اقتصاد۲۴- مریم آیتی: سد یا آب بند از گذشته‌های دور برای جمع کردن آب مورد نیاز در بخش کشاورزی و مواردی از این قبیل ساخته می‌شد. در واقع این سازه‌ها به منظور داشتن دسترسی مداوم به آب به کار می‌روند و در ادامه و با افزودن تجهیزات پیشرفته باعث تولید انرژی و برق می‌شوند.
تاریخچه سدسازی در ایران قدمت بسیار طولانی دارد و شاید بتوان ایران را از جمله کشور‌های نخستین در سدسازی دانست. بسیاری از کارشناسان عنوان کرده‌اند که ساخت اولین سدها در ایران به دوران هخامنشیان مربوط می‌شود. قدیمی‌ترین سد در ایران، آب بندی است که به دستور کوروش بزرگ، در مسیر رودخانه اروند ساخته شد. سد‌های قدیمی در ایران به صورت کاملا اصولی ساخته می‌شدند و استحکام بسیار بالایی داشتند.
در حال حاضر ایران جز پنج کشور برتر جهان در زمینه سدسازی محسوب می‌شود. اولین سدها در ایران، در دهه ۱۹۵۰ میلادی ساخته شدند. تا به امروز سد‌های بسیاری در ایران ساخته شده است؛ به گونه‌ای که ایران را یکی از کشور‌هایی می‌دانند که دارای بیشترین تعداد سد در جهان است. در این رده بندی کشور چین و ترکیه مقام اول و دوم را دارند.
محل بسیاری از این سدها امروزه تبدیل به یکی از مکان‌های تفریحی و گردشگری برای بسیاری از مردم کشورمان شده است. اگر چه در کنار بسیاری از این سدها می‌توانید برای کمپینگ، استراحت، ماهیگیری و تفریح بروید، ولی به هیچ عنوان شنا در آب‌های جمع شده پشت سد را به شما و هیچ کس دیگر توصیه نمی‌کنیم. همچنان علامت شنا ممنوع! را در کنار تمام سدها می‌بینید.
سد کرخه، بزرگترین سد ایران
در رتبه اول بزرگترین سد ایران، سد کرخه قرار می‌گیرد که در استان خوزستان ساخته شده است. بزرگترین سد ایران، نه تنها به منظور ذخیره آب مورد نیاز برای کشاورزی‌های پایین دست به کار می‌رود، بلکه نقش مهمی برای تولید برق در این منطقه دارد. یکی دیگر از مهمترین مزیت‌های این سد، جلوگیری از خسارات ناشی از سیل است.
پشت سد کرخه، یک دریاچه مصنوعی قرار گرفته است که تاثیر بسیار مطلوبی در بهبود شرایط آب و هوایی منطقه دارد. با این حال خشکسالی‌های پی در پی در ایران باعث شده تا آینده این دریاچه و البته بزرگترین سد ایران در خطر جدی قرار داشته باشد. سد کرخه منبع اصلی تامین آب در استان خوزستان است.
سد گتوند، موزه عبرت محیط زیست ایران
عده زیادی از این سد به عنوان موزه عبرت محیط زیست ایران یاد می‌کنند. به این دلیل که سد گتوند عامل اصلی شور شدن آب در این منقطه است. ساختن سد بر روی کوه نمک بدون توجه به نتایجی که در پی خواهد داشت باعث شده تا از این سد به عنوان یک فاجعه زیست محیطی نام برده شود.
آب ذخیره شده در پشت سد گتوند به اندازه‌ای شور است که قابل استفاده برای تامین آب آشامیدنی و کشاورزی ناست. تصور کنید که این موضوع در منطقه‌ای که از کم آبی رنج می‌برد تا چه اندازه تاسف بار است. شوری آب در گتوند باعث پدید آمدن آسیب‌های زیست محیطی زیادی هم شده است. با تمام این‌ها موقعیت سد گتوند به صورتی است که نمی‌توان آن را تخریب کرد.
سد دز یا سد معروف به محمدرضا پهلوی
یکی از معروف‌ترین سد‌های ایران بوده که در میان صخره‌ها و دره‌ای بسیار زیبا روی رودخانه ساخته شده است. دز از سد‌هایی در ایران است که توسط پیمانکاران ایتالیایی و در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی ساخت آن آغاز شد. این سد در ابتدا با نام سد محمدرضا پهلوی شناخته می‌شد که بعد از انقلاب نامش تغییر یافت. سد دز که روی رودخانه دز ساخته شده، سدی بتنی برای تولید برق آبی بوده که توسط شخصی به نام کنسرسیوم ایتالیایی در شمال شرقی شهر اندیمشک و در سال ۱۳۴۱ ساخته شد. سد دز توانایی نگهداری ۲ میلیارد و ۷۰۰ میلیون متر مکعب آب را دارد. ارتفاع آن نیز ۲۰۳ متر بوده که آن را در میان پنجاه سد مرتفع دنیا قرار می‌دهد. جالب است بدانید که این سد، در هنگام ساخت عنوان ششمین سد مرتفع دنیا را داشته است.
سد دز باعث کنترل سیلاب‌های بالا دست شده و از بروز بسیاری از خسارات ناشی از سیل در استان خوزستان جلوگیری کرده است.
یکی از قشنگ‌ترین دریاچه‌ها و سدها را در استان خوزستان و شهر اندیمشک می‌توانید ببیند. این سد در زمان خود جز پنجاه سد بلند جهان و ششمین سد مرتفع دنیا بوده است. این سد همچنین اولین سد برق‌آبی کشور و تنها سدی است که فرکانس برق سراسری کشور را تنظیم می‌کند و به ثبت ملی رسیده است. وجود چند جزیره کوچک و بزرگ که روی آن‌ها انبوهی از درختان کُنار و بادام کوهی به چشم می‌خورد، چهره و جلوه‌ی تماشایی به دریاچه این سد که به دریاچه شیهون نیز معروف است، بخشیده است.
سد سیمره
این سد در استان ایلام قرار گرفته و از جاذبه‌های گردشگردی این منطقه محسوب می‌شود. از این سد برای تولید انرژی برق آبی و جلوگیری از سیل‌های احتمالی استفاده می‌شود.
سد شهید عباسپور (کارون ۱) یا سد معروف به رضا شاه
یکی از بزرگترین سد‌های ایران، سد کارون ۱ است که در پنجاه کیلومتری شرق مسجد سلیمان و بر روی رودخانه کارون احداث شده است. جالب است که بدانید سد کارون ۱ به عنوان اولین سد‌های ساخته شده در ایران و خاورمیانه شناخته می‌شود. برخی از مزیت‌های ساخت این سد شامل تولید انرژی برق آبی، تامین آب کشاورزی و کنترل سیلاب است.
در سال ۱۳۵۴ روی رودخانه کارون در استان خوزستان، سدی افتتاح شد که ابتدا نام رضاشاه کبیر را برای آن انتخاب کردند و بعد از انقلاب، نام این سد را سد کارون ۱ نامیدند.
ساخت این سد در سال ۱۳۴۴ شمسی شروع شده و حدود ۱۰ سال به طول انجامید. بدنه این سد چنان محکم است که در زمان جنگ هشت ساله ایران و عراق، عراقی‌ها یک موشک به بدنه سد زدند، اما آسیب جدی به آن وارد نشد. لکه‌های سیاه ناشی از اصابت گلوله به سد هم اکنون بازسازی شده‌اند.
سد سفید رود یا سد معروف به شهبانو فرح
هر چند که نام اولیه این سد در هنگام ساخت، سد سفید رود بود، اما در سال ۱۳۴۶ شمسی، سد سفید رود را با نام سد شهبانو فرح شناختند. در نهایت این نام پس از انقلاب، دوباره به همان نام قبلی خود بازگشت. این سد هم از قدیمی‌ترین و معروف‌ترین سد‌های ایران است که قبل از انقلاب ساخته شده و بیش از ۸۷ کیلو وات برق تولید می‌کند. این سد، در ابتدای رودخانه سفید رود و ساخت آن در سال ۱۳۳۵ شروع شد. این سد دقیقا در مکانی که دو رود قزل اوزن و شاهرود به هم می‌پیوندند، ساخته شده و در استان گیلان قرار گرفته است. ساخت سد در سال ۱۳۴۰ شمسی به پایان رسید، اما تا اوایل سال ۱۳۴۱ بهره برداری از آن، صورت نگرفت.
از مشخصات این سد می‌توان به ارتفاع ۹۲ متری و داشتن تاجی به اندازه ۴۲۵ متر اشاره کرد که پنج واحد تولید برق دارد. وجود این سد برای کشاورزان استان گیلان بسیار اهمیت دارد. مهندسان فرانسوی این سد را ساختند.
سد گلپایگان یا سد معروف به شاه اسماعیل
سد گلپایگان را با نام سد شاه اسماعیل نیز می‌شناسند. این سد که به دلیل قدمت و تاریخی که دارد از قدیمی‌ترین و معروف‌ترین سد‌های ایران است، به شیوه‌های قدیمی هم ساخته شده است. هر چند که ساخت این سد در سال ۱۳۲۶ آغاز شد، اما مدت‌ها قبل از آن (سال ۱۳۲۳) تحقیقات ساخت سد شروع شده بود. ساخت آن پس از گذشت ۱۰ سال تمام شد و به عنوان اولین سد مدرن و البته اولین سد مخزنی خاکی در ایران در سال ۱۳۳۶ افتتاح شد.
جالب است بدانید که ظرفیت مفید مخزن سد گلپایگان ۴۲ متر مکعب بوده و دو برابر افزایش یافته است. نام سد از شهر کناری آن گرفته شده و دو روستای «پشت کوه» و «عباس آباد» در مسیر آن قرار دارند. سد گلپایگان دومی هم به نام سد کوچری وجود دارد. شهر گلپایگان نیز در ۱۸۰ کیلومتری شمال غربی استان اصفهان قرار گرفته است.
درون رودخانه قم رود یا همان اناربار که سد روی آن ساخته شده، ماهیانی مانند قزل آلا، ماهی سفید، کپور و سوف وجود دارند. هم اکنون طول دریاچه آن، ۴ کیلومتر است.
سد اکباتان
از دیگر سد‌های معروف ایران که در سال ۱۳۳۸ و قبل از انقلاب ساخته شده، سد اکباتان است. سد اکباتان (با نام قدیمی سد شهناز) در استان همدان و به دلیل رفع نیاز به تامین آب شرب این استان و همچنین کشاورزی ساخته شد. مکان این سد را پس از تلاقی دو رود یلفان و رود ابرو و در مکانی که رود نام آبشینه دارد، در نظر گرفته اند. دریاچه این سد، ۶۰ هکتار وسعت و ۱۸ تا ۳۲ متر عمق دارد. گردشگرانی که برای تفریح و کمپینگ به کنار این سد می‌روند، می‌توانند نه تنها از امکانات جدید ساخته شده در کنار آن مانند رستوران، چایخانه و مهمانسرا استفاده کنند؛ بلکه امکان انجام تفریحات آبی نیز دارند. در نزدیکی این سد باغ قدمگاه نیز وجود دارد که یکی از مکان‌های تفریحی نزدیک همدان است. این سد تا شهر همدان، ۱۱ کیلومتر فاصله دارد.
سد لتیان یا سد فرحناز
از جمله سد‌هایی که در استان تهران قرار گرفته می‌توان به سد لتیان یا همان سد فرحناز قدیم اشاره کرد. این سد که روی رودخانه جاجرود و در سال ۱۳۴۶ ساخته شده، سدی بتنی بوده که ۳۰ درصد از آب شرب اهالی تهران را فراهم می‌کند. ساخت آن در سال ۱۳۴۲ شروع شد و از سد‌هایی است که در مدت کوتاه ۴ سال ساخته شد. اهالی لتیان زمین‌های خود را در طول ساخت سد به دولت فروختند و در لواسان ساکن شدند.
اطراف سد به دلیل وجود دو پارک جنگلی لتیان و تلو به یکی از مکان‌های تفریحی برای تهرانی‌ها و اهالی استان مازندران در آخر هفته‌ها تبدیل شده است. همچنین کوه‌های بندک، جاجرود و آلون آن را احاطه نموده اند. اینجا برای قایقرانی و ماهیگیری مکان بسیار مناسبی بوده و در کنار این سد، حتی هتل هم ساخته شده است.
سد مهاباد یا سد معروف به شاپور اول
دلیل مشهور بودن سد مهاباد به دلیل قرار گیری این سد درون شهر مهاباد است و از این بابت می‌توان آن را اولین سد درون شهری در نوع خود دانست. سازه سنگریزه‌ای این سد در سال ۱۳۴۸ شمسی، توسط مهندسان کشور یوگوسلاوی ساخته شد. نوع سازه سد هسته‌ای رسی مایل داشته و از پر آب‌ترین و معروف‌ترین سد‌های ایران است. ابتدا نام سد را شاپور اول نهادند که بعد از انقلاب به سد مهاباد تغییر پیدا کرد. ارتفاع سد ۴۷.۵ متر و طول آن ۷۰۰ متر بوده که منظره‌ای بسیار زیبا را به همراه جاده ارتباطی مهاباد به سردشت و پیرانشهر ایجاد کرده است.
جدای از وجود ماهی‌هایی مانند کپور و سوف که امکان ماهیگیری را برای علاقه‌مندان فراهم نموده، می‌توانید برای تفریحاتی، چون قایقرانی هم به این سد بروید. اطراف سد نیز مکان‌های جذابی مانند قاضی آباد، سر میدان و تافه دار (تک درخت) و جزیره وجود دارند که اهالی در روز‌های سیزده به در و تعطیلات به آنجا می‌روند.
سد زاینده رود یا سد معروف به شاه عباس
سد معروف و جنجالی ساخته شده روی رودخانه زاینده رود که در سال ۱۳۴۹ و ابتدا با نام سد شاه عباس کبیر ساخته شد. سد زاینده رود از معروف‌ترین سد‌های ایران بوده که برای تامین آب در مصارف کشاورزی و البته جلوگیری از سیلاب‌های فصلی و تامین برق ساخته شد. گنجایش سد زاینده رود ۱.۴ میلیارد متر مکعب بوده و دیواره سد، از نوع سد‌های قوسی شکل است. رودخانه زاینده رود از کوه‌های زاگرس مرکزی و زردکوه بختیاری سرچشمه می‌گیرد و به سمت شرق و مرکز ایران جاری می‌شود؛ در نهایت هم به تالاب گاوخونی می‌ریزد.
حداکثر ارتفاع سد، ۱۰۰ متر و طول تاج آن ۴۵۰ متر است. آب‌های جاری شده به رود زاینده رود شامل چشمه دیمه، چشمه نمک، آب زری، آب چم دره و بسیاری دیگر می‌شوند. از دیدنی‌های این سد، وجود دریاچه‌ها و پرندگان مهاجر در میانه دریاچه سد آن است.
سد شهید کاظمی یا سد بوکان یا سد معروف به کوروش
از دیگر سد‌هایی که در استان آذربایجان غربی و به شیوه هسته رسی و مخزنی ساخته شده، سد شهید کاظمی است. این سد که به نام‌های دیگری مانند سد بوکان یا سد کوروش کبیر هم نامگذاری شده، از جمله سد‌هایی است که قبل از انقلاب و در سال ۱۳۴۶ ساخت آن شروع شد. مهندسان اتریشی در نهایت پس از تمام شدن ساخت سد در سال ۱۳۵۰، در نزدیکی شهر بوکان و با حضور محمدرضا شاه پهلوی آن را افتتاح کردند.
جالب است بدانید که تصویر این سد روی اسکناس‌های زمان پهلوی نیز حک شده بود.
این سد در مسیر رودخانه زرینه رود ساخته شده، اما دریاچه پشت آن، از رود‌های زرینه رود، سیمینه رود، خورخوره و سقزچای پر آب می‌شود. رهاسازی آب پشت سد شهید کاظمی بوکان به درون دریاچه ارومیه به بهبود اوضاع این دریاچه کمک نموده است. همچنین برای تامین آب آشامیدنی شهر‌های اطراف از این سد استفاده می‌شود.
همانند دیگر سدها، برای تامین آب مورد نیاز زمین‌های کشاورزی اطراف هم نقش مهمی دارد. حجم مخزن آن ۸۰۰ میلیون متر مکعب بوده که با بارش‌های سال‌های اخیر، ارتفاع آب دریاچه پشت سد، افزایش یافته است.
سد درودزن یا سد معروف به داریوش
سد درودزن در نزدیکی شیراز و در کنار بقایای تاریخی سدی مربوط به دوره هخامنشیان ساخته شد؛ بنابراین این سد که روی رودخانه کُر ساخته شده، یکی از مهمترین سد‌های ایران است. جالب است بدانید که از این سد، به عنوان یکی از قدیمی‌ترین سد‌های خاورمیانه هم نام می‌برند که در سال ۱۳۵۱ هجری شمسی ساخته شده است. هم اکنون این سد در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و یکی از معروف‌ترین سد‌های ایران است.
سد درودزن که با نام تاریخی سد داریوش هم شناخته می‌شود، (در واقع ۲ سد در یک مکان ساخته شده اند) به دلیل قرار گیری در نزدیکی روستایی به همین نام، به سد درودزن معروف شده است. آب آشامیدنی شهر‌های مرودشت و شیراز و آب مورد نیاز زمین‌های کشاورزی اطرافش و مرودشت و کامفیروز با این سد تامین می‌شود.
سد کرج یا سد امیرکبیر
سد امیرکبیر یا سد کرج اولین سد چندمنظوره ایران است که روی رودخانه کرج احداث شده است. این سد یکی از مراکز طبیعی مهم پرورش ماهی‌های قزل‌آلای رنگین‌کمان، قزل‌آلای خال‌قرمز، ماهی سفید و ماهی سیاه است و با داشتن دریاچه یکی از تفرجگاه‌های مردمان پایتخت و کرج به شمار می‌رود.
سد شهید رجایی یا سد سلیمان تنگه
این سد در میان کوه‌ها و چشم‌انداز تماشایی جای گرفته است. در کنار این سد دهکده آرامش سلیمان تنگه قرار دارد که یکی از تفرجگاه‌های عالی ساری است و با داشتن تفریح‌های متنوع گردشگران زیادی را به سوی خود جذب می‌کند.
این سد و دهکده در نزدیکی روستای افراچال و در منطقه‌ای کوهستانی قرار دارد. برای رفتن به این مکان باید مسیر سرسبز و جنگلی ساری به دودانگه را طی کنید.
سد شیاده
یکی دیگر از سد‌های دیدنی استان مازندارن سد شیاده است که در منطقه باصفا و دل‌انگیز بندپی غربی و در روستای شیاده قرار دارد. این سد از نوع سد‌های خاکی است که در میان چشم‌انداز زیبای جنگل جا خوش کرده است و مکانی فرح‌بخش برای برپایی تور‌های یک‌روزه و طبیعت‌گردی است.
سد لفور یا سد البرز
سد لفور از آن مکان‌هایی است که برای یک سفر کامل و عالی در دامان طبیعت و داشتن یک پیک‌نیک و طبیعت‌گردی فوق‌العاده است. این سد که سد البرز، پاشاکلا و سد صالحی ماندرانی نیز نامیده می‌شوند، در نزدیکی جنگل لفور در منطقه لفور قرار گرفته است.
سد کارون ۳
یکی از مهمترین سد‌های ایران سد کارون سه است؛ جایی که بزرگترین پل فلزی زیر قوسی و پل کابلی کشور را می‌توانید دیدن کنید. این سد روی رودخانه کارون در شهرستان ایذه شهر دهدز در جنوب غربی ایران احداث شده است. سد کارون همچنین یکی از بزرگترین نیروگاه‌های برق‌آبی کشور را دارد و در بین برترین سد‌های بتنی جهان قرار گرفته است.