اقتصاد۲۴- کودک همسری یا ازدواج در سنین کمتر از ۱۸ سال، پدیده‌ای است که به گواه پژوهش‌ها و نظرات کارشناسان، تبعات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی دارد و می‌تواند علاوه بر خود فرد درگیر با موضوع، بر زندگی فرزندان او نیز اثر بگذارد.
هر چند پسران نیز ممکن است در سنین قبل از بلوغ کامل جسمی و فکری، ناچار به ازدواج شوند، اما قربانیان کودک همسری معمولا دختران هستند. عدم برخورداری کافی فرد از دوران کودکی، نبود بلوغ اجتماعی و فکری و افزایش طلاق، محرومیت‌های تحصیلی، آسیب‌های روانی، خطرات جسمی در زمان زایمان‌های احتمالی و افزایش امکان درگیری فرد با خشونت خانگی، از جمله تبعاتی است که این پدیده می‌تواند در پی داشته باشد.
در این میان، تداوم احتمالی چرخه فقر و ناآگاهی مادر درباره مسائل مربوط به تربیت کودکان، از جمله مواردی هستند که تبعات کودک همسری را به نسل بعد نیز تسری می‌دهند.
سن ازدواج در ایران
قانون مدنی ایران، سن ازدواج در ایران را ۱۳ سال برای دختران و ۱۵ سال برای پسران در نظر گرفته است؛ البته در سنین پایین‌تر نیز با اجازه ولی و «به شرط مصلحت با تشخیص دادگاه صالح»، امکان ازدواج وجود دارد.
اما بسیاری از کارشناسان پرسشی را در این مورد مطرح می‌کنند؛ چگونه است که کودکان زیر ۱۸ سال در کشور، امکان انجام بسیاری از امور از جمله اخذ گواهینامه رانندگی یا انعقاد قرارداد‌های تجاری را ندارند، اما می‌توانند متاهل شوند؟
معاون رئیس‌جمهور: کودک همسری در کشور شیوع ندارد
در این میان، زهرا بهروزآذر، معاون رئیس‌جمهور در امور زنان و خانواده، در جریان سفر هفته اخیر هیات دولت به خوزستان، گفته است که کودک همسری در دو یا سه استان کشور مشاهده می‌شود.
او که در حاشیه بازدید از مرکز کنترل آسیب‌های اجتماعی اهواز سخن می‌گفت، این موضوع را متاثر از خرده فرهنگ‌های حاکم بر برخی مناطق دانسته و تاکید کرده است که پدیده کودک همسری باید با همراهی کنشگران بومی فعال در حوزه‌های اجتماعی و فرهنگی متوقف شود.
بهروزآذر در عین حال گفته است که این پدیده در کشور شیوع ندارد اما «حتی یک مورد وقوع کودک همسری نیز زیاد است.»
عدم اعلام آمار کودک همسری
در عین حال، منابع رسمی آمار کودک همسری را از بهار ۱۴۰۲ تا کنون، به درستی و منظم اعلام نکرده‌اند و رواج یا عدم رواج آن در کشور از این لحاظ، چندان مشخص نیست.
دو جدولی که در ادامه می‌یابد، مربوط به آخرین «گزارش وضعیت اجتماعی و فرهنگی ایران» هستند. این گزارش را مرکز آمار، به صورت فصلی منتشر می‌کند و آخرین مورد آن به تابستان ۱۴۰۳ اختصاص دارد.
همانگونه که می‌توان در تصاویر مشاهده کرد، آخرین آمار‌های تفکیلی تعداد ازدواج و طلاق بر حسب سن، مربوط به زمستان ۱۴۰۱ است.
جدول نخست، تعداد رویدادهای ازدواج را بر حسب سن مردان و زنان نشان می‌دهد.
جدول دوم، تعداد رویدادهای طلاق را بر حسب سن مردان و زنان نشان می‌دهد.
در «گزارش وضعیت اجتماعی و فرهنگی ایران» ویژه تابستان سال جاری، تنها به میانگین سن ازدواج و طلاق در کشور اشاره شده. در متن آن آمده است: در تابستان ۱۴۰۳ میانگین سن در اولین ازدواج در مردان ۲۸.۲ سال و در زنان ۲۴.۰ سال بوده. همچنین میانگین سن در زمان ازدواج در مردان ۳۱.۳ سال و در زنان ۲۶.۴ سال بوده است.
البته با این توضیح که «میانگین سن در اولین ازدواج در مناطق شهری همواره بالاتر از مناطق روستایی» قرار دارد.
در این میان روزنامه اعتماد، در شهریور امسال گزارش داد که سازمان ثبت احوال نیز انتشار آمار کودکان متولد شده بر حسب سن مادران را متوقف کرده. بر اساس یادداشتی که به قلم عباس عبدی نوشته شده است، پس از انتشار گزارشی در مورد تعداد نوزادان متعلق به مادران ۱۰ تا ۱۴ ساله و نگرانی از رواج کودک همسری، بخش آمار در سایت سازمان ثبت احوال بر خلاف گذشته به راحتی در دسترس نیست.
استان‌هایی که بیشترین و کمترین آمار کودک همسری را دارند
اما کودک همسری در چه استان‌هایی بیشترین و کمترین رواج را دارد؟ بهروزآذر در سخنان خود به این موضوع اشاره‌ای نکرده است.
هر چند آمار‌ها در این زمینه به روز نیست، اما بر اساس گزارش‌هایی که رسانه‌ها در دو سال اخیر عمدتا به نقل از معاونت رئیس‌جمهور در امور زنان و خانواده در دوره‌های پیشین اعلام کرده‌اند، خراسان رضوی، آذربایجان‌شرقی و سیستان و بلوچستان بیشترین آمار کودک همسری را دارند.
در مقابل، کمترین تعداد ازدواج کودکان زیر ۱۸ سال، در دو استان ایلام و سمنان رخ می‌دهد.
شرایط اقتصادی پنج استان
کارشناسان علاوه بر مسائل فرهنگی و اجتماعی، چالش‌های اقتصادی را نیز در موضوع کودک همسری دخیل می‌دانند. بر این اساس، تجارت‌نیوز شرایط اقتصادی پنج استان مورد اشاره را با توجه به دو شاخص نرخ تورم و نرخ بیکاری و همچنین گزارش‌های رسمی بررسی کرده است.
جدول زیر نگاهی کلی به این موضوع دارد؛ با این توضیح که مرکز آمار گزارش مربوط به نرخ تورم اسفند ۱۴۰۱ را با تاخیر زیاد و به صورت ناقص منتشر کرد که اکنون نیز در سایت این مرکز به راحتی در دسترس نیست. بر همین اساس نرخ تورم بهمن ۱۴۰۱ در جدول مدنظر قرار گرفته است.
استان‌هایی که بیشترین آمار کودک همسری را دارند
1- خراسان رضوی
نرخ تورم سالانه این استان هم در بهمن ۱۴۰۱ و هم در جدیدترین گزارش مرکز آمار، بیشتر از میانگین کشوری بوده است. در عین حال، نرخ بیکاری این استان در زمانی که آخرین گزارش مربوط به آمار کودک همسری منتشر شد، بالاتر از نرخ بیکاری کل کشور قرار داشت.
از سوی دیگر، وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی، در دو سال پیاپی (۱۳۹۹ و ۱۴۰۰) گزارش‌هایی را با عنوان پایش فقر منتشر کرد. خراسان رضوی، بر اساس دومین گزارش، شانزدهمین استان محروم کشور بود.
همچنین سایت تحلیل بازار سال گذشته گزارش داد که نزدیک به ۳۰ درصد از خانوارها در خراسان رضوی دچار «فقر قطعی» هستند که این رقم بالاتر از متوسط کشوری است.
در عین حال، مرکژ پژوهش‌های مجلس تا کنون دو پژوهش را با عنوان «فقر چندبُعدی» منتشر کرده؛ تاریخ انتشار دومین مورد، شهریور ۱۴۰۳ است، اما آمار‌های آن به سال ۱۴۰۰ و پیش از آن مربوط می‌شود.
بر اساس این گزارش، تعداد خانوارهای درگیر با «محرومیت شدید» در خراسان رضوی، کمتر از ۱۰ درصد است و این استان در جایگاه هشتم استان‌هایی با «کمترین محرومیت شدید» قرار می‌گیرد.
2- آذربایجان شرقی
این استان درزمان انتشار آخرین آمار‌ها از کودک همسری، تورمی بالاتر و نرخ بیکاری کمتر از متوسط کشوری داشت.
آذربایجان شرقی، در گزارش «پایش فقر ۱۴۰۰»، چهاردهمین استان محروم کشور بود؛ در عین حال، بر اساس پژوهش «فقر چندبُعدی»، در جایگاه پنجمین استان کشور با «کمترین خانوارهای درگیر با محرومیت شدید» قرار داشت.
همچنین بر اساس گزارش سایت تحلیل بازار، اندکی بیشتر از ۲۰ درصد از خانوارها در آذربایجان شرقی با «فقر قطعی» درگیر هستند؛ با وجودی که این رقم قابل توجه است، پایین‌تر از متوسط کشوری قرار دارد.
3- سیستان و بلوچستان
نرخ تورم سالانه این استان در بهمن ۱۴۰۱، بالاتر از میانگین کشوری بود و نرخ بیکاری سیستان و بلوچستان نیز در زمستان همان سال، شرایط مشابهی داشت.
این استان بر اساس گزارش وزارت کار از پایش فقر ۱۴۰۰، محروم‌ترین استان کشور محسوب می‌شد. سیستان و بلوچستان همچنین در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس از «فقر چندبُعدی»، در صدر استان‌هایی با «بیشترین محرومیت شدید» قرار داشت؛ به گونه‌ای که تعداد خانوارهای دارای این شرایط در استان به بیش از ۳۰ درصد می‌رسید.
از سوی دیگر، در گزارش سایت تحلیل بازار آمده است که بیش از نیمی از خانوارهای این استان درگیر فقر قطعی هستند و سیستان و بلوچستان از این نظر نیز در صدر قرار دارد.
بیشترین محرومیت مسکونی در سیستان و بلوچستان
در این میان، وزارت کاردر دی امسال متنی آماری و تحلیلی را در مورد «فقر مسکن» منتشر کرد؛ این گزارش از جمله به تعداد خانوارهای مستاجری می‌پرداخت که در کشور و استان‌های مختلف درگیر درجات مختلفی از فقر هستند.
بر اساس متن منتشر شده، نرخ محرومیت مسکونی در سیستان و بلوچستان در سال ۱۴۰۱، حدود ۵۸ درصد بوده است.
همچنین، بیشترین تعداد خانوارهای درگیر با این موضوع نیز در استان سیستان و بلوچستان بوده‌اند که تعداد آنها به حدود ۴۶۰ هزار خانوار می‌رسد.
از سوی دیگر، بیشترین نرخ محرومیت مسکونی شدید و بیشترین تعداد خانوارهای درگیر با این موضوع نیز در استان سیستان و بلوچستان بوده‌اند که شامل ۸.۳۱ درصد خانوارها، معادل ۲۴۹ هزار مورد می‌شود.
استان‌هایی که کمترین آمار کودک همسری را دارند
ایلام
این استان در بهمن ۱۴۰۱ تورمی بالاتر از متوسط کشوری داشت، اما در زمستان همان سال، نرخ بیکاری ایلام پایین‌تر از شاخص کل بود.
این استان در گزارش پایش فقر ۱۴۰۰، نهمین استان محروم کشور محسوب می‌شد. در عین حال، از نظر پژوهش «فقر چندبعدی»، در جایگاه هفتمین استان کشور با «کمترین خانوارهای درگیر با محرومیت شدید» قرار داشت.
همچنین بر اساس گزارش سایت تحلیل بازار، حدود ۲۰ درصد از خانوارهای ایلام درگیر فقر قطعی هستند که این رقم کمتر از متوسط کشوری محسوب می‌شود.
کمترین تعداد خانوارهای درگیر با محرومیت مسکونی در ایلام
از سوی دیگر، در گزارش وزارت کار از «فقر مسکن»، ایلام از برخی جهات، نسبت به بسیاری از استان‌های دیگر شرایط بهتری دارد.
برای مثال، کمترین تعداد خانوارهای مستاجر درگیر فقر مطلق (پنج هزار خانوار)، متعلق به این استان است؛ البته کمترین نرخ فقر به استان زنجان (۱۸ درصد) تعلق دارد.
سمنان
دو شاخص تورم و بیکاری این استان، در بازه‌های مورد بررسی، کمتر از نرخ کل کشور قرار داشتند.
سمنان در گزارش پایش فقر ۱۴۰۰، بیست و چهارمین استان محروم کشور بود؛ همچنین در پژوهش فقر چندبعدی، سومین استان از نظر «کمترین محرومیت شدید» محسوب می‌شد.
این استان در گزارش تحلیل بازار نیز چهارمین استان با کمترین درصد خانوارهای درگیر با فقر قطعی بود و در میان استان‌هایی قرار داشت که این آمار در آنها به کمتر از ۱۵ درصد می‌رسید.
کمترین نرخ محرومیت مسکونی در سمنان
همچنین سمنان در گزارش وزارت کار از «فقر مسکن»، کمترین نرخ محرومیت مسکونی (۱ درصد) و کمترین تعداد خانوارهای درگیر با این نوع از محرومیت (۱۷۱ خانوار) را دارد.
برخی نتایج این بررسی، تاثیر وضعیت اقتصادی استان‌ها در میزان شیوع کودک همسری را تا حدودی نشان می‌دهد.