اقتصاد24 - با رشد روز افزون جمعیت و صنعتی شدن جوامع بشری، امروزه تغییرات چشم‌گیری در کاربری اراضی کشاورزی گزارش می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهند که تغییرات کاربری اراضی کشاورزی در کشور، سالیانه بخش عمده‌ای از این اراضی را از چرخه تولید خارج می‌کند.
در پژوهشی که مهناز شایسته‌مند از دانشکده کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی تبریز، باب‌الله حیاتی از گروه اقتصاد کشاورزی دانشگاه تبریز و هم‌چنین مریم حق‌جو از گروه اقتصاد کشاورزی دانشگاه تبریز انجام داده‌اند، آمده است: «بر اساس اطلاعات گزارش مقدماتی سرشماری عمومی کشاورزی سال ۱۳۹۳، مساحت اراضی کشاورزی کشور، بدون در نظر گرفتن جنگل، جنگل‌کاری و مرتع‌داری حدود ۱۶.۶ میلیون هکتار گزارش شده است که در مقایسه با سرشماری عمومی کشاورزی سال ۱۳۸۲ که ۱۷.۷ میلیون هکتار اعلام شده بود معادل ۶.۲ درصد کاهش را نشان می‌دهد که از دلایل مهم این کاهش می‌توان به تغییرات مکرر رسمی و غیررسمی در کاربری اراضی از کشاورزی به غیر کشاورزی اشاره کرد. هم‌چنین در مدت فوق کاهش ۹ درصدی مساحت اراضی زراعی برای کاشت محصولات سالانه مشاهده می‌شود.»
محققان در بخش دیگری از این پژوهش می‌گویند: «با استناد بر آمار و ارقام امور اراضی استان آذربایجان شرقی، طی چهار سال اخیر در کل استان ۶۵۰۰ مورد از اراضی کشاورزی به غیر کشاورزی و درون بخش کشاورزی (صنایع تبدیلی کشاورزی) تغییر یافته است. هم‌چنین در شهرستان تبریز و روستاهای اطراف آن در طی چهار سال ۷۶۵ مورد از اراضی کشاورزی به غیر کشاورزی تغییر کاربری پیدا کرده است.»
این مطالعه از نوع کاربردی بوده و روش جمع‌آوری داده‌ها در آن به طریق کتابخانه‌ای و میدانی است. حجم نمونه از طریق فرمول کوکران و از میان حدود ۱۷۴۱۸ بهره‌بردار کشاورزی شهرستان تبریز در سال زراعی ۹۳-۹۲ حدود ۲۰۰ نفر به دست آمد. داده‌های مورد نیاز به صورت میدانی و از طریق طراحی و تکمیل پرسشنامه و مصاحبه حضوری با کشاورزان شهرستان تبریز با روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای دو مرحله‌ای با انتساب متناسب صورت گرفته است. در این روش هر دهستان به عنوان یک طبقه منظور شده و در مرحله اول تعداد روستاها و در مرحله دوم تعداد بهره‌برداران با انتساب منتسب تعیین شدند.
برای ارزیابی دیدگاه‌های مختلف کشاورزان در مورد تعیین‌کننده‌های تغییر کاربری نظیر مدیریت ریسک عوامل اقتصادی، اجتماعی، محیطی، روانشناختی، حقوقی و سازمانی سوال‌هایی طراحی شد و در اختیار کشاورزان قرار گرفت. اکثریت اعضای نمونه را افراد میانسال با میزان تحصیلات کمتر از دبیرستان، تعداد اعضای خانوار حدود پنج نفر و با درآمد میانگین سالیانه ۱۷۲ میلیون ریال تشکیل می‌دهند. هم‌چنین اکثریت افراد (۶۹ درصد) کشاورزی را به عنوان شغل اصلی خود معرفی کردند و به طور میانگین حدود ۲۵ سال سابقه کار داشتند.
نتایج نشان داد که حدود ۳۰ درصد از افراد در خانواده خود، فرد یا افرادی داشتند که به شهر مهاجرت کرده بود. علاوه بر آن حدود ۸۰ درصد از اعضای نمونه، زمین‌های کشاورزی زیر پنج هکتار را دارا بودند که فقط پنج درصد از آن‌ها زمین خود را اجاره کرده بودند و مابقی مالک زمین محسوب می‌شدند.
طبق نتایج این پژوهش «اکثر کشاورزان معتقد بودند که زمین‌هایی که قابلیت کشت دارند، محدود هستند و با هزینه بالا و در طول زمان زیادی به وجود آمده‌اند و نباید تغییر کاربری داده شوند اما زمین‌هایی که کم‌بازده هستند یا برای کار کشاورزی سودآور نیست را می‌توان تغییر کاربری داد.»
شایسته مند و همکارانش در این پژوهش می‌گویند: «نتایج به دست آمده از موارد تغییر کاربری پاسخ‌دهندگان نشان می‌دهد که از ۲۰۰ نفر پاسخگو حدود ۱۰۷ نفر زمین‌های کشاورزی خود را تغییر کاربری داده‌اند که در میان آن‌ها بیشترین موارد تغییر کاربری به ترتیب مربوط به موارد احداث خانه‌های ویلایی (۴۳ مورد) و احداث انبار (۲۵ مورد)، احداث کارگاه صنعتی (۲۳ مورد)، احداث منزل مسکونی (۲۲ مورد)، استقرار کانکس یا آلاچیق (۲۱ مورد) و ایجاد بنا یا تأسیسات (۷ مورد) بوده است.»
محققان در این پژوهش می‌گویند: «نتایج حاصل از بررسی مدیریت ریسک نشان می‌دهد که به اعتقاد کشاورزان تغییر کاربری زمین کشاورزی به ترتیب به خاطر ترس از دست دادن محصول در اثر عوامل طبیعی و برای کاهش ریسک درآمدی صورت می‌گیرد. بر اساس نتایج حاصل از بررسی ارتقا پایگاه اجتماعی، اکثر کشاورزان اعتقاد دارند که با تغییر کاربری زمین خود به زندگی بهتر، مرفه‌تر و مناسب‌تر دست می‌یابند.»
نتایج این پژوهش نشان می‌دهد بر اساس معیار اقتصادی اکثر کشاورزان به ترتیب عامل بهره‌وری پایین سرمایه در کشاورزی و به دست‌آوردن سود بیشتر و در زمان کمتر بخش غیر کشاورزی را علت اصلی تغییر کاربری اراضی عنوان کرده‌اند. اثر نهایی متغیر سن نشان می‌دهد که با یک سال افزایش در سن کشاورزان، احتمال تغییر کاربری اراضی ۱۰ درصد کاهش خواهد یافت چرا که افراد جوان‌تر بیشتر زمین‌هایی که از پدرانشان به ارث رسیده را تغییر کاربری می‌دهند، ولی افراد مسن‌تر تعصب زیادی نسبت به زمین‌های زراعی و باغی خود دارند.
این پژوهش در اولین شماره بیست‌ونهمین دوره مجله "دانش کشاورزی و تولید پایدار" منتشر شده است.
منبع: ایسنا