اقتصاد۲۴-پیچیده؛ این شاید دقیق‌ترین توصیف برای ساختار اطلاعات و حفاظت اطلاعات در ایران است. البته پیچیده در اینجا نه با بار معنایی مثبت یا منفی که صرفا توصیفی است از وضعیتی که در سال‌های اخیر سیستم اطلاعاتی ایران را شکل داده است. امروز دست‌کم سه نهاد یعنی وزارت اطلاعات، سازمان اطلاعات سپاه، سازمان اطلاعات فرماندهی نیروی انتظامی در زمینه اطلاعات فعالیت می‌کنند. در کنار این نهاد‌ها شاخه‌های دیگر نیز روییده که مشغول فعالیت در حوزه اطلاعات و حفاظت اطلاعات هستند و مجموعه آن‌ها بدنه این ساختار پیچیده را تشکیل می‌دهد.
شهربانی و رکن دوم ارتش؛ نخستین نهاد‌های امنیتی و اطلاعاتی
فعالیت امنیتی و اطلاعاتی در ایران به دوره شهربانی بازمی‌گردد. در دوره رضاشاهی نهادی به شکل حرفه‌ای برای این کار وجود نداشت و همه امور امنیتی کشور در شهربانی خلاصه می‌شد. البته اداره دوم ستاد ارتش نیز که اداره‌ای جاسوسی و اطلاعاتی بود در عصر رضاشاه به وجود آمد. این اداره در آغاز «رکن دوم ارکان کل قشون» نام داشت که به رکن دوم ستاد ارتش معروف شد. رکن دوم، اما تا پیش از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ بر امور داخلی تمرکز نداشت و عمده فعالیتش معطوف به اطلاعات خارجی و جاسوسی بود.
تاسیس ساواک و تغییر ماهیت رکن دوم
پس از کودتای ۲۸ مرداد تغییرات عمده‌ای در ساختار اطلاعاتی ایران رخ داد که از رکن دوم ارتش آغاز می‌شد. وظیفه جمع‌آوری اطلعات و تامین امنیت داخلی نیز به وظایف رکن دوم ارتش اضافه شد تا این اداره به امور داخلی نیز بپردازد. رکن دوم در سال ۱۳۳۴ تبدیل به اداره اطلاعات ارتش شد. سه سال بعد یعنی در سال ۱۳۳۵ نیز سازمانی تشکیل شد که به طور تخصصی به امور اطلاعات و امنیت کشور می‌پرداخت؛ ساواک.
با تشکیل سازمان امنیت و اطلاعات کشور تیمور بختیار فرماندار وقت تهران به ریاست آن منصوب شد و از آن پس تا انقلاب (۱۳۵۷) این سازمان محور فعالیت‌های اطلاعاتی و ضداطلاعاتی ایران بود. هرچند که شهربانی و ژاندارمری نیز هریک اداره‌ای با نام اطلاعات داشتند. به همین دلیل نیز برای هماهنگی این نهاد‌ها «کمیته مشترک ضدخرابکاری» در بهمن ۱۳۵۰ به وجود آمد. این کمیته خود به سه واحد اجرایی، اطلاعاتی و پشتیبانی تقسیم می‌شد و وظیفه‌ای که برای آن تعریف شده بود «هماهنگی عملیات مقابله‌جویانه با گروه‌های مسلح» بود.
وقتی همه اطلاعاتی شدند!
با انقلاب اسلامی ساواک به شکل رسمی فروپاشید، اما ساختار و نیرو‌های اطلاعاتی‌اش از بین نرفتند. از سوی دیگر ژاندارمری و شهربانی نیز همچنان در سال‌های نخست پس از انقلاب وجود داشت. به این ترتیب چند نهاد اطلاعاتی موازی تشکیل شد که دفتر اطلاعات و تحقیقات نخست وزیری در راس آن‌ها بود. اداره اطلاعات شهربانی، اداره اطلاعات ژاندارمری برجای خود باقی ماندند و اطلاعات کمیته‌های انقلاب اسلامی، دفتر تحقیقات دادگاه انقلاب ارتش و اطلاعات دادستانی نهاد‌هایی بودند که پس از انقلاب به این حوزه ورود کردند.
بیشتر بخوانید:اطلاعیه شماره ۳ سپاه درباره شهادت اسماعیل هنیه
وزارت اطلاعات متولد می‌شود
گستردگی نهاد‌های اطلاعاتی برخی را به فکر تجمیع آن‌ها و خلق سازمان واحدی برای اطلاعات انداخت. البته در در ابتدای دهه ۶۰ برخی اعتقاد داشتند که این گستردگی ویژگی‌های مثبتی دارد و نباید آن را از میان برد. اختلاف‌نظر دیگر در ماهیت نهاد جدید بود. گروهی موافق تشکیل این نهاد زیر نظر دولت در قالب وزارت‌خانه بودند و گروهی سازمانی شبیه به ساواک را در نظر داشتند. سازمانی که آمد‌ورفت دولت‌ها چندان روی آن اثر نمی‌گذارد و رییس آن نیز تحت‌تاثیر تغییرات سیاسی در کشور قرار نمی‌گیرد.
در نهایت استدلال گروهی که موافق تشکیل وزارت‌خانه بودند پیروز و وزارت اطلاعات جمهوری اسلامی (واجا) متولد شد. با تشکیل وزارت اطلاعات در مرداد ۱۳۶۲همه فعالیت اطلاعاتی و ضد اطلاعاتی به این وزارت‌خانه واگذار و دیگر نهاد‌های موازی که در سال‌های نخست انقلاب تشکیل شده بودند، منحل شدند.
سازمان اطلاعات سپاه چگونه تشکیل شد؟
در اواخر دهه ۶۰ نطفه‌های شکل‌گیری سازمان اطلاعات سپاه (ساس) بسته شد. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی همچون ارتش دارای اداره‌ای برای تحقیقات و اطلاعات بود که بعد‌ها به معاونت اطلاعات تغییر نام داد. فعالیت این معاونت در دهه هفتاد اوج گرفت و در دهه هشتاد آماده اعلام موجودیت شد. در مهر ۱۳۸۸ سازمان اطلاعات سپاه با ادغام دو معاونت به وجود آمد و حسین طائب به عنوان نخستین رییس این سازمان منصوب شد.
رییس سازمان اطلاعات سپاه به شکل مستقیم از سوی مقام معظم رهبری منصوب می‌شود و به این ترتیب این نهاد را نمی‌توان زیرمجموعه فرماندهی کل سپاه پاسداران به حساب آورد. این سازمان از آن مقطع تاکنون به فعالیت اطلاعاتی و ضد اطلاعاتی داخلی و خارجی می‌پردازد و به نظر می‌رسد به لحاظ شرح وظایف تفاوتی با وزارت اطلاعات ندارد. حفاظت اطلاعات سپاه و حفاظت سپاه نیز دو مجموعه جداگانه هستند که اغلب با سازمان اطلاعات سپاه مساوی گرفته می‌شوند. حفاظات اطلاعات سپاه یک مجموعه داخلی است که فعالیت اطلاعاتی‌اش محدود به نیرو‌های سپاه پاسداران است. حفاظت سپاه نیز مجموعه‌ای که وظیفه حفاظت از شخصیت‌ها و مسئولان و البته برخی نهاد‌ها مثل نهاد ریاست‌جمهوری و فرودگاه‌ها و پرواز‌های کشور را داراست.
سازمان‌های حفاظت اطلاعات در کشور
به جز سازمان اطلاعات سپاه، ارتش و ستاد کل نیرو‌های مسلح نیز معاونتی به نام اطلاعات دارند. هر یک از این دو نهاد نظامی سازمانی نیز تحت عنوان حفاظت اطلاعات ارتش و حفاظت اطلاعات ستاد کل نیرو‌های مسلح دارند که مثل حفاظت اطلاعات سپاه وظیفه صیانت داخل مجموعه را عهده‌دار است. همچنین وزارت دفاع نیز به عنوان نهادی نظامی که زیر نظر دولت فعالیت می‌کند دارای سازمانی برای حفاظت اطلاعات است. از سوی دیگر گفته می‌شود معاونت امنیتی و انتظامی وزارت کشور که در حوزه امنیت داخلی فعال است نیز در این زمینه فعالیت‌هایی دارد.
بیشتر بخوانید:اطلاعیه سپاه درباره بازداشت عوامل یک گروه تروریستی
نیروی انتظامی و قوه قضاییه وارد میدان می‌شوند!
از سال ۱۴۰۰ تاکنون دو سازمان به سازمان‌های اطلاعاتی کشور اضافه شده‌اند. نخست سازمان اطلاعات فرماندهی انتظامی جمهوری اسلامی که پس از تغییر ساختار نیروی انتظامی به فرماندهی به شکل رسمی به وجود آمد. فرماندهی انتظامی همچون دیگر نهاد‌های نظامی سازمانی نیز برای حفاظت اطلاعات دارد که از سازمان اطلاعات مستقل است. تغییر بعدی لایحه تشکیل سازمان حفاظت و اطلاعات قوه قضاییه بود که مجلس با آن موافقت کرد. این سازمان چنانچه از متن قانون تشکیل آن پیداست، در حیطه قوه قضاییه و امور قضایی به کار اطلاعاتی و حفاظت اطلاعات می‌پردازد. دست‌کم در متن قانون این سازمان برای انجام برخی فعالیت‌ها نیازمند هماهنگی با وزارت اطلاعات و سازمان اطلاعات سپاه است.
شورایی برای هماهنگی جامعه اطلاعاتی
اینکه تنوع نهاد‌های اطلاعاتی و حفاظت اطلاعات در ایران در راستای تقویت ساختار اطلاعاتی عمل کرده یا شبیه چشم‌اسنفدیار آن بوده، در گزارش‌هایی جداگانه قابل بحث و بررسی است. این تنوع در آغاز دولت یازدهم باعث شکل‌گیری شورایی به نام «شورای هماهنگی اطلاعات کشور» شد. شورایی که اکنون دبیرخانه دارد و نخستین جلسه این شورا در آبان ۱۳۹۲ و به ریاست محمود علوی وزیر وقت اطلاعات برگزار شد. به نظر می‌رسد اعضای این شورا روسا و نمایندگان هر یک از نهاد‌هایی است که در حوزه اطلاعات و حفاظت اطلاعات فعال هستند.
از اعضای نهادی امنیتی این شورا باید به وزیر اطلاعات، وزیر کشور یا نماینده او، رییس سازمان اطلاعات سپاه، رییس سازمان حفاظت اطلاعات سپاه، معاون اطلاعات ارتش، رییس سازمان حفاظت اطلاعات ارتش، رییس سازمان اطلاعات فراجا، رییس سازمان اطلاعات فراجا، رییس سازمان حفاظت اطلاعات وزارت دفاع، رییس اداره حفاظت اطلاعات ستاد کل نیرو‌های مسلح، مسئول دفتر سیاست‌گذاری حفاظت اطلاعات فرماندهی کل قوا، رییس مرکز حفاظت و اطلاعات قوه قضاییه و مسئول سازمان حراست دفتر رهبری اشاره کرد. همچنین وزیر خارجه یا نماینده او و دادستان کل کشور نیز در جلسه این شورا حضور دارند. آخرین جلسه این شورا که خبر آن در رسانه‌ها وجود دارد به تیر ماه ۱۴۰۱ بازمی‌گردد.
در این گزارش تاریخچه نهاد‌های اطلاعاتی در ایران را مرور کردیم و به ترسیم ساختار کنونی پرداختیم. آنچه از شواهد و مستندات برمی‌آید پیچیدگی جامعه اطلاعاتی ایران است. حال اینکه در چنین وضعیتی سازوکار مشخص برای هماهنگی نهاد‌های امنیتی و اطلاعاتی چطور تعریف شده و برآیند عملکرد این نهاد‌ها چگونه است پرسش‌هایی است که بدون اطلاعات نمی‌توان پاسخ روشنی به آن‌ها داد.