اقتصاد۲۴- شاید کمتر کسی در سال ۲۰۲۰ و آغازین روز‌های جنگ روسیه و اوکراین تصور می‌کرد که ترکش آن جنگ بیش از آن که به اروپا برخورد کند راهی ایران شود و بر تحریم‌های ایران بیافزاید. انگار که اساسا اصلا قرار نیست تحریم‌های پیاپی دست از سر اقتصاد ایران بردارد و انگار که سبب تازه‌ای برای افزایش تحریم‌های کشور پیدا شده و حالا انواع موارد مربوط به جنگ اوکراین نیز به آن اضافه شده و در حالی که دو کشور کیلومتر‌ها دورتر از مرز‌های ایران در جنگ هستند، اما خمپاره تحریم‌ها در حال برخورد به زیر ساخت‌های توسعه و ارتباطی ایران هستند.
حال در تازه‌ترین اقدام برای تحریم ها، وزارت خزانه داری آمریکا روز سه‌شنبه ۲۰ شهریور اعلام کرده که ۱۰ فرد، ۶ نهاد و ۴ کشتی در ایران و روسیه را در ارتباط با ارسال موشک از تهران به مسکو تحریم کرده است. واشنگتن و متحدانش می‌گویند روسیه از این موشک‌ها در جنگ اوکراین استفاده می‌کند و در بیانیه وزارت خزانه‌داری آمریکا گفته شده که این کشور در واکنش به حمایت‌های نظامی مداوم ایران از روسیه در جنگ علیه اوکراین که تحویل اخیر موشک‌های بالستیک به مسکو نمونه تازه آن است ۱۰ فرد و ۶ نهاد مستقر در ایران و روسیه را تحریم می‌کند.
حمله تحریم از آسمان و دریا به ایران
اما شاید عجیب‌تر از این بیانیه، مساله تحریم یک شرکت مهم هواپیمایی ایران در جهان است. در یکی از شدیدترین تحریم‌های بین‌المللی علیه یک شرکت هوانوردی مسافری و باری؛ بریتانیا، آلمان، فرانسه و ایالات متحده آمریکا، تصمیم برای تحریم شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران (هما) را که با نشان «ایران‌ایر» در سطح بین‌المللی شناخته می‌شود، اعلام کردند. به این ترتیب شرکت هواپیمایی ایران ایر به عنوان یکی از مهم‌ترین شرکت‌های ایرانی در جهان در لیست تحریم‌ها قرار گرفت. در کنار ایران ایر، شبکه شرکت حمل و نقل آزادگان، شرکت مهندسی آماد بهینه ساز، شرکت بازرسی مهندسی و کنترل کیفیت سنجش گستر دانا که همگی در امور مکانیکی و الکترونیک تولید تسلیحات ایران شراکت دارند نیز مشمول تحریم‌های جدید آمریکا شده‌اند.
همچنین به گزارش اقتصاد ۲۴، روز سه‌شنبه انگلستان همراه با فرانسه و آلمان با صدور بیانیه‌ای با اشاره به اقدام ایران در ارسال موشک‌های بالستیک به روسیه بیانیه مشترکی صادر کردند که ناظر بر تحریم‌های جدید علیه ایران است. در بیانیه تروئیکا، صادرات موشک‌های بالستیک ایران به روسیه به شدت محکوم شده و از آن به عنوان افزایش حمایت نظامی ایران از جنگ تجاوزکارانه روسیه علیه اوکراین یاد شده است.
این البته در شرایطی است که روز ۲۴ شهریور ماه، دولت بریتانیا خبر داد که «پرواز‌های این شرکت هواپیمایی به بریتانیا تا ۱۲ ماه دیگر متوقف نخواهد شد»
وزارت خارجه بریتانیا درباره تحریم ایران‌ایر گفت: «بر اساس رویه‌های بین‌المللی، برای خاتمه دادن به ترتیبات مربوط به خدمات هوایی باید زمانی برای کاهش خدمات تعیین شود، که یک دوره ۱۲ ماهه امری معمول است.» به گفته وزارت خارجه بریتانیا «لغو توافقنامه خدمات هوایی بر ایران‌ایر تاثیر خواهد گذاشت. هیچ شرکت هواپیمایی ایرانی دیگری به بریتانیا پرواز نمی‌کند و هیچ شرکت هواپیمایی بریتانیایی هم به ایران پرواز ندارد.»
سابقه تحریم‌های ایران ایر پیش از این
ایران ایر پیش از این نیز توسط آمریکا تحریم شده بود. دولت ترامپ، در آبان ۱۳۹۷، بر‌اساس فرمان اجرایی ۱۳۵۹۹ رییس‌جمهور آمریکا، ایران‌ایر را تحریم کرد. در نتیجه این تحریم‌ها بود که ایران‌ایر سال‌هاست پروازی به شهرهای آمریکا یا قلمرو این کشور نداشته است. حتی روسای‌جمهوری ایران هم که برای شرکت در مجمع عمومی سازمان ملل با هواپیمای اختصاصی به نیویورک می‌روند، این هواپیمای تشریفاتی را از زیر‌مجموعه ایران ایر به‌دلیل تحریم خارج کرده‌اند؛ بنابراین ایران‌ایر مسافری در آمریکا نداشته که تحریم صورت گرفته آن اثری از این جهت بر آن‌ها در آسمان ایالات متحده مترتب شود، اما تحریم این شرکت در دور جدید و از سوی سه کشور اروپایی، می‌تواند منجر به تغییر جدی در برنامه پروازی آن به شهرهای این سه کشور شود و بدون تردید مسافرانش را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
بیشتر بخوانید: سخنگوی اتحادیه اروپا: اطلاعات موثقی مبنی بر ارسال تسلیحات ایرانی به روسیه دریافت کرده‌ایم
از سوی دیگر سوخت گیری و امکان خدمات دهی را می‌تواند برای ایران ایر در هر فرودگاهی در جهان دچار مشکل کند. به گزارش اقتصاد ۲۴، حسام قربانعلی، سخنگوی این شرکت هواپیمایی نیز اخیرا درباره تبعات تحریم ایران ایر به سایت انتخاب گفته بود: «من هم از تبعات آن بی اطلاع هستم. ما چندین نوع تحریم داریم. هما در برخی از کشور‌ها شرایط خاصی دارد. همین الان اروپا به ما سوخت و خدمات تعمیرات نمی‌دهد و ما شرایط سختی داریم. هما طبق مقررات اتحادیه اروپا و آژانس ایمنی اتحادیه اروپا فعالیت می‌کند و همگان به خوبی می‌دانند که هما یک مجموعه اقتصادی در حوزه مسافری است. ما هیچ اقدام خلاف عرف بین‌المللی تاکنون انجام نداده‌ایم.»
منطقه آزاد بندر انزلی در فهرست تحریم بریتانیا
اما تحریم‌های تحمیل شده به «ایران ایر» همه ماجرا نبود و در ادامه این روند، بریتانیا نیز روز سه‌شنبه با استناد به ارسال موشک از سوی ایران به روسیه، هفت نام جدید به تحریم‌های جمهوری اسلامی و سه نام جدید به تحریم‌های روسیه اضافه کرد.
اما نکته مهم در این بین را باید همین دانست که انگلستان، سازمان منطقه آزاد بندر انزلی را نیز به بهانه واهی «مشارکت در فعالیت‌های خصمانه دولت ایران، از طریق حمایت یا تسهیل بخش دفاعی» تحریم کرده است. در کنار منطقه آزاد انزلی، اما نام شرکت‌های بهارستان کیش، چکاد صنعت فراز و سعد سازه فراز شریف نیز وارد فهرست تحریمی انگلستان شده‌اند.
به گزارش اقتصاد ۲۴ در حالی که طرف‌های آمریکایی مدعی شده اند که نمی‌توانند حمل سلاح توسط کشتی از بندر انزلی و منطقه آزاد این مجموعه را تایید کنند، اما دولت بریتانیا این موضوع را قطعی دانسته و منطقه آزاد انزلی را مشمول تحریم اعلام کرد.
ایران ارسال موشک به روسیه را رد می‌کند
افزایش این تحریم‌ها، اما در شرایطی است که ایران پیوسته ارسال سلاح به روسیه را تکذیب کرده یا آن را مربوط به دوران پیش از شروع جنگ اوکراین دانسته و حتی روسیه نیز دریافت موشک از ایران را تکذیب کرد. در مقابل اوکراین پیوسته از حمله روسیه به این کشور با استفاده از پهپاد‌های «شاهد» ساخت ایران خبر می‌دهد و تلاش می‌کند کشور‌های اروپایی و آمریکا را به تحریم بیشتر ایران تشویق کند.
ناصر کنعانی سخنگوی وزارت امور خارجه نیز اخیرا و با محکوم کردن شدید بیانیه نماینده عالی اتحادیه اروپا درخصوص جمهوری اسلامی ایران به بهانه ادعای دخالت در مناقشه اوکراین، گفته که «مجددا به صورت شفاف موضع جمهوری اسلامی ایران را یادآوری می‌کنم. هرگونه ادعایی مبنی بر فروش موشک‌های بالستیک به روسیه از سوی ایران از اساس کذب است»؛ اما به نظر می‌رسد این تحریم‌ها می‌تواند تبعات سنگینی برای ایران ایر در پی داشته باشد. البته سخنگوی وزارت خارجه تاکید داشته که «توصیه می‌کنیم اتحادیه اروپا از اتهام زنی مبتنی بر اطلاعات غلط، پرهیز کند».
بیشتر بخوانید: آمریکا و انگلیس منطقه آزاد انزلی را تحریم کردند
سیدعباس عراقچی نیز با دو روز تاخیر به مساله تحریم‌های تازه واکنش نشان داد و گفت: «کشور‌های غربی باید بدانند و تعجب است هنوز نمی‌دانند که تحریم یک ابراز شکست خورده است. از طریق تحریم‌ها قادر نیستند که منویات خودشان را به ایران تحمیل کنند. هم در بحث هسته‌ای و هم در دیگر بحث‌ها این یک تجربه شکست خورده است و اینکه آن‌ها هنوز به این تجربه شکست خورده امید دارند جای تعجب دارد.» عراقچی همچنین تاکید داشت که ما همواره اهل گفتگو بودیم، هیچوقت گفتگو‌های سازنده برای رسیدن به درک مشترک نسبت به مسائل مورد اختلاف را ترک نکردیم و آمادگی داریم، ولی گفتگو باید بر اساس احترام متقابل باشد و نه بر اساس تهدید و فشار.
البته وزیر خارجه ایران اشاره‌ای نیز به ناکارآمدی این تحریم‌ها کرده و گفت «کشور‌هایی که یک روزی ما را برای سیم خاردار تحریم می‌کردند اکنون به جایی رسیدند که خودشان ادعا می‌کنند ایران سلاح‌های پیشرفته صادر می‌کند. این نتیجه تحریم‌ها بوده است.»
نکته‌ای که عراقچی بیان می‌کند البته نباید از نظر چندان دور بماند. اینکه تحریم‌های نخستین تلاشی برای جلوگیری از دسترسی ایران به سلاح بود و حالا تحریم‌های جدید اساسا برای صادرات تسلیحات توسط ایران است که رخ می‌دهد.
اما باید توجه کرد که منطقه آزاد انزلی آنقدر برای ایران دارای اهمیت است که باید برای لغو آن تلاش و مذاکره کرد.
خطر بیخ گوش بندر چند صدساله ایران
به گزارش اقتصاد ۲۴، منطقه آزاد انزلی که فعلا فقط توسط بریتانیا مورد تحریم قرار گرفته نیز از نظر شاهراه دریایی ایران اهمیت ویژه‌ای دارد.
کما اینکه منطقه آزاد انزلی هر چند در سال ۱۳۸۳ با عنوان منطقه آزاد شروع به فعالیت کرد، اما همواره یکی از مراکز مهم اقتصادی و ترابری دریایی ایران بوده است. قدمت ارتباطی این بندر به عنوان یک مسیر دریایی ایران به قرن ۱۵ میلادی می‌رسد و در همان زمان نیز که به عنوان منطقه آزاد انتخاب شد بسیاری این انتخاب را درست نمی‌دانستند. برخی تحلیلگران بر این عقیده بودند که این بندر خود به اندازه کافی پررونق هست و باید بندری شاید متروک‌تر انتخاب شود تا با این روش رونق بیابد.
سال ۸۶۳ هجری قمری، اولین باری است که در متون تاریخی از انزلی یاد شده است. در آن زمان انزلی فقط یک دهکده کوچک بود. کم کم در اوایل دوره صفویه، انگلیسی‌ها، روس‌ها و همچنین دولت مرکزی کشور خودمان که پایتخت آن قزوین بود، این شهر را مورد توجه خود قرار دادند. انگلیسی‌ها شرکتی تجاری در مسکو دایر کردند و در تجارت ابریشم گیلان، راه رشت-بندر انزلی-بادکوبه به اروپا را رونق بخشیده و از آن به بعد انزلی به دروازه اروپا شناخته شد.
پس از مدتی که پهلوی اول روی کار آمد، این بندر را بازسازی کرد و اسکله‌های جدیدی در آن ساخت، همچنین اداره بندر و کشتیرانی مجهزتر از همیشه شد. امروزه بندر انزلی یکی از مجهزترین بندر‌های کنار دریای خزر و از زیباترین شهرهای گیلان به حساب می‌آید که هر سال هزاران تن کالا توسط کشتی به آن وارد و یا از آن خارج می‌شود.
اهمیت خاص بندر انزلی در دریای خزر برای ایران
منطقه آزاد انزلی با وسعت دو هزار و ۳۰۰ هکتار، دارای دو بندر بزرگ کاسپین و انزلی است و دو شهرک صنعتی با بیش از ۱۶۰ واحد تولیدی را در خود جای داده است. همچنین این منطقه آزاد در تیرماه سال جاری رکورد بازدید دو میلیون گردشگر را به نام خود ثبت کرد و به عنوان پربازدیدترین منطقه آزاد کشور نیز شناخته می‌شود. از سوی دیگر این بندر در اتحادیه اقتصادی اوراسیا برای ایران بسیار با اهمیت است.
بندر انزلی به عنوان یک پل ارتباطی بین‌المللی عمل می‌کند و امکان تبادل کالا و خدمات بین ایران و سایر کشور‌های منطقه را فراهم می‌آورد. این بندر با داشتن زیرساخت‌های مناسب برای بارگیری و تخلیه کالا، می‌تواند نقش مهمی در افزایش حجم تجارت بین‌المللی ایران ایفا کند. همچنین، بندر انزلی یکی از اعضای اتحادیه بنادر کشور‌های حاشیه دریای خزر است که این موضوع نیز بر اهمیت آن می‌افزاید.
بندر انزلی همچنین در همکاری‌های بین‌المللی نیز نقش مهمی ایفا می‌کند. این بندر به عنوان یک نقطه مهم در مسیر‌های تجاری بین‌المللی می‌تواند به توسعه همکاری‌های اقتصادی و تجاری بین ایران و سایر کشور‌های منطقه کمک کند. این بندر می‌تواند به عنوان یک نقطه انتقال برای کالا‌های کشور‌های دیگر نیز عمل کند که این موضوع به نوبه خود به افزایش اهمیت استراتژیک آن کمک می‌کند.
ایجاد اشتغال در کنار مسیر ارتباطی مهم با کشور‌های همسایه شمالی و اتحادیه ارواسیا را شاید بتوان از اصلی‌ترین کارکرد‌های این منطقه آزاد دانست.
در شرایطی که تقریبا در میان شهرهای سه استان شمالی کشور، بندرانزلی و منطقه آزاد انزلی را باید مهم‌ترین و اصلی‌ترین شاهراه ارتباطی کشور دانست و در شرایطی که روزانه صد‌ها تن کالا در این بندر جا به جا می‌شود، طرح مساله تحریم این منطقه آزاد تجاری می‌تواند ضربه‌ای جدی بر پیکره نه فقط اقتصاد در شمال کشور که کل ایران باشد.
کما اینکه باید به دو تحریم خاص ایران ایر و منطقه آزاد انزلی به طور ویژه توجه داشت چرا که تحریم‌های تازه گویا قصد دارد شاهرگ‌های ارتباطی کشور را هدف بگیرد و انزوای ارتباطی بیشتر ایران حتی با همسایگانش را رقم بزند.
در این شرایط، اما به نظر می‌رسد که وظیفه دستگاه دیپلماسی ایران از همیشه سخت‌تر است. اثر پروانه‌ای جنگ اوکراین حالا در حال به رخ کشیدن خود بر روی راه‌های ارتباطی کشور است و اکنون نیز بیش از همیشه به فعال شدن همه دستگاه‌های دیپلماسی کشور برای نجات هر چه زودتر مسیر‌های ارتباطی کشور نیاز است.
از یاد نباید برد که برنده اصلی تحریم منطقه آزاد انزلی، بنادر باکو خواهد بود و این قدرت گرفتن بنادر باکو در نهایت حوزه نفوذ ترکیه و اسرائیل را در دریای خزر افزایش می‌دهد.