اقتصاد۲۴- اسناد فاششده از وزارت دفاع ایالات متحده تصویر تازهای از ساختار امنیتی خاورمیانه نشان میدهد: دشمنان دیرینهای که پشت درهای بسته رزمایش برگزار و اطلاعات نظامی رد و بدل میکنند. این همکاریها که زیر نظر آمریکا آغاز شد، پس از حمله اسرائیل به دوحه در ماه سپتامبر متوقف شد، اما اکنون دوباره در حال احیا شدن است و به بخشی از طرح بزرگ واشنگتن برای بازسازی نظم منطقهای تبدیل شده است.
در سه سال گذشته، با میانجیگری ایالات متحده، فرماندهان ارشد ارتشهای اسرائیل و شش کشور عربی در نشستهایی در بحرین، مصر، اردن و قطر گرد هم آمدند. هدف این جلسات ایجاد سازوکاری مشترک برای هماهنگی دفاعی بود که اکنون به عنوان «ساختار امنیت منطقهای» شناخته میشود.
اسرائیل و حماس روز چهارشنبه گذشته بر سر مرحله نخست چارچوب صلحی توافق کردند که به آزادی همه گروگانها و عقبنشینی جزئی نیروهای اسرائیلی از غزه منجر میشود. روز پنجشنبه نیز مقامهای آمریکایی اعلام کردند ۲۰۰ نیروی نظامی ایالات متحده برای حمایت از اجرای آتشبس به اسرائیل اعزام خواهند شد و قرار است نیروهایی از کشورهای عربی عضو این همکاری نیز به آنان بپیوندند.
حتی پیش از این اعلام رسمی، همان کشورهای عربی از طرح بیستبندی دونالد ترامپ برای پایان جنگ غزه حمایت کرده بودند. این طرح از کشورهای عرب میخواست در استقرار نیروی بینالمللی در غزه شرکت کنند؛ نیرویی که مامور آموزش پلیس جدید فلسطینی در منطقه خواهد بود.
در بیانیهای مشترک، پنج کشور از شش کشور عربی گفتند از ایجاد سازوکاری که «امنیت همه طرفها را تضمین کند» حمایت میکنند، هر چند هیچکدام هنوز بهطور علنی متعهد به اعزام نیرو نشدهاند.
عذرخواهی اسرائیل از قطر
قطر، که در ۹ سپتامبر هدف حمله هوایی اسرائیل قرار گرفت، از جمله کشورهایی بود که طبق اسناد، روابط امنیتی خود را با تلآویو تقویت کرده بود. در می ۲۰۲۴، فرماندهان ارشد اسرائیلی و عرب در پایگاه هوایی العُدید قطر- یکی از مهمترین مراکز نظامی ایالات متحده- گرد هم آمدند. در سند برنامهریزی نشست، که دو روز پیش از آغاز آن نوشته شده، آمده است هیات اسرائیلی مستقیما به پایگاه پرواز میکند تا از مبادی غیرنظامی عبور نکند و خطر افشای عمومی این نشست کاهش یابد.
بیشتر بخوانید:حضور در شرمالشیخ؛ فرصت تنفس یا دام دیپلماتیک؟
به دنبال حمله به دوحه، بنیامین نتانیاهو، نخستوزیر اسرائیل، در ۲۹ سپتامبر با میانجیگری آمریکا از قطر عذرخواهی کرد و تعهد داد چنین عملیاتهایی تکرار نشود.
تهدید ایران، پیوند تازه دشمنان
اسناد نشان میدهد تهدید ایران عامل اصلی نزدیکی اسرائیل و کشورهای عربی بوده است. این همکاریها تحت هدایت فرماندهی مرکزی ایالات متحده، موسوم به سنتکام، شکل گرفتهاند. یکی از اسناد، ایران و گروههای متحد آن را «محور شرارت» توصیف کرده و نقشهای از پرتابگرهای موشکی در غزه و یمن را ضمیمه دارد.
پنج فایل پاورپوینت از سنتکام، که توسط کنسرسیوم بینالمللی روزنامهنگاران تحقیقی و واشنگتنپست بررسی شده، روند شکلگیری این سازه امنیتی را تشریح میکند. این ساختار شامل اسرائیل، قطر، بحرین، مصر، اردن، عربستان سعودی و امارات متحده عربی است. کویت و عمان نیز به عنوان «شرکای بالقوه» معرفی شدهاند که در جریان تمام جلسات قرار گرفتهاند.
این اسناد طبقهبندی نشدهاند، اما میان اعضا و در برخی موارد میان کشورهای عضو ائتلاف اطلاعاتی فایو آیز (استرالیا، کانادا، نیوزیلند، بریتانیا و آمریکا) توزیع شدهاند. تاریخ تنظیم آنها از ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۵ را در بر میگیرد؛ یعنی پیش و پس از آغاز جنگ اسرائیل و حماس در اکتبر ۲۰۲۳.
واشنگتنپست و ICIJ اصالت اسناد را با بررسی جزئیات در سوابق وزارت دفاع و منابع علنی تایید کردهاند. زمان و مکان رزمایشهای نظامی، نام و سمت افسران در این اسناد با دادههای رسمی تطابق دارد.
تمرینهای مشترک در خاک آمریکا
مقامهای سنتکام از اظهارنظر درباره این همکاری خودداری کردهاند. اسرائیل و شش کشور عربی عضو سازه نیز پاسخی به پرسشهای رسانهها ندادهاند. یکی از نشستهای مهم در ژانویه در پایگاه فورتکمپبل ایالت کنتاکی برگزار شد؛ جایی که نیروهای آمریکایی به شرکای عرب خود آموزش دادند چگونه تهدید تونلهای زیرزمینی را شناسایی و نابود کنند. این تونلها از ابزارهای اصلی حماس در نبرد غزه هستند.
سند دیگری از تمرین مشترک برای تخریب تونلها خبر میدهد، هر چند نام کشورها ذکر نشده است. سنتکام همچنین جلساتی برای طراحی عملیات رسانهای برگزار کرده است تا روایت ایران به عنوان «مدافع فلسطینیها» را تضعیف و در مقابل، تصویری از «رونق و همکاری منطقهای» ارائه کند.
تناقض گفتار و عمل
در حالی که همکاری امنیتی با اسرائیل در خفا گسترش مییافت، رهبران عرب در انظار عمومی تلآویو را به نسلکشی متهم میکردند. مقامهای ارشد مصر، اردن، قطر و عربستان حملات اسرائیل را در بیانیههایی تند محکوم کردند. امیر قطر در مجمع عمومی سازمان ملل جنگ غزه را «نسلکشی علیه مردم فلسطین» خواند و اسرائیل را «دولتی خصمانه در منطقه» دانست. وزارت خارجه عربستان نیز تلآویو را متهم به «گرسنگی دادن و پاکسازی قومی» کرد.
در یکی از اسناد آمده است که برای رعایت ملاحظات سیاسی، این همکاری «ائتلاف جدیدی ایجاد نمیکند» و تمام جلسات باید «محرمانه» بماند.
طرح دفاع هوایی منطقهای
ژنرال کنت مککنزی، فرمانده وقت سنتکام، در سال ۲۰۲۲ در شهادت خود در کنگره از این همکاری به عنوان تداوم «پیمان ابراهیم» یاد کرده بود. هدف این سازوکار، ایجاد سامانهای دفاعی برای مقابله با موشکها و پهپادهای ایران است.
در کنفرانس امنیتی سال ۲۰۲۲، اسرائیل و کشورهای عربی توافق کردند رزمایشها و خرید تجهیزات لازم را هماهنگ کنند. تا ۲۰۲۴، سنتکام موفق شده بود بسیاری از کشورهای عضو را به سامانههای دفاعی آمریکا متصل کند تا دادههای راداری و حسگرها میان آنها و واشنگتن به اشتراک گذاشته شود.
شش کشور از هفت عضو سازه به بخشهایی از تصویر هوایی منطقه دسترسی داشتند و دو کشور نیز دادههای خود را از طریق یک اسکادران نیروی هوایی آمریکا منتقل میکردند. همزمان، کشورهای عضو به سامانه گفتوگوی امن مشترک میپیوستند تا ارتباط مستقیم با واشنگتن برقرار کنند.
ناکارآمدی سامانه در حمله اسرائیل
با وجود این ساختار پیچیده، سامانه دفاع هوایی مشترک نتوانست حمله اسرائیل به دوحه را شناسایی کند. ژنرال درک فرانس، فرمانده نیروی هوایی آمریکا، گفت سامانههای راداری هشدار نداده بودند، زیرا معمولا روی ایران و مناطق دیگر تمرکز دارند. قطر نیز اعلام کرد رادارهایش پرتاب موشک از جنگندههای اسرائیلی را تشخیص نداده بودند.
بیشتر بخوانید:عکس/ سیل بازگشت فلسطینیان به خانههایشان پس از اعلام آتشبس
هر چند قطر و عربستان روابط رسمی با اسرائیل ندارند، اسناد سنتکام نشان میدهد هر دو کشور نقش مهمی در پیشبرد این همکاری ایفا کردهاند.
نشست العُدید و پروژههای آینده
کنفرانس می ۲۰۲۴ در پایگاه العُدید اوج این همکاریها بود. در آن نشست، نمایندگان اسرائیل با هیاتهای کشورهای عربی دیدارهای دوجانبه داشتند. در دستورالعملهای نشست تاکید شده بود که عکسبرداری و حضور رسانهها ممنوع است. یادداشتی بالای برنامه نوشته بود: «هیچ غذای حاوی گوشت خوک یا سختپوستان سرو نشود.»
در سال ۲۰۲۵، یک مقام سعودی همراه با مقام اطلاعاتی آمریکایی گزارشی درباره وضعیت سوریه ارائه داد که شامل نقش روسیه، ترکیه و نیروهای کرد بود. تهدیدهای حوثیها در یمن و فعالیت داعش در سوریه و عراق نیز بررسی شد.
سنتکام برای گسترش این همکاریها در سالهای آینده برنامه دارد. سندی در سال ۲۰۲۴ پیشبینی میکند تا پایان ۲۰۲۶ «مرکز سایبری خاورمیانه» برای آموزش و تمرین عملیات دفاع سایبری تاسیس شود. سند دیگر از ایجاد «مرکز تلفیق اطلاعات» سخن میگوید که مامور برنامهریزی، اجرا و ارزیابی سریع عملیات اطلاعاتی است.
یک مقام پیشین وزارت دفاع آمریکا گفت این سطح از همکاری بازتاب نگاه عملگرایانه کشورهای خلیجفارس است؛ نگاهی که ضمن احترام به توان نظامی اسرائیل، نگرانی از رفتار آن را نیز در بر دارد. به گفته او: «همهشان معتقدند اسرائیلیها هر زمان بخواهند میتوانند هر کاری انجام دهند، بدون آنکه کسی مانعشان شود.»
کارشناسان امنیتی میگویند توافق فعلی اسرائیل و حماس تنها مرحله نخست روند صلح است و پرسشهای اصلی درباره اداره غزه بیپاسخ مانده است. کشورهای عرب خلیج فارس احتمالا به صورت مالی و دیپلماتیک از نیروی بینالمللی در غزه حمایت میکنند، اما بعید است نیروهای خود را به چنین ماموریتی اعزام کنند.
توماس ژونو، استاد دانشگاه اتاوا، میگوید: «کشورهای خلیج فارس از اسرائیل بیمهار نگرانند، اما ناگزیر به آمریکا تکیه دارند و در عین حال ایران را تهدید اصلی خود میدانند.»