اقتصاد۲۴- هدی کاشانیان: «کاخ سعدآباد» یکی از مجموعه‌های تاریخی و فرهنگی برجسته ایران است که در شمال شهر تهران، در منطقه‌ای سرسبز و خوش‌آب و هوا واقع شده است. این کاخ مجموعه‌ای از کاخ‌ها و ساختمان‌های مختلف است که در دوره‌های مختلف پهلوی اول و دوم ساخته شده و به‌عنوان اقامتگاه تابستانی خانواده سلطنتی پهلوی استفاده می‌شده است.
مجموعه سعدآباد در دوران قاجار به‌عنوان منطقه‌ای خوش‌نشین و ییلاقی برای شاهان این سلسله مورد استفاده قرار می‌گرفت، اما بیشتر ساختمان‌ها و کاخ‌های این مجموعه در زمان رضاشاه پهلوی و محمدرضا شاه پهلوی ساخته شدند. پس از انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷، این مجموعه به موزه تبدیل شد و هم‌اکنون بخش‌های مختلف آن برای بازدید عموم باز است.
بخش‌ها و کاخ‌های مهم مجموعه سعدآباد
مجموعه سعدآباد شامل ۱۸ کاخ و ساختمان مختلف است که هر یک دارای معماری و کاربری خاص خود هستند. برخی از مهمترین بخش‌های این مجموعه عبارتند از:
۱. کاخ سبز (کاخ شهوند): کاخ سبز از جذاب‌ترین ساختمان‌های قدیمی تهران به شمار می‌رود. دلیل اصلی نام‌گذاری این کاخ، استفاده چشمگیر از مرمر سبز دلربایی است که از معدن خمسه زنجان به دست آمده است. رضاخان در سال ۱۳۰۱ به مبلغ هفت‌هزار تومان این کاخ را از «علی‌خان والی» خرید و سپس به میرزا جعفرخان معمارباشی دستور داد تا به بنای اصلی آن، جزییاتی اضافه کنند و آن را گسترش دهد. کاخ سبز دارای دو ورودی است که با نرده‌های چوبی و تصاویر منبت‌کاری‌شده سربازان ایلامی هخامنشی تزیین شده‌اند. علاوه‌براین، در‌های کاخ نیز پر از نقش برجسته‌های هنرمندانه با طرح‌هایی مثل نادرشاه، داستان‌های شاهنامه، نقش برجسته ساسانی و… هستند که یکی از یکی دیدنی‌تر هستند.
۲. کاخ سفید (کاخ ملت): بزرگ‌ترین کاخ مجموعه که محل اقامت رسمی محمدرضا شاه پهلوی و فرح دیبا بود. کاخ موزه ملت با وسعتی ۷۰۰۰ متر مربعی بزرگ‌ترین کاخ سعدآباد است که به دلیل نمای سفید رنگش به نام کاخ سفید نیز شناخته می‌شد و به دلیل معماری زیبا و تزئینات داخلی با ارزش خود مشهور است. کاخ سفید در مجموعه سعدآباد از سه طبقه و بخش‌های مختلف تشکیل شده است:
• زیرزمین: سالن سینما، آبدارخانه، انبار لباس و رختکن، تاسیسات، انبار ظروف و موزه مجموعه هنری فرح
• طبقه همکف: اتاق محافظین، تالار پذیرایی، تالار غذاخوری، دفتر کار شاه، اتاق بیلیارد، سرسرای بزرگ ورودی، رختکن مراجعه‌کنندگان و…
• طبقه اول: سرسرای بزرگ اصلی، تالار غذاخوری تشریفاتی، دفتر کار فرح، تالار موسیقی و پذیرایی فرح، اتاق نشیمن خانوادگی، دو آپارتمان جداگانه و اختصاصی شاه و فرح، حمام، رختکن و…
۳. کاخ اختصاصی: این کاخ به عنوان محل اقامت خصوصی محمدرضا شاه و خانواده‌اش استفاده می‌شد و دارای دکوراسیون و مبلمان مجلل است. کاخ اختصاصی در گذشته موزه تاریخ طبیعی بود. در حال حاضر به نهاد ریاست جمهوری تغییر کاربری داده است. بازدید از کاخ اختصاصی به‌خاطر کاربری آن امکان‌پذیر نیست.
۴. موزه پوشاک سلطنتی: در سال ۱۳۱۴ شمسی در دوران حکومت رضاشاه، ساخت کاخی در شمال سعدآباد نزدیک به درب شمالی دربند آغاز شد و چندسال بعد در سال ۱۳۱۸، ساخت آن به پایان رسید. در ساخت این کاخ از دو سبک معماری ایرانی و اروپایی استفاده شده و زیبایی خاصی را به این کاخ داده است. از این کاخ ۲۶۰۰ مترمربعی به عنوان کاخ تابستانی شمس، خواهر تنی محمدرضا پهلوی، استفاده می‌شد تا اینکه در سال ۱۳۴۲، شمس پهلوی به مهر شهر کرج به کاخ اختصاصی خود نقل مکان کرد و از آنجایی که این کاخ بلا استفاده ماند، محمدرضا پهلوی اشیاء و ظروف قیمتی اهدا شده را در آن نگهداری کرد و در گوشه‌ای از آن پرندگان شمس پهلوی نیز نگهداری می‌شد. از آن زمان این کاخ به موزه اختصاصی هدایای سلطنتی تغییر نام داد. پس از انقلاب در سال ۱۳۷۳ این کاخ به موزه مردم شناسی تبدیل شد و در بهمن ماه ۱۳۸۸ به موزه تاریخ معاصر تغییر کاربری داد و امروزه به عنوان موزه پوشاک سلطنتی به فعالیت خود ادامه می‌دهد. این موزه شامل عکس‌ها و پوشاک خانواده سلطنتی، به ویژه محمدرضا پهلوی، فرح دیبا، اشرف و شهناز پهلوی است. در موزه پوشاک سلطنتی به خوبی می‌توان نحوه پوشش در دوران قاجار و پهلوی را مشاهده و تغییر نوع پوشش را به خوبی دید. این موزه همچنین می‌تواند الهام بخش طراحان لباس باشد تا طرح‌هایی مدرن و ایرانی را در هنر و محصولات خود استفاده کنند.
۵. موزه هنر ملل: در ابتدا این بخش از موزه کاربری گلخانه را داشت تا اینکه بین سال‌های ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۵ تغییراتی در این بنا ایجاد شد و کاربری موزه را به خود گرفت. در آن دوران این بخش موزه اختصاصی فرح پهلوی بود، اما امروزه این موزه به آثار هنرمندان مختلف ایرانی و خارجی مزین شده است. برخی از آثار و تابلو‌های موجود در این موزه عبارتند از: آثار سهراب سپهری، ایران درودی، حسین زنده رودی، برنارد بوفه «فرانسه» مک آووی «آمریکا» و غیره.
۶. کاخ احمد شاه: کاخ احمد شاه از جا‌های دیدنی تهران که منسوب به احمد شاه قاجار است، یکی از قدیمی‌ترین کاخ‌های سعدآباد به حساب می‌آید. ساخت کاخ در دوران سلطنت احمد شاه در سال ۱۲۹۷ آغاز شد و در زمان رضا شاه به پایان رسید. این کاخ از اوایل انقلاب پادگان آموزشی بسیج خواهران بود که در سال ۱۳۹۲ مجدد به‌عنوان بخشی از مجموعه سعدآباد شناخته شد. قرار شد در‌های کاخ احمد شاه، پس از مرمت و بازسازی به روی بازدیدکنندگان گشوده شود.
۷. موزه نظامی: به سمت شمال کاخ سعدآباد که بروید ساختمانی دو طبقه را پیش چشم خود خواهید دید که قبل از انقلاب محل اقامت غلامرضا پهلوی، برادر محمدرضا پهلوی، بوده است. پس از انقلاب و به مرور زمان که کاخ‌های سعدآباد به شکل موزه کاخ درآمدند، این ساختمان نیز برای موزه سلاح‌های دربار در نظر گرفته شد. در این موزه بیش از ۱۱۰ قبضه سلاح از انواع شکاری، جنگی و کمری و انواع دیگر وسیله‌های مرتبط با این سلاح‌ها به همراه عکس‌های مرتبط با سلاح به نمایش گذاشته شده است که بخشی از آن‌ها اهدایی از طرف رجال سیاسی و نظا‌می‌سایر کشور‌ها به محمدرضا پهلوی بوده است. بد نیست بدانید که این سلاح‌ها همگی ساخت کارخانه‌های مطرح اسلحه سازی اروپا و آمریکا مانند رمینگتون، وینچستر، اسپرینگ فیلد و برنو هستند و ویژگی خاصی را به این مجموعه داده اند.
۸. موزه هنر‌های زیبا: در سال ۱۳۱۹ خورشیدی، رضا شاه دستور ساخت بنایی را در جنوبی‌ترین بخش کاخ سعدآباد داد. کار ساخت مجموعه هنوز خیلی پیش نرفته بود که ماجرای تبعید رضاشاه در سال ۱۳۲۰ پیش آمد و ساخت این بنا نیمه کاره ماند. پس از تبعید وی و به تخت نشستن ولیعهد، محمدرضا پهلوی در سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۴۳ دستور ادامه کار را صادر کرد و در نهایت این بنای زیبا ساخته و در سال ۱۳۴۶ به عنوان وزارت دربار فعالیت خود را آغاز کرد. اگر به نمای این ساختمان دقت کنید سنگ‌های مرمر سیاه رنگی را خواهید دید که از معدن، ولی آباد چالوس استخراج شده و به همین دلیل به آن کاخ اسود «سیاه» هم می‌گویند. پس از پیروزی انقلاب، کاخ اسود تغییر کاربری داد و در سال ۱۳۶۱ با عنوان موزه هنر‌های زیبا به نمایش عموم در آمد.
۹. موزه آلبوم‌های سلطنتی: یکی از ساختمان‌ها قدیمی‌سعدآباد موزه آلبوم‌های سلطنتی و اسناد است. دستور ساخت این بنا در دوران پهلوی اول صادر شد تا دفتر نگهبانی کاخ باشد در دوره پهلوی دوم، اما این بنا تحت بازسازی قرار گرفت و پس ازاضافه شدن بخش‌های مختلف، دفتر نگهبان جای خود را به فرماندهی ضد اطلاعات گارد شاهنشاهی داد که در آن دوران از مهمترین واحد‌های نظامی- اداری بود و وظایف مختلفی از تامین امنیت ساکنین سعدآباد تا کنترل و نظارت بر رفت و آمد‌ها را بر عهده داشت. پس ازانقلاب و از بین رفتن گارد حفاظتی «گارد جاویدان»، این بنا کاربری اداری پیدا کرد تا اینکه در سال ۱۳۹۱ با تغییر کاربری به موزه، درب‌های این مجموعه تحت عنوان موزه آلبوم‌های سلطنتی و اسناد سعدآباد به روی عموم باز شد. موزه آلبوم‌ها و اسناد در مساحتی ۴۸۰ مترمربعی در یک طبقه به همراه زیر زمین بنا شد و شامل ۹ اتاق و دو سالن است که آلبوم‌ها، تصاویر و اسناد مختلفی از پهلوی اول تا پهلوی دوم در آن به نمایش در آمده است.
۱۰. موزه اتومبیل‌های سلطنتی: از زیباترین و خیره کننده‌ترین موزه‌های سعدآباد موزه اتومبیل‌های سلطنتی است که محصولات شرکت‌های معروف خودروسازی در آن به چشم می‌خورد. این موزه تنها موزه ایران است که همه اتومبیل‌هایش سلطنتی و متعلق به دوران پهلوی هستند. موزه اتومبیل‌های سلطنتی دو بخش دارد که در بخش اول آن اتومبیل‌های رولزرویس و در بخش دوم آن اتومبیل‌های بنز به چشم می‌آیند و بین این دو بخش سالنی را به مرسدس بنز اس ال ۳۰۰ اختصاص داده اند که از جمله کمیاب‌ترین خودرو‌های کلاسیک جهان است و تماشایش خالی از لطف نیست. جالب است بدانید این خودرو کمیاب متعلق به فرح دیبا است. خودروی محمدرضا پهلوی، اما از خودرو فرح هم خاص‌تر و زیباتر بوده است. خودروی اختصاصی محمدرضا پهلوی مرسدس بنز ۶۰۰ با بدنه و شیشه‌های ضد گلوله بود. دیگر ویژگی‌های خاص این خودروی ۶ تنی سیستم تنظیم ارتفاع هیدرولیک، شیشه و صندلی‌های برقی، سانروف، کولر، ۸ سیلندر و گیربکس اتوماتیک است.
محوطه کاخ سعدآباد
جدای از معماری بی‌نظیر عمارت‌هایی که در کاخ سعدآباد قرار دارند، محوطه دل‌باز و زیبای این باغ، مکان مناسبی برای پیاده‌روی و لذت‌بردن از طبیعت است. کاخ سعدآباد مکانی مناسب و دل‌انگیز برای گشت‌وگذاری عالی و لذت‌بخش در پایتخت است. طراحی و فضاسازی این باغ به‌گونه‌ای است که پیاده‌رو‌هایی که در آن ایجاد شده‌اند، هیچ آسیبی به بافت باغ وارد نکرده‌اند. در قسمتی از باغ، چند صندلی قدیمی نیز قرار دارند که زمان خستگی، می‌توانید مدتی روی آن‌ها استراحت کنید. اگر از شلوغی و هوای گرم پایتخت خسته شده‌اید و به دنبال مکانی هستید که هوایی تازه کنید، حتما سری به کاخ سعدآباد بزنید. این باغ به شما این فرصت را می‌دهد که در میان درختان ۱۰۰ ساله محوطه قدم بزنید و در حالی که از هوای مطبوع باغ لذت می‌برید، به صدای پرندگان خوش‌آواز هم گوش دهید.
اهمیت فرهنگی و تاریخی مجموعه سعدآباد
مجموعه سعدآباد به دلیل اهمیت تاریخی و فرهنگی خود، یکی از جاذبه‌های گردشگری مهم تهران محسوب می‌شود. این مجموعه نه تنها بازتابی از تاریخ معاصر ایران است، بلکه نمونه‌ای از معماری و هنر دوره پهلوی نیز به شمار می‌آید.
دسترسی و بازدید
مجموعه سعدآباد در منطقه‌ای خوش‌آب و هوا و سرسبز در شمال تهران قرار دارد و دسترسی به آن از طریق خیابان‌های اصلی تهران امکان‌پذیر است. این مجموعه همه‌روزه به جز ایام تعطیل رسمی برای بازدید عموم باز است و بازدیدکنندگان می‌توانند از بخش‌های مختلف آن دیدن کنند.
آدرس: تهران، خیابان ولیعصر، خیابان شهید فلاحی «زعفرانیه»، انتهای خیابان شهید کمال طاهری
بازدید از مجموعه سعدآباد تجربه‌ای فرهنگی و تاریخی غنی را برای علاقه‌مندان به تاریخ و هنر ایران فراهم می‌کند و فرصتی مناسب برای آشنایی با زندگی و معماری دوره پهلوی است.