اقتصاد24- اگرچه امروز تعداد مناطق ویژه اقتصادی در کشور به کمتر از ۴۰ منطقه می‌رسد اما تصویب مناطق ویژه جدید در سال گذشته و سال جاری تعداد آنها را در آینده‌ای نه‌چندان دور به بیش از ۱۰۰ منطقه با کار ویژه های گوناگون در اقصی نقاط کشور می‌رساند. در میان مناطق ویژه فعال در کشور چندین منطقه ویژه اقتصادی یافت می‌شود که به‌طور اخص در حوزه نفت، گاز و پتروشیمی فعالیت می‌کنند و تعداد آنها به ۳ منطقه می‌رسد.
در ادامه سلسله گزارش‌ها از مناطق ویژه اقتصادی، در سومین گزارش به بررسی مناطق ویژه اقتصادی حوزه نفت، گاز و پتروشیمی می‌پردازیم، مناطق ویژه‌ای که مدیریت آنها با سازمان‌ها یا شرکت‌های تابعه و زیرمجموعه وزارت نفت است اما فرصت و امکان بسیاری برای بخش خصوصی فراهم آورده‌اند تا این بخش در شکوفایی هرچه بیشتر حوزه نفت، گاز و پتروشیمی در کشور نقش‌آفرینی کنند.
منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس
منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس در حاشیه خلیج‌فارس و در محدوده‌ای ۴۶ هزار هکتاری در استان بوشهر قرار گرفته است که مشتمل بر سه منطقه پارس یک (پارس جنوبی) با ۱۴ هزار هکتار که شهرستان عسلویه را در بر می‌گیرد، پارس دو (کنگان) در محدوده ۱۶ هزار هکتاری که شهرستان کنگان را در بر گرفته است و پارس سه (پارس شمالی) شامل ۱۶ هزار هکتار از محدوده شهرستان‌های دیر، دشتی، تنگستان و بوشهر را در بر می‌گیرد.
سازمان منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس بـه نمایندگی از وزارت نـفت و شرکت ملی نفت ایـران وظیـفه اداره و راهبری حـوزه عملیاتی پشتیبانی پـارس جنوبی، پـارس کنگان و پـارس شمالی را بر عهده دارد. مأموریت های اصلـی این سازمان شامل تعریف و تصویب طراحی، اجرا، بهره‌برداری و نگهداری، ایجاد و احداث زیر ساخت‌های عمومی مانند راه، راه‌آهن، بنـدر، فرودگاه، برق، آب و مدیریت و راهبری منطقه اسـت.
ایـن سـازمان باهدف پشتیـبانی از طرح توسعه بزرگ‌ترین میدان گـازی جهـان (میدان گـازی مشتـرک پـارس جنوبی) و نیـز ۵ میدان گازی گلشن، فردوسی، مند، پارس شمالی و فرزاد در سال ۱۳۷۷ تأسیس شده است.
سازمان منطقه ویژه انرژی اقتصادی پارس دارای شخصیت حقوقی و مستقل بوده که سرمایه آن متعلق به دولت است و از حیث حقوقی تابع قانون تشکیل و اداره مناطق ویژه اقتصادی جمهوری اسلامی ایران و در موارد پیش‌بینی‌نشده در قانون نامبرده و اساسنامه، تابع قوانین و مقررات جاری کشور ازجمله قانون تجارت است.
از جمله مزایای منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس می‌توان به فرودگاه بین‌المللی خلیج‌فارس اشاره کرد که سازمان منطقه ویژه اقتصادی پارس در سال ۱۳۸۱ احداث این فرودگاه در منطقه عسلویه را در دستور کار قرار داد و در فرودین ۱۳۸۵ این فرودگاه به بهره برداری رسید. دیگر مزیت این منطقه ویژه اقتصادی وجود مجتمع بندری پارس در آن است که شرکت ملی نفت ایران جهت ارائه خدمات بندری به شناورهای ورودی حامل کالاهای پروژه‌ای پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها و سایر صنایع وابسته و محصولات تولیدی صادراتی و همچنین شناورهای خدماتی نسبت به طراحی و ساخت مجتمع بندری پارس، مشتمل بر بندر خدماتی و بندر پتروشیمی پارس و گوی‌های شناور SBM اقدام کرد. گفتنی است که مجتمع بندری پارس به‌عنوان شاهرگ اصلی واردات و صادرات کالا در منطقه یکی از عوامل مهم جذب سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی است.
از جمله اقدامات در دست انجام در این منطقه ویژه اقتصادی می‌توان به عملیاتی شدن طرح‌های توسعه لایه‌های نفتی پارس جنوبی که در فاصله تقریبی ۱۰۰ کیلومتری ساحل ایران در خلیج‌فارس در مجاورت مرز مشترک آبی ایران و قطر قرار دارد اشاره کرد. همچنین در کنار فازهای عظیم پالایشگاهی، احداث صنایع پتروشیمی در ۱۴۰۰ هکتار زمین در نظر گرفته‌شده تا در دو فاز با فراوری محصولات اولیه فازها، ارزش‌افزوده بیشتری نصیب کشور کند. در همین ارتباط بندر پتروشیمی پارس با ۱۵ پست اسکله و ظرفیت کل ۳۵ میلیون تن با قابلیت پهلو دهی کشتی تا ظرفیت ۷۰ هزار تن و ظرفیت تخلیه و بارگیری ۱۷۰ تا ۲۲۵۰ تن در ساعت در دو فاز به بهره‌برداری رسیده و سالیانه قریب به ۱۲۰۰ فروند کشتی در این بندر تردد می‌کنند. همچنین در حوزه گاز نیز طرح فراگیر پالایشی سیراف به‌منظور بسترسازی برای سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در صنعت نفت با هدف تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی، به‌طور جدی در دستور کار این منطقه ویژه اقتصادی قرار گرفته است.
منطقه ویژه اقتصادی لاوان
لاوان، جزیره‌ای مرجانی است که در فاصله ۱۸ کیلومتری بندر مقام در سواحل جنوبی کشور در استان هرمزگان واقع شده است. این جزیره با طول حدود ۲۴ کیلومتر و عرض تقریبی ۵/۴ کیلومتر دارای مساحتی بالغ بر ۸۵ کیلومتر مربع است و دارای جمعیتی بومی بالغ بر ۲۰۰۰ نفر بومی است. پیشنهاد تشکیل منطقه ویژه اقتصادی لاوان از سوی وزارت نفت ایران در سال ۱۳۸۸ به دولت ارائه و در تیرماه ۱۳۸۹ از سوی دولت به تصویب رسید. ابتدا این منطقه به شرکت پالایش و پخش فراورده‌های نفتی واگذار شد که پس از روی کار آمدن دولت یازدهم، منطقه ویژه اقتصادی لاوان از این شرکت به شرکت ملی نفت واگذار شد. پس‌ازآن با دستور مهندس جوادی، مدیرعامل شرکت ملی نفت، بررسی جامع از چگونگی نیاز این منطقه به نیروی انسانی و تعیین ساختار جدید با هدف گسترش و توسعه روزافزون منطقه ویژه اقتصادی لاوان در دستور کار قرار گرفت.
در این میان تبدیل جزیره لاوان به منطقه ویژه اقتصادی، این امکان را فراهم آورده است که این جزیره از یک منطقه عملیاتی و صنعتی به رویکردی اقتصادی تغییر شکل دهد و پیش‌بینی می‌شود در آینده‌ای نزدیک با استفاده از همه ظرفیت‌ها و قابلیت‌های موجود در موقعیت جغرافیایی این منطقه، رشد و توسعه چشمگیر این جزیره در تمام ابعاد اقتصادی و اجتماعی رقم زده شود. در حال حاضر جزیره لاوان مرکز عملیاتی تولید سه میدان نفتی است؛ مناطقی که دارای تأسیسات زیربنایی بهره‌برداری، مخازن ذخیره و اسکله صادراتی، تأسیسات جانبی و تعمیراتی، انبارها، تأسیسات مسکونی و اجتماعی و فرودگاه مخصوص برای پشتیبانی هستند.
در حال حاضر گرایش‌های کاری موجود در جزیره لاوان از سوی دولت مشخص‌شده با این وجود زمینه‌های دیگری نیز برای توسعه برخی گرایش‌ها در این جزیره وجود دارد، به‌عنوان مثال هم‌اکنون این جزیره می‌تواند کانون سازندگان و واردکنندگان ماشین‌آلات مرتبط با صنایع نفت، گاز، پتروشیمی و پالایش و پخش باشد. در اطراف جزیره لاوان میدان‌های نفتی و گازی بزرگی وجود دارند که ایران، قطر و امارات در برخی از آنها با هم شریک هستند، ازاین‌رو یکی از اهداف بلندمدت و اصلی دولت در این جزیره توسعه و برداشت از این منابع نفتی و گازی است. همچنین بر اساس برنامه‌ریزی صورت گرفته با توجه به وجود منابع هیدروکربوری نامحدود در جزیره لاوان در آینده نزدیک می‌توان امید داشت تا این جزیره به قطب دوم پتروشیمی ایران تبدیل شود. هم اکنون امکان استفاده از گازهای همراه نفت تولیدشده در اطراف این جزیره و نیز بهره‌گیری از گاز میدان بزرگ لاوان که در زیر جزیره وجود دارد، مهیا است.
از جمله مزیت‌های دیگر لاوان در کنار تثبیت حاکمیت دولت جمهوری اسلامی ایران بر جزایر ایرانی خلیج‌فارس و تقویت و توسعه اسکان هم‌وطنان در جزیره لاوان و پیشگیری از پدیده مهاجرت با استفاده از مزایای مناطق ویژه اقتصادی در ایجاد و توسعه فرصت‌های سرمایه‌گذاری و تقویت زمینه‌های مؤثر جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی، می‌توان به وجود زیرساخت‌های آماده ترمینال‌ها همچون اسکله‌های تخلیه و بارگیری تدارکاتی، اسکله‌های نفتی و گازی، فروشگاه، انبارهای مسقف و روباز بارانداز منطقه ویژه، امور گمرکی، امور بندری، اداره گمرک، اداره بندر، شعبه‌های بانک تجارت، بانک ملی و برخی دیگر در کنار وجود شرکت‌های نفتی و وجود ذخایر عظیم گازی و نفتی به‌عنوان زمینه مناسبی برای احداث واحدهای عظیم پتروشیمی در منطقه و سایر صنایع پایین‌دستی نفت و گاز و پتروشیمی و وجود زمینه‌های مناسب برای احداث خوشه‌های کوچک پالایشگاهی نفت و گاز درزمینه انرژی این جزیره اشاره کرد.
از سوی دیگر وجود گونه‌های غنی و متنوع دریایی در منطقه لاوان که به‌عنوان آکواریوم خلیج همیشه فارس شهرت داشته و زمینه را برای ایجاد و توسعه صنعت شیلات به‌ویژه در بخش صادرات فراهم کرده است و وجود بارش‌های سالیانه که قابل‌مهار بوده و با توجه به استعداد و حاصلخیز بودن منطقه لاوان شرایط لازم برای سرمایه‌گذاری در این منطقه آبخیزداری را نیز مهیا کرده است.
منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی
منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی در محدوده‌ای به وسعت حدود ۲۸۵۰ هکتار در جنوب غربی ایران و در ساحل خلیج فارس، واقع در شهرستان بندر ماهشهر، قرار گرفته شده است. این منطقه با توجه به موقعیت طبیعی و جغرافیایی و همچنین برخورداری از تسهیلات قانونی مناطق ویژه، به‌منظور توسعه صنعت و تجارت به‌ویژه صنایع پتروشیمی و صنایع پایین دستی، تأمین منافع اقتصادی، اجتماعی و ملی، جذب تکنولوژی‌های جدید و افزایش اشتغال ایجاد شده است.
از نظر موقعیت جغرافیایی، منطقه از طریق بندر امام خمینی (ره) و از آبراه خور موسی به آب های آزاد بین المللی و از طریق راه‌آهن سراسری به ترکیه، اروپا و آسیای مرکزی دسترسی دارد. همچنین این منطقه به‌عنوان بخشی از استان خوزستان، همانند یک پایگاه استراتژیک و تاثیرگذار در مناطق نفت و گازخیز ایران عمل کرده است. دستیابی به منابع نفت و گاز مواد اولیه و خوراک واحدهای صنعتی را بیش از پیش تسهیل می‌کند.
در این راستا سازمان منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی جهت مدیریت و تحقق توسعه فعالیت‌های صنعتی و اقتصادی در منطقه از جمله صنایع پتروشیمی، به‌صورت زیرمجموعه‌ای از شرکت ملی صنایع پتروشیمی، بر اساس مصوبه تیرماه سال ۱۳۷۶ شورای عالی مناطق آزاد تجاري-صنعتي فعالیت‌های خود را در سال ۱۳۷۷ آغاز کرده و از سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی به‌منظور سرمایه‌گذاری در این منطقه مهم اقتصادی دعوت به عمل آورده است.
از نظر کاربری اراضی، منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی با وسعت معادل ۲۸۵۰ هکتار به 6 سایت تقسیم بندی شده است. سایت شماره صفر شامل حوضچه‌های استحصال نمک و دپوی نمک است. سایت شماره یک برای ایجاد صنایع کوچک و متوسط اختصاص یافته است که اراضی این سایت برای کاربری‌های مختلف، مانند صنایع پایین دستی پتروشیمی، شیمیایی، برق و الکترونیک، ساختمانی، فلزی و ماشین سازی، آزمایشگاه و کنترل کیفیت، ساخت و تعمیر و نگهداری تجهیزات و همچنین واحدهای اداری، خدماتی، اقامتی، تاسیساتی و غرفه‌های تجاری در نظر گرفته شده است. سایت شماره دو برای ایجاد صنایع سنگین، میانی و پایین دستی پتروشیمی، واحد تولید سرویس‌های جانبی مرکزی فجر 2، محل انبار جامدات، ایستگاه مرکزی راه‌آهن در نظر گرفته شده است. سایت شماره سه محل احداث صنایع سنگین، میانی و پایین دستی پتروشیمی، مرکز آموزش و مرکز پژوهش و فن‌آوری، کارگاه مرکزی تعمیرات و نگهداری صنایع نفت، گاز و پتروشیمی، آتش‌نشانی مرکزی، اورژانس، محیط زیست و بهداشت است. سایت شماره چهار نیز جهت احداث صنایع سنگین و میانی پتروشیمی و واحدهای تولید سرویس‌های جانبی مرکزی است. و در آخر سایت شماره پنج نیز مشتمل بر پتروشیمی‌های بندر امام، رازی و فارابی است و از مشخصه‌های عمده این سایت می‌توان به وجود هفت پست اسکله تخلیه و بارگیری مواد شیمیایی، استقرار انبارها و مخازن مایعات و بازرگانی فرآورده‌های پتروشیمی اشاره کرد.
همچنین از جمله مزیت‌های حمل‌ونقلی این منطقه ویژه می‌توان به حمل‌ونقل جاده‌ای این منطقه از طریق جاده‌های زمینی و بین المللی اشاره کرد، همچنین در حوزه حمل‌ونقل دریایی این منطقه ویژه در جوار تأسیسات منطقه ویژه اقتصادی بندر امام خمینی و از طریق آبراه طبیعی خورموسی به خلیج فارس مرتبط می‌شود. در حوزه حمل‌ونقل هوایی نیز فرودگاه ماهشهر با امکان توسعه برای پروازهای خارجی در ۷ کیلومتری منطقه قرار دارد. در حوزه حمل‌ونقل ریلی نیز راه‌آهن سراسری ایران به‌صورت دو خط از بندر امام خمینیبه اهواز از کناره غربی منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی عبورمی کند. در این میان شبکه راه‌آهن داخل منطقه ویژه پتروشیمی نیز از جنوبی‌ترین نقطه شروع و تا شمالی‌ترین بخش ادامه دارد و به‌طور مستقیم تعداد زیادی از مجتمع‌ها و کارخانجات مستقر در منطقه را تحت پوشش قرار می‌دهد.
اقتصاد۲۴ پیشتر در گزارشی به مناطق ویژه اقتصادی بندری و مزیت های این مناطق پرداخته بود که گزارش آن را می‌توانید اینجا و اینجا بخوانید.