بنادر آزاد و سپس مناطق آزاد تجاری بود.
مناطق آزاد تجارت محور ابتدایی، یا یک بندر بودند و یا در یک بندر و نزدیک یک گذرگاه قرار داشتند، اما نوع جدیدتر این مناطق، در داخل و کنار مرزها، در مناطقی که امکانات حمل و نقل مناسب داشتند ایجاد شدند. اغلب مناطق تجارت خارجی ایالات متحده آمریکا از این قبیل هستند.
مناطق آزاد تولید‌‌‌محور
ویژگی اصلی این مناطق، نوع فعالیت اقتصادی است که در آنها انجام می شود. فعالیت عمده چنین مناطقی تولید و پردازش به منظور صادرات است. اهداف اصلی دولت ها از ایجاد چنین مناطقی اشتغال، ارزآوری، انتقال تکنولوژی و جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی است.
شروع نسل مناطق تولید محور و خدمات محور را باید از جنگ جهانی دوم، یعنی از سال 1945 دانست. تغییر و تحولات سیاسی و اقتصادی در سطح جهان، تاثیر عمیقی نیز بر مناطق آزاد گذاشت. شاید منطقه آزاد شانون در ایرلند یکی از ابتدایی ترین مناطق در این زمینه بود که هدف آن تبدیل کالاهای وارداتی به محصولات قابل صادرات بود و به همین دلیل چنین مناطقی را مناطق مبتنی بر مدل شانون می دانند.
مناطق آزاد خدمات‌محور
مناطق آزاد خدمات محور مناطقی هستند که در زمینه خدماتی نظیر امور مالی، بیمه، توریسم و دیگر خدمات فعالیت می کنند. سه طبقه کلی که برای این مناطق ذکر شده است عبارتند از: مناطق آزاد بانکی(نظیر بحرین، پاناما، لوگزامبورگ و باهاماس)، بیمه ای (نظیر نیویورک و لندن) و توریسم (نظیر ماکائو، موناکو، آمستردام و نوادا).
مناطق آزاد دانش‌محور
ویژگی صنایع نوین و با تکنولوژی بالا عبارتند از؛ نیاز به سرمایه بالا، سودآوری بالا و ریسک بالا. جهت توسعه صنایع با تکنولوژی بالا و تجاری سازی آن، مناطقی در مرکز یا پیرامون شهر با در نظر گرفتن امکاناتی نظیر دسترسی به مراکز دانشگاهی و پژوهشی و امکانات حمل و نقل مناسب به این امر اختصاص داده می شود. فعالیت های عمده این مناطق عبارتند از: تحقیق، آموزش و تولید.
مناطق آزاد جامع
منظور از مناطق آزاد جامع مناطقی است که می توانند در زمان واحد، تمامی فعالیت های مرتبط با تجارت، تولید، خدمات و تکنولوژی را در خود داشته باشند. این مناطق معمولا حیطه جغرافیایی وسیع تری را در قیاس با انواع دیگر مناطق آزاد اشغال می کنند. تعداد این مناطق در دنیا اندک است؛ از جمله این مناطق می توان به منطقه آزاد مانائوس در برزیل و بنادر جانعه سنگاپور، هنگ کنگ، باهاماس و منطقه شنزن در چین اشاره کرد.
مناطق آزاد بین‌مرزی
مناطق آزاد بین مرزی نتیجه توسعه دائم مناطق آزاد تجاری بود، به نحوی که این توسعه با مفاهیمی نظیر یکپارچگی اقتصادی جهانی و منطقه ای همگام شده و نسل جدیدی از مناطق آزاد تجاری را شکل دادند. در مناطق آزاد بین مرزی می توان هم منطقه آزاد و هم یکپارچگی منطقه ای را مشاهده کرد. منظور از مناطق آزاد بین مرزی منطقه ای است که بین مرزهای دو یا چند کشور قرار گرفته است و در اثر همکاری این کشورها، تسهیلات و معافیت های خاصی برای فعالیت تعیین شده در آنجا تدارک شده است. از جمله این مناطق می توان به منطقه ماس رین در اتحادیه اروپا اشاره کرد.
*برگرفته از کتاب «آشنایی با مناطق آزاد تجاری و ویژه اقتصادی» به قلم دکتر ابراهیم رضوانی و مریم رضوانی.