در حال حاضر، بسیاری از ناظران با خطوط کلی داستان اقتصادی امارات متحده عربی آشنا هستند: کشوری نسبتاً کوچک با عملکرد اقتصادی بالاتر از سایر کشور‌های منطقه خود. تقریباً در هر شاخص اصلی از جمله شاخص رقابت پذیری مجمع جهانی اقتصاد، شاخص انجام کسب و کار بانک جهانی و شاخص جهانی نوآوری، امارات در جایگاه صدرنشین در منطقه و یا نزدیک به صدرنشینی قرار دارد.
دبی پرجمعیت‌ترین شهر امارات متحده عربی، در حال حاضر یک مرکز تجارت و تجارت بین‌المللی است که اقتصاد آن حول چهار محور شکل گرفته است: تجارت، حمل‌ونقل، گردشگری و فناوری. ابوظبی، پایتخت امارات، خانه بخش عمده ثروت نفتی آن کشور است. نفت ابوظبی دلیل اصلی در اختیار داشتن حدود یک تریلیون دلار دارایی و ذخایر توسط امارات از طریق دو صندوق ثروت دولتی مهم یعنی سازمان سرمایه گذاری ابوظبی (ADIA) و "شرکت سرمایه گذاری مبادله" است. برای مقایسه، باید گفت که یک تریلیون دلار حدود یک سوم از کل تولید ناخالص داخلی قاره آفریقا است. از سوی دیگر، دبی منابع نفتی کمی دارد و نفت تنها یک درصد از تولید ناخالص داخلی دبی را تشکیل می‌دهد (اگرچه زمانی نفت ۵۰ درصد تولید ناخالص داخلی دبی را تشکیل می‌داد).
امارات متحده عربی فدراسیونی متشکل از هفت امارت مستقر در شبه جزیره عربستان نمونه‌ای آشکار از موفقیتی است که نشان می‌دهد با کمک رهبری صحیح، برنامه ریزی استراتژیک و مدیریت منابع می‌توان به آن دست یافت. تحول امارات متحده عربی از آغاز ساده خود به عنوان مجموعه‌ای از دهکده‌های ماهیگیری و تجاری تا وضعیت فعلی آن به عنوان یکی از ثروتمندترین کشور‌های سیاره زمین، یک داستان موفقیت قابل توجه است که ارزش کاوش و بررسی را دارد.
از جمله عواملی که باعث پیشرفت امارات متحده عربی شده‌اند می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
۱-ذخایر فراوان نفت
سفر به سوی ثروت برای امارات با کشف نفت در دهه ۱۹۵۰ آغاز شد. ذخایر عظیم نفتی در زیر شن‌های بیابان یافت شدند که منجر به رونق نفت شد و ثروت مردمان آن کشور را تغییر داد. امارات متحده عربی با مدیریت خردمندانه این منابع، خود را به عنوان یکی از بازیگران اصلی در صنعت جهانی نفت معرفی کرد.
۲-تنوع اقتصادی
امارات متحده عربی با درک نیاز به کاهش وابستگی به نفت، راهبرد جامع تنوع اقتصادی را آغاز کرد. آن کشور در بخش‌هایی مانند گردشگری، امور مالی، املاک و مستغلات و تولید سرمایه گذاری زیادی انجام داد. دبی به طور خاص خود را به یک مرکز جهانی تجارت و گردشگری تبدیل کرد و سرمایه گذاران، مشاغل و گردشگران را از سراسر جهان جذب نمود.
۳-توسعه زیرساخت‌ها
یکی از بارزترین نشانه‌های شکوفایی امارات متحده عربی، زیرساخت‌های آن کشور در بهترین سطح بین المللی است. امارات سرمایه گذاری زیادی در ساخت شهر‌های مدرن، شبکه‌های حمل و نقل پیشرفته و احداث بنا‌ها و جزایر مصنوعی مانند برج خلیفه و پالم جمیرا انجام داده است. این کار نه تنها باعث رشد اقتصادی می‌شود، بلکه امارات متحده عربی را به یکی از مقاصد جهانی برای تجارت و گردشگری تبدیل کرده است.
زیرساخت‌های حمل و نقل قوی، امارات متحده عربی را به جهان متصل می‌کند. امارات متحده عربی با توجه به موقعیت استراتژیک خود بین آسیا و اروپا و نزدیکی به عربستان سعودی، موقعیت خوبی برای خدمت به عنوان یک مرکز تجاری و خدمات و حمل و نقل دارد.
بندر جبل علی دبی نهمین بندر ترمینال کانتینری پرتردد در جهان است. آن بندر یک ترمینال بزرگ و نیمه خودکار کانتینری است که از فناوری از راه دور برای کار با جرثقیل‌ها استفاده می‌کند و ظرفیت ذخیره سازی زیادی دارد. همچنین، "دی پی وُرلد" شرکت ترابری دریایی اماراتی که در زمینه ارائه خدمات کشتیرانی، اپراتوری بنادر و خدمات لجستیکی فعالیت می‌کند اپراتور اکثر بنادر دولتی است و ۷۸ پایانه دریایی و داخلی در ۴۰ کشور در شش قاره جهان دارد.
بیشتر بخوانید: دبی معتبرترین شهر جهان شد
۴- موقعیت جغرافیایی استراتژیک
موقعیت امارات و قرارگیری بین اروپا، آسیا و آفریقا آن کشور را به یک مرکز تجاری و لجستیکی حیاتی تبدیل کرده است. بنادر و فرودگاه‌های آن کشور تبدیل به نقاط اصلی حمل و نقل کالا‌ها بین قاره‌ها شده‌اند که تجارت و بازرگانی را تقویت می‌کنند.
۵-سیاستگذاری تجارت دوستانه
دولت امارات برای جذب سرمایه‌گذاری و استعداد‌های خارجی سیاستگذاری‌های تجارت دوستانه را اجرا کرده است که از جمله آن‌ها می‌توان به معافیت مالیات برای شرکت‌ها یا درآمد در بسیاری از مناطق آزاد، مالکیت ۱۰۰ درصد خارجی در بخش‌های خاص و ساده سازی فرآیند ثبت کسب و کار برای صاحبان مشاغل اشاره کرد که امارات را به مقصدی جذاب برای کارآفرینان و صاحبان مشاغل تبدیل کرده است.
مناطق ویژه اقتصادی امارات نمونه‌هایی از اقدامات موفق برای تقویت تجارت، تولید و توسعه را ارائه می‌دهند. برای مثال، سازمان منطقه آزاد جبل علی در ۳۵ کیلومتری جنوب غربی دبی، یک غول اقتصادی است که ۹۳ میلیارد دلار تجارت سالانه و تقریباً یک چهارم تولید ناخالص داخلی دبی را به خود اختصاص داده است. این مدل کلاسیک منطقه آزاد تجاری است: آن منطقه به طور مستقیم به بندر جبل علی متصل است که دسترسی آسان به یکی از فعال‌ترین شبکه‌های کشتیرانی در جهان را به آن می‌دهد. هزاران شرکت از آن منطقه به عنوان پایگاه خود برای انبارداری لجستیک و یا برای تولید سبُک استفاده می‌کنند.
همچنین، دبی در حوزه تجارت به شرکت‌ها اجازه می‌دهد تا از بازگشت سرمایه به کشورشان بهره‌مند شوند. از دیگر اقدامات مناسب برای فراهم کردن فضای کسب و کار و جذب سرمایه توسط امارات می‌توان به صدور ویزا‌های بلند مدت برای سرمایه گذاران و کارآفرینان اشاره کرد.
۶-رهبری خردمندانه
رهبری امارات متحده عربی، به ویژه خاندان‌های حاکم در هر یک از امارت ها، نقشی اساسی در شکوفایی آن کشور ایفا کرده‌اند. آنان به این درک دست یافته‌اند که ثبات و به حداقل رساندن ریسک سیاسی از پیش شرط‌های تشویق سرمایه گذاران به سرمایه گذاری در یک کشور است. چشم انداز، سیاستگذاری‌های آینده نگرانه و تعهد آن به توسعه در تبدیل امارات متحده عربی به یک نیروگاه اقتصادی موثر بوده است.
امارات متحده عربی موفق به ایجاد یک ساختار سیاسی زیربنای تحول سریع اقتصادی شده است. امارت‌های مختلف امارات امروزی، شیخ نشین‌هایی هستند که قدمت آن‌ها تقریباً به ۲۰۰ سال پیش می‌رسد. در ابوظبی، خاندان نهیان از سال ۱۷۶۱ و در دبی و سه امارات دیگر خاندان مکتوم از سال ۱۸۳۳ میلادی به این سو حکمرانی می‌کنند.
اعضای خاندان سلطنتی در هنگام مرگ یک حاکم معمولا برای انتخاب یک رهبر جدید گردهم می‌آیند. نهاد ولیعهد معمولاً اختلافات نهفته رهبری را نیز حل می‌کند. البته هنوز هم گاهی خطر شعله ور شدن اختلافات و بی ثباتی در نظام سیاسی آن کشور وجود دارد همان طور که نمونه آن کودتا در ژانویه ۱۹۷۲ در امارت شارجه بود، زمانی که ارتش فدرال دولت امارات متحده عربی مداخله کرد و به آن بحران پایان داد.
علاوه بر این، نظام سنتی حاکم و برخی سیاست‌های نوآورانه منجر به همکاری شهروندان شده است. سنت امارات مفهوم مجلس را به رسمیت شناخته است آن هم به معنای جلسه‌ای علنی که در آن مردم می‌توانند به حاکمان در سطوح مختلف حکومت مراجعه کنند تا مطالبات شان را مطرح نمایند. حضور در جلسات در همه سطوح اجتماعی امکان پذیر است و حکام امارات را قادر می‌سازد تا این اطمینان را به مردم آن کشور بدهند که حرفشان شنیده می‌شود و از آن طریق درجه خاصی از هماهنگی اجتماعی را تضمین می‌کنند. برای مثال، یکی از اولین اقدامات شیخ خلیفه بن زاید بن سلطان آل نهیان هنگامی که در سال ۲۰۰۴ به عنوان حاکم امارات متحده عربی به قدرت رسید، افزایش ۲۵ درصدی دستمزد کارمندان دولت بود.
نکته دوم مربوط به مالکیت خارجی است. اگرچه سرمایه‌گذاران خارجی مجاز به سرمایه گذاری در امارات هستند، اما همه مشاغل خارج از مناطق اقتصادی باید قانون ۵۰ درصد مالکیت محلی را رعایت کنند بدان معنا که فقط مالکان محلی که عمدتا شهروندان اماراتی هستند می‌توانند زمین را به خارجی‌ها اجاره ارائه دهند. اگرچه این امر به طور بالقوه مانعی برای سرمایه گذاری خارجی است، اما از سوی دیگر به مردم محلی در پیشرفت کشورشان سهم می‌دهد و باعث حمایت آنان از نظام سیاسی می‌شود.
۷-گردشگری و ابتکار عمل‌های فرهنگی
امارات متحده عربی در ترویج میراث فرهنگی خود سرمایه گذاری کرده و همچنین صنعت گردشگری پر رونقی را توسعه داده است. پروژه‌های شاخصی مانند موزه لوور ابوظبی و نمایشگاه بین المللی اکسپو ۲۰۲۰ دبی تعهد این کشور را به هنر، فرهنگ و گردشگری نشان می‌دهد.
دبی با نزدیک به ۱۶ میلیون بازدید کننده بین المللی در سال ۲۰۱۸، چهارمین شهر پربازدید جهان توسط گردشگران بین المللی شد و در این عرصه از نیویورک و توکیو پیشی گرفت و شانه به شانه بانکوک، لندن و پاریس در جذب گردشگر پیش می‌رود. استراتژی گردشگری دبی تا حدی مبتنی بر ساخت هدفمند جاذبه‌های گردشگری است، از بلندترین برج جهان گرفته تا هتل‌های ساحلی و پارک‌های موضوعی. خطوط هوایی امارات مستقر در دبی به عنوان یکی از بزرگترین شرکت‌های هواپیمایی بین المللی در جهان از این استراتژی به نفع خود بهره می‌برد.
بیشتر بخوانید: پیش‌بینی رشد اقتصادی امارات متحده عربی
۸-نوآوری و فناوری
امارات متحده عربی تاکید زیادی بر روی نوآوری و فناوری دارد. طرح‌هایی مانند برنامه شتاب‌دهنده‌های آینده دبی، شرکت‌های فناوری و استارت‌آپ‌ها را جذب کرده و محیطی از خلاقیت و نوآوری را تقویت کرده‌اند.
۹- ثبات اجتماعی و تساهل گرایی
تعهد امارات متحده عربی به ثبات اجتماعی، مدارا و ایمنی، نیروی کار متنوع و جامعه چند فرهنگی را به سوی خود جذب کرده است. این محیط باعث پرورش خلاقیت و شکوفایی می‌شود. نیروی کار جذب شده به امارات عمدتا کارگران با مهارت پایین از غرب آسیا و نیروی کار با مهارت بالا از کشور‌های غربی بوده‌اند. از بسیاری جهات، برنامه اقتصادی اتخاذ شده توسط امارات همان چیزی است که از سوی دستورالعمل مرسوم اقتصاد بازار آزاد تجویز می‌شود. این وضعیت باعث شده تا امارات از نظر تولید ناخالص داخلی سرانه یکی از ثروتمندترین کشور‌های هان باشد که معمولا در بین ۲۰ کشور برتر جهان و براساس برخی معیار‌ها اغلب در بین پنج کشور برتر قرار دارد.
البته انتقاد‌هایی از سوی نهاد‌های حقوق بشری درباره سوء استفاده برخی از کارفرمایان اماراتی از کارگران با مهارت پایین عمدتا آسیایی از جمله شرایط کاری طاقت فرسا، دستمزد‌های بسیار پایین و رفتار شبه برده دارانه و ثبت گذرنامه کارگران در نتیجه اختلافات کاری از سوی کارفرمایان گزارش شده است.
۱۰- توسعه پایدار
امارات متحده عربی در سالیان اخیر بر روی پایداری و انرژی‌های تجدید پذیر متمرکز شده است. پروژه‌هایی مانند پارک خورشیدی محمد بن راشد آل مکتوم و تعهد به منابع انرژی پاک نشان دهنده رویکرد آینده نگر کشور به پایداری است.
چالش‌های احتمالی پیش رو و آسیب پذیری‌های امارات
اولین چالش پیش روی امارات ممکن است نظام سلطنتی آن کشور و عدم وجود نهاد‌های دموکراتیک توسعه یافته در آینده باشد. در حال حاضر همان طور که پیش‌تر ذکر شد اَشکال سنتی تشکیل جلسات مجلی قادر به حل و فصل مشکلات آن کشور هستند، اما مشخص نیست که چگونه امارات متحده عربی با اضطراب اجتناب ناپذیر مردم خود به محض افزایش سطح درآمد و سطح سواد، و با رشد طبقه تحصیلکرده اماراتی در دهه‌های آینده مواجه خواهد شد. علاوه بر این، امکان وقوع نزاع بین اعضای خاندان سلطنتی در آینده می‌تواند احتمال بروز درگیری‌های داخلی مشابه سقوط بسیار از کشور‌های آفریقایی غنی از مواد معدنی و منابع زیرزمینی را مطرح سازد.
نکته دوم آن که مشخص نیست آیا امارات می‌تواند پیش از آن که فناوری‌های جدید و پاک‌تر تقاضا برای نفت "کثیف" را کاهش دهند یا پیش از کشف منابع جدید نفتی بزرگ در خارج از امارات و کاهش قیمت حامل‌های انرژی اقتصاد خود را از اتکا به نفت دور کند یا خیر.
موضوع سوم وجود رقابت در سرمایه گذاری داخلی بین امارت‌های مختلف آن کشور است. نماد این امر رقابت بین خطوط هوایی امارات مستقر در دبی و خطوط هوایی اتحاد مستقر در ابوظبی است. هدف هر دوی آن‌ها تبدیل شدن به خطوط هوایی بزرگ است، اما آیا تقاضا برای دو خط هوایی بزرگ با فاصله یک ساعت و نیم رانندگی از یکدیگر وجود خواهد داشت؟ آیا تقاضا برای سرمایه گذاری‌های کلان در گردشگری در دبی و ابوظبی و تا حدی در سایر امارات ادامه خواهد داشت؟
نکته چهارم آن که آیا زیرساخت‌های محلی می‌توانند فشار سطوح سرسام‌آور سرمایه‌گذاری را تحمل کنند؟ به نظر می‌رسد دبی با توجه به سرعت فوق العاده توسعه خود در حال رسیدن به آستانه تکمیل ظرفیت است. قیمت مسکن و نرخ تورم در امارات حال افزایش بوده و این امر باعث نارضایتی در بین کارگران مهاجر آن کشور شده است.
نکته پنجم مسئله پیچیده سیاستگذاری مهاجرتی امارات است. نگرانی اصلی سیاستگذاران اماراتی حضور جمعیت بسیار زیادی از ساکنان خارجی در امارات است. بسیاری از آن افراد بخش عمده عمر خود را در امارات گذرانده‌اند، اما فاقد تابعیت هستند. در صورت بروز رکود اقتصادی این احتمال وجود دارد که تقاضا‌هایی برای تغییر قوانین اقامت و تنش‌های احتمالی متعاقب آن رخ دهد. با توجه به موضوع کارگران مهمان ماهر، به نظر می‌رسد اکنون برخی تلاش‌ها از سوی رهبران امارات برای تدوین سیاست آگاهانه "امارت نشینی" یعنی انتصاب اماراتی‌های محلی در مناصب کلیدی در اقتصاد آن کشور به ویژه در بخش خصوصی صورت می‌گیرد.
بیشتر بخوانید: بورس ابوظبی ۵ برابر بزرگ‌تر از بورس تهران!
این امر به دلیل نیاز به افزایش کنترل محلی امارات بر اقتصاد، جلوگیری از مشکلات ناشی از بیکاری در امارات و همچنین کاهش وابستگی به نیروی کار ماهر خارجی صورت می‌گیرد. یکی از راهبرد‌ها برای مقابله با موضوع نیروی کار خارجی، به ویژه در مورد نیروی کار ماهر، سیاست اعطای ویزای موقت است که تصریح می‌کند کارگران باید پس از مدت زمان مشخصی امارات را ترک کنند. علاوه بر این، کارگران مهمان بالاتر از سنی خاص (۶۰ سال) ویزای خود را از دست می‌دهند و ملزم به بازگشت به کشورشان هستند.
کلام آخر
تبدیل امارات متحده عربی به یکی از ثروتمندترین کشور‌های جهان، گواهی بر انعطاف پذیری، سازگاری و توانایی آن کشور در استفاده از فرصت هاست. علیرغم آن که مبنای اقتصاد امارات متحده بر پایه نفت بود رهبران آن کشور نیاز به تنوع بخشیدن به اقتصاد و سرمایه گذاری در زیرساخت ها، آموزش و نوآوری را درک کردند. امارات مدلی است که نشان می‌دهد چگونه برنامه ریزی استراتژیک و رهبری خردمندانه می‌تواند یک کشور را به سوی رفاه و کیفیت زندگی در بهترین سطوح جهانی سوق دهد.
منابع:
Signé, Landry (۲۰۱۹) , What the United Arab Emirates can teach resource-rich countries in Africa, Brookings.
The UAE Success Blueprint: How It Became a Global Economic Powerhouse! (۲۰۲۳) , Property Pistol.
Yaw, Nyarko (۲۰۱۰) , The United Arab Emirates: Some lessons in economic development, Helsinki: The United Nations University World Institute for Development Economics Research