اقتصاد۲۴-معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران در گزارشی تحت عنوان «نگاهی به مشکلات و چالش‌های صنعت لبنیات» به مشکلات این صنعت در حوزه نواقص زنجیره ارزش، مشکلات ساختاری و مشکلات ناشی از سیاست‌گذاری‌های سطح بخشی و کلان کشور در حوزه نرخ ارز و قیمت‌گذاری دستوری و همچنین کاهش مصرف این محصول از دهه ۸۰ تاکنون پرداخته است.
بر اساس این گزارش روند نزولی مصرف لبنیات در ایران از زمان هدفمندسازی یارانه‌ها، یعنی در اواخر دهه ۸۰ آغاز شد. با توقف سایر سیاست‌های حمایتی دولت نظیر توزیع شیر در مدارس و همچنین کاهش درآمد حقیقی خانوار، مصرف مواد غذایی، از جمله لبنیات، به شکل چشم گیری کاهش یافته است. طبق آمار هزینه درآمد خانوار در سال ۱۴۰۱، سهم مصرف شیر خانوار شهری از کل هزینه‌های خوراکی ۲.۵ درصد و این سهم از کل هزینه‌های خانوار حدود ۰.۷ درصد بوده است.
از طرف دیگر در طرح جامع شیر در دهه ۹۰ هدفگذاری شده بود که ایران به مصرف سرانه ۱۲۴ کیلوگرم در سال برسد، اما در حال حاضر بر اساس گزارش فائو ایران رتبه ۱۲۵ در ۱۷۷ کشور در مصرف سرانه شیر در دنیا را دارد و میانگین مصرف شیر در کشور حدود ۸۰ کیلوگرم در سال است. این در حالی است که سرانه مصرف شیر در دنیا برای هر نفر حدود ۱۵۰ تا ۱۶۰ کیلوگرم و در کشور‌های آمریکا و فرانسه این رقم حدود ۲۰۰ کیلوگرم است. همچنین اتحادیه اروپا به عنوان بالاترین مصرف کننده لبنیات سرانه مصرف حدود ۲۵۶ کیلوگرمی دارد.
بیشتر بخوانید:سرانه مصرف لبنیات در ایران سقوط کرد؟
البته درباره همین آمار سرانه مصرف ۸۰ کیلوگرمی شیر در ایران هم اختلاف نظر وجود دارد، چراکه انجمن بار‌ها اعلام کرده که سرانه مصرف لبنیات در کشور در خوش‌بینانه‌ترین حالت ۷۰ کیلوگرم است.
این در حالی است که بر اساس اطلاعات منتشر شده از سوی مرکز آمار ایران سرانه مصرف شیر و محصولات لبنی از سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۸ به ترتیب ۱۲۷، ۱۲۰، ۱۱۵، ۱۰۹،۱۱۱، ۱۰۹، ۱۰۷، ۱۰۰ و ۱۰۶ کیلوگرم عنوان شده است.
در سال‌های گذشته بار‌ها بحث سقوط مصرف لبنیات در کشور مطرح شده و تیرماه امسال نیز انجمن صنایع لبنی ایران، گزارشی از آغاز روند نزولی مصرف لبنیات بعد از هدفمندسازی یارانه‌ها (در اواخر دهه ۸۰) ارائه داد که با توقف سایر سیاست‌های حمایتی دولت نظیر توزیع شیر در مدارس و همچنین با کاهش درآمد‌های حقیقی خانوار به تبع تورم، مصرف مواد غذایی، ازجمله لبنیات، به شکل چشمگیری کاهش یافته است.
اما به نظر می‌رسد تداوم حذف سیاست‌های حمایتی دولتکه تحت عنوان هدفمندسازی یارانه‌ها یا مردمی‌سازی یارانه‌ها اجرا می‌شود، در دهه بعدی هم منجر به ناتوانی بیشتر مردم، به ویژه طبقات ضعیف‌تر در مصرف شیر و لبنیات شد. برای مثال سال گذشته میر اسلام تیموری، عضو هیات مدیره انجمن صنایع فرآورده‌های لبنی، از کاهش ۱۵ تا ۲۰ درصدی مصرف لبنیات پس از حذف ارز دولتی خبر داده بود. در اصل حذف یکباره و غیرکارشناسی تخصیص ارز ۴۲۰۰ تومانی نیز موج دیگری از کاهش مصرف مواد غذایی از جمله لبنیات را به دنبال داشته است.
در این میان باید به این نکته هم توجه کرد که سرانه پایین مصرف شیر می‌تواند مشکلات زیادی را برای سلامت مردم از جمله پوکی استخوان، کوتاهی قد، پوسیدگی دندان‌ها و … ایجاد کرده و در سال‌های آینده هزینه‌ای بیشتر را برای درمان به جامعه تحمیل خواهد کرد.
بازدهی پایین دامداری‌های سنتی
همچنین بر اساس این گزارش کمبود‌های مقطعی در تامین نهاده‌های وارداتی، افزایش قیمت نهاده‌ها، بازدهی پایین دامداری‌های کوچک و سنتی، وابستگی صنایع فرآوری و ماشین آلات بسته‌بندی به واردات، هزینه بالای بسته‌بندی، سهم بالای هزینه حمل و نقل در قیمت تمام شده، سنتی بودن ساختار نظام توزیع، تعداد زیاد خرده فروشی‌ها و پایین بودن قدرت چانه زنی آن‌ها از جمله چالش‌های صنعت لبنیات است.
برای مثال نسبت هر میلیون تن شیر تولیدی به هر میلیون راس گاو شیری موجود در ایران ۰.۴۴ درصد است؛ در حالی که میانگین جهانی این نسبت ۱.۲۳ درصد، نسبت آن در کشور‌های توسعه یافته ۵.۴۸ درصد و در کشور‌های در حال توسعه ۰.۷۳ درصد است. علت این وضعیت در ایران این است که بخش قالب تولید شیر در اختیار دامداری‌های کوچک و سنتی است که بازدهی کافی ندارند.
همچنین مشکل دیگری که در ایران گریبان صنعت را گرفته این است که هزینه‌های مرتبط با حمل و نقل در قیمت تمام شده کالا‌ها در جهان ۲ درصد و در ایران ۱۲ درصد است. اما این هزینه برای محصولات غذایی مثل لبنیات، به دلیل شرایط خاص نگهداری بیشتر از متوسط هزینه ۱۲ درصد است.
اتاق بازرگانی تهران همچنین در این گزارش پیشنهاداتی به بخش‌های مختلف تولید، توزیع و سیاستگذاری ارائه کرده که از جمله توصیه‌هایی که به دولت مطرح شده می‌توان به آزادسازی و رفع انحصار از واردات نهاده‌های دامی، تمرکز، بر افزایش بهره وری در حلقه تولید شیرخام، حمایت از کمپین‌های فرهنگ سازی مصرف و تسهیل صادرات فرآورده‌ها به جای کامودیتی‌ها است. از طرف دیگر با توجه به اینکه توسعه صنایع لبنی و رشد تولید در گرو افزایش سرانه مصرف است، توسعه صنعت لبنیات و افزایش تولید نیازمند توزیع عادلانه، ثروت افزایش قدرت خرید خانوار‌ها و فرهنگ سازی برای افزایش سرانه مصرف لبنیات در کشور است.