اقتصاد24 - توریسم سیاه یا گردشگری تاریک که با نام‌هایی همچون «Black Tourism» یا «Grief tourism» نیز شناخته می‌شود ، شاخه ای از صنعت گردشگری است که مربوط به بازدید از مکان های ناخوشایند و دردناک می شود.
گردشگری سیاه در واقع پاسخی به نیاز گردشگران امروزی و یکی از بهترین راه ها برای کسب تجارب جدید و منحصر به‌فرد است و در برگیرنده بخشی از صنعت گردشگری است که مسافران را به بازدید مکان‌های تاریخی می‌برد که در گذشته با فجایع طبیعی، جنگ و تراژدی‌های انسانی در ارتباط بوده‌اند.
لغت «سیاه» در این اصطلاح بیشتر به فصلی سیاه در تاریخ اشاره دارد و شاید بررسی این سیاهی در تاریخ بشریت مجذوب‌کننده هم باشد و البته همین مسئله منبع تغذیه‌ای مناسب برای دنیای گردشگری است و می تواند موجب توسعه گردشگری و اقتصاد آن شود.
پروفسور اورس واگنسیل، استاد دانشگاه لوتسرن سوئیس در این باره می گوید: «در گردشگری سیاه هر یک از بازدیدکنندگان به نوعی با اندوه و سرگذشت یک مکان درگیر شده و خود را در محیطی انبوه از خاطره ها و رویدادهای مختلف می یابند».
تاریخچه گردشگری سیاه
این اصطلاح در سال 1996 توسط دو عضو هیئت علمی گروه مهمان نوازی، جهانگردی و مدیریت اوقات فراغت دانشگاه گلاسکو کالدونیان در شهر گلاسگوی اسکاتلند در شمال بریتانیا ابداع شد و پس از آنکه این دو کتابی با شعار "ذکاوت و سلیقه بر ملاحظات اقتصادی حاکم نیست" نوشتند این شکل از گردشگری در میان گردشگران جهان رواج بیشتری یافت و حتی افرادی که به این عنوان سفر می کردند نام آن را یاد گرفتند و آن را به کار برند.
انواع گردشگری سیاه
از سال 2014 ، مطالعات بسیاری در مورد تعاریف، برچسب ها و زیر طبقه بندی ها از قبیل گردشگری هولوکاست و گردشگری برده‌داری انجام شده است و این اصطلاح همچنان توسط نویسندگان ادبیات سفر در خارج از آکادمی شکل گرفته است.
گردشگری مصیبت، گردشگری فقر ، گردشگری خودکشی و گردشگری پایان جهان از جمله انواع گردشگری سیاه هستند که هرچند نام هریک ممکن است برای گردشگران ناخوشایند باشد اما هر یک به جهت آموزش و یا کمک به قشری خاص در نظر گرفته شده اند.
در « گردشگری مصیبت » ، جهانگردان علاوه بر این‌که اثرات تخریب یک منطقه مصیبت‌زده را می‌بینند، با زندگی مردم آنجا نیز آشنا می‌شوند، جنبه آموزشی آن این است که مهارت‌های کنار آمدن با شرایط سخت و مقابله با بحران را می‌آموزند.
« گردشگری فقر » در کشورهای در حال توسعه و یا محروم، به منظور آشنایی با مردمی است که در فقر و بدبختی زندگی می کنند و با هدف کمک به فقرا صورت می گیرد.
در « گردشگری خودکشی »، گردشگران به کشورها و مناطقی که آمار خودکشی در آنها، بیشترین رکورد را دارد، سفر می‌کنند و با دیدن منطقه، ریشه‌ها و دلایل بالا رفتن آمار خودکشی را بررسی و آسیب‌شناسی می‌کنند. درنوعی دیگر از سفر وجود دارد که در آن، جهانگردان به دیدن مناطقی علاقه دارند که اجازه‌ی انجام «اتانازی» یا «قتل ترحم‌آمیز» در آنجا توسط دادگاه به رسمیت شناخته می‌شود.
در «گردشگری پایان جهان » نیز مردم به مناطقی سفر می‌کنند که بیشتر تحت تأثیر عوامل محیطی خطرآفرین قرار گرفته و در معرض نابودی‌اند. در این نوع گردشگری، راهنمای تور وظیفه دارد برای جهانگردان درباره تأثیر پدیده‌هایی مانند گرم شدن زمین یا چگونگی برخورد شهاب‌سنگ‌ها با زمین و پایان عمر آن، توضیحاتی بدهد.
جنبه های آموزشی گردشگری سیاه
گردشگری سیاه در بیشتر موارد جنبه های تاریخی دارد چون شما را با بخش های مهمی از تاریخ و انسانیت که البته تیره و تار هستند آشنا می کند. در بسیاری فرهنگ ها چنین سفرهایی جنبه آموزشی بالایی دارد چون افراد به شکل بهتری می توانند وقایع منفی را تخیل کنند و از تجربه آنها در آینده باز بمانند. حال این وقایع ممکن است آسیب های طبیعی مثل سیل و زلزله باشد یا جنگ و کشتارهای جمعی.
البته، این سفرها معمولا ناراحت کننده و دردناک است ولی در همه جای جهان همواره عده زیادی را به خود جذب می کند. شاید تا چند سال آینده مناطق جنگی سوریه و حلب نیز به مقصد گردشگری سیاه تبدیل شود، جایی که متاسفانه علاوه بر ریخته شدن خون هزاران انسان، بسیاری از بناهای مهم باستانی و تاریخی رو به نابودی رفت.
مقاصد گردشگری سیاه در جهان
در همه کشورها مکان هایی که یادآور اتفاقات ناگوار و فجایع انسانی همچون جنگ، بمب گذاری، حملات شیمیایی، کشتار در ملاعام، اعدام، قتل های دسته جمعی و غیره هستند یا مکان هایی که بر اثر وقوع بلایای طبیعی مثل طوفان، آتشفشان و غیره نابود شده اند وجود دارد و البته اکثر مکان هایی که به آن سفر می کنیم دارای محل هایی هستند که محل فوت افراد مشهورند همه اینها از مقاصد گردشگری سیاه هستند. از جمله مناطق مصیبت‌زده‌ای که توانست گردشگران زیادی را جذب کند، ویرانه‌های «پمپی» (ایتالیا) و بازمانده‌ها‌ی سونامی سال 2004 میلادی در سواحل اندونزی بود.
مقاصد گردشگری سیاه در ایران
گردشگری سیاه در کشور ما تا حدی با جنگ گره خورده است. این اصطلاح شاید چندان برای مردم کشور ما آشنا نباشد، اما باید بدانیم در جهان عده زیادی به آن علاقه مند هستند و مسافت های طولانی را برای رسیدن به نقطه مورد نظر خویش می پیمایند.
از جمله این مناطق که پتانسیلی برای گردشگری سیاه در ایران ایجاد می کند موزه های دفاع مقدس، مناطق جنگی جنوب کشور، گلزار شهدا، قبرستان مسیحیان، انگلیسی ها و یهودی ها و ارگ فروریخته بم استگس از زلزله آن است که هرچند یادآور روزهای سخت و ملال آور آن دوران اند اما نباید فراموش کرد که آنچه آن را ارزشمند می کند اهمیت تاریخی آن و از خودگذشتگی های قهرمانانه و فرهنگ ایثار و فداکاریست.
در اکثر شهرهای ایران موزه هایی که روایتی از سال های دفاع مقدس و یا برهه تاریخی انقلاب اسلامی دارند وجود دارد. شاید برخی بیاندیشند که اینها پتانسیل هایی برای جذب گردشگر محسوب نمی شوند اما باید گفت علاوه بر اهمیت این نوع یادمان ها برای مردمان وطن، می توان آنها را به مقاصدی برای گردشگران خارجی در نظر گرفت.
سه استان خوزستان، ایلام و کرمانشاه از مناطقی بودند که به طور مستقیم در جنگ نابرابر با عراق صدمات فراوانی دیدند. خوشبختانه مدیریت گردشگری سازمان منطقه آزاد اروند همواره به دنبال این بوده که این نوع از گردشگری را به گونه ای خاص و متفاوت به گردشگران داخلی و خارجی معرفی کند. گردشگری سیاه در منطقه آزاد اروند یکی از پتانسیل های این منطقه محسوب می‌شود که باید به آن اهتمام ورزید. یک برنامه ریزی صحیح برای این نوع از گردشگری در مناطق مختلف کشورمان و به خصوص مناطق جنگی، می تواند موجب توسعه جوامع محلی و افزایش سطح درآمد و رفاه نسبی و عدالت اجتماعی شود.