اقتصاد۲۴- «رنگ آفتاب را هم ندیده؛ نه میداند بیابان چیست، نه میداند موتور چیست، نه میداند چشمه چیست. نه میداند حیاتوحش چیست». علاوهبر «رضا شاهحسینی» رئیس پارک ملی کویر که چنین توصیفی از پذیرفتهشدگان آزمون محیطبانی ارائه میکند، «مهدی تیموری» رئیس سابق پارک ملی گلستان، «احمد درویش» رئیس سابق پارک ملی «صیدوا»، «مبین صوفی» همیار سابق پارک ملی گلستان و کارشناس حیاتوحش نیز نقدهای جدیای بر شیوه جذب محیطبان دارند. آنها علاوهبر انتقاد از محتوای آزمون جذب محیطبان بر مواردی تأکید میکنند که نشان از بیارتباط بودن افراد جذبشده با فضای محیطبانی دارد. مؤلفههایی که کارشناسان بر آن دست گذاشتهاند، نشان میدهد شرکتکنندگان در آزمون محیطبانی صرفاً در جستوجوی شغل هستند و گاه حتی مدرک لیسانس و فوقلیسانس خود را مخفی و با مدرک دیپلم در این آزمون شرکت میکنند و بعد از پذیرفتهشدن مدرک خود را برای ارتقای شغلی ارائه میدهند. با وجود این انتقادها از کیفیت آزمون پذیرش محیطبانی، «رضا رستگار»، فرمانده یگان حفاظت سازمان حفاظت محیطزیست، در پاسخ به «پیام ما» میگوید قرار نیست تغییری در شیوه برگزاری آزمون صورت گیرد.
ملاک استخدام محیطبانان آزمون است، آزمونی که رؤسای مناطق آن را ناکارآمد میدانند. بهگفته رضا شاهحسینی، رئیس پارک ملی کویر، جمع بزرگی که لیسانس و فوقلیسانس دارند، با مدرک دیپلم در آزمون شرکت میکنند. طبیعی است که خوب از پس آن برآیند؛ آنها پس از قبولشدن تازه مدرکشان را رو میکنند. مثلاً همین چندوقت پیش یک نیروی فوقلیسانس که رتبه یک ریاضی را در کارشناسی ارشد داشت، برای محیطبانی درخواست داد. «نباید آزمون را ملاک استخدام قرار دهیم. ۱۰ یا ۲۰ درصد میتواند آزمون باشد، ولی باید بقیهاش را به گزینش از ادارهکل بسپاریم.»
بهنظر شاهحسینی معیارهای گذشته برای جذب محیطبان کارآمدتر بودند؛ درست است که آن زمان هم برخی با پارتیبازی محیطبان میشدند، ولی آزمون وضعیت را بدتر کرد. «پیشنهاد من به سازمان محیطزیست این است که افراد را بهصورت قراردادی استخدام کند. یکیدو سال آنها را بسنجد و ببیند چندمرده حلاجاند و درنهایت کسانی را که توانایی دارند، استخدام کند.»
در برخی مناطق مانند پارک ملی گلستان، پارک ملی کویر، پارک ملی توران یا پارک ملی صیدوا حضور همیاران را شاهدیم، آیا آنها نمیتوانند جزو اولویتهای استخدامی باشند؟ بهگفته شاهحسینی، با توجه به اینکه در همه مناطق همیار نداریم، استخدام قراردادی راهکار درست برای انتخاب نیروهای محیطبانی است. همچنان که نیروی انتظامی نیز به همین نحو عمل میکند و پس از پنج سال نیروها رسمی میشوند.
نگاه حاکم بر گزینش محیط بانی
مهدی تیموری، رئیس سابق پارک ملی گلستان نیز بحث محیطبانی را جدا از کارمندی میداند. «نگاه حاکم بر گزینش و آزمون محیطبانی، مشابه سایر کارمندان است. حفاظت از تنوعزیستی آدم خودش را میخواهد. کسی که آزمون میدهد، باید کار را بشناسد.»
بهگفته تیموری، شاید محیطبانی برای متقاضی قبولشده در آزمون شغل شود، اما سازمان حفاظت محیطزیست را به هدفش، یعنی همان حفاظت، نمیرساند. «بسیاری از نیروها برای دولت هزینه دارند، اما بهرهوری نه!»
نگاه کارمندی باعث شده است برخی بدون شناخت و یا از سر اضطرار وارد این حوزه شوند. «کسانی را میبینم که کار نمیکنند، اما درعوض همیشه طلبکارند که حقشان داده نشده. آنها جیره غذا و… میگیرند، اما راضی نیستند. در مقابل جامعه محلی که در قالب کار قراردادی و شرکتی کار میکند، بهواسطه عرقی که به سرزمین و داشتههایش دارد، با هزینه کمتری کار را به نتیجه میرساند.»
بیشتر بخوانید:شکارچیان ضارب هر کدام ۳ وکیل دارند و محیطبان هیچ/ محیطزیست پول ندارد برای محیطبان شهید وکیل بگیرد
بهگفته رئیس سابق پارک ملی گلستان، نیروی خوب میتواند نقش مؤثری در حفاظت از یک منطقه ایفا و تعادل اکوسیستم را حفظ کند. از همین رو، باید در آزمون استخدامی محیطبانی تجدیدنظری صورت گیرد؛ «یکی مرد جنگی به از صد هزار».
در پارک ملی گلستان همیارانی هستند که نزدیک به ۱۰ یا حتی ۱۵ سال است با کمترین امکانات کار میکنند، آنها آموزش دیدهاند و امتحانشان را پس دادهاند، اما از استخدام محیطبانی جا میمانند. در مقابل آنها که سهمیه دارند، میتوانند از پس آزمونها برآیند. «حتی در استخدام سهمیهای هم باید شرایط افراد لحاظ شود. کسانی که توان اجرا ندارند، میتوانند بروند ثبتاحوال یا بانک! کسی که میخواهد استخدام محیط زیست شود، باید سختی کار را بداند؛ او فقط کارمند نیست بلکه مسئولیت حفظ سرزمین را بهعهده دارد. هزینه هر گونه کوتاهی را حیاتوحش میدهد.»
یکی از راهکارها از نظر تیموری استخدام همیاران است. او همچنین توصیه میکند لااقل از نیروهای کارآمد آزمون گرفته شود. «بهجای اینکه اول امتحان بگیرند و بعد توقع ایجاد کنند، براساس شاخصها، تعدادی نیرو انتخاب و آزمون از آنها گرفته شود. اینکه نیرو در آزمون قبول شود و بعد از یک ماه بفهمیم به کار ما نمیخورد، تنها هزینه و هدررفت منابع است. برای انتخاب افراد هم میتوانیم از بازنشستهها، کارشناسان فنی و… کمک بگیریم.»
برنامه ریزی برای استخدام محیط بانان
«ایاک نعبد و ایاک نستعین، از نظر عبادی یعنی چه؟ شما میدانید خانم مهندس؟ این سؤالی بود که وقت استخدام از من پرسیدند.» این را احمد درویش، رئیس سابق پارک ملی صیدوا، میگوید. او هم رویه استخدامی را دارای اشکالاتی میداند و معتقد است سازمان حفاظت محیطزیست در این زمینه باید رویهای مشابه هلال احمر داشته باشد. «تابهحال دیدهاید هلالاحمر آزمون استخدامی برگزار کند؟ آنها نیروهایشان را از دواطلبهایشان میگیرند. اما ما الان همیاری داریم که ۱۰ سال است برایمان کار میکند، اما لباس متحدالشکل ندارد.»
او به تجربهای از منطقه حفاظتشده پرور اشاره میکند. در سالهایی بهواسطه تعداد بالای نیروی محیطبانی در پاسگاه جای خوابیدن نبود. اما ازآنجاکه ۸۰ درصد نیروها غیربومی بودند، همه به شهرهایشان برگشتند و پرور ماند با پاسگاههای خالی. «محیطبانان میگفتند هزینه زندگی زیاد شده و برگشتند.»
استخدام نیروی بومی از نظر درویش باعث میشود شبکهای از اقوام و… درگیر کار حفاظت شوند. بااینحال، مدرک تحصیلی مانعی برای این کار است. «در دوره قبلی معاونت، آقای ظهرابی گفتند از بومیها استفاده کنید. ما به شوراهای روستاها و… فراخوان دادیم تا پنج نیرو بگیریم. اما نتوانستیم، چون دیپلم هم نداشتند.»
برخی محلیها بهواسطه شرایط زندگیشان در آزمونها مشکل پیدا میکنند. «نیروی محلی در روستا امکان شرکت در نمازجمعه را ندارد و همین برایش مشکل ایجاد میکند. متأسفانه در رویههای استخدامی بدون در نظر گرفتن شرایط این شغل و زندگی افراد، تصمیمگیری میشود.»
درویش معتقد است سازمان حفاظت باید برای استخدام محیطبان برنامهریزی جدیدی داشته باشد. «بهجای اینکه از متقاضی درسی مثل ریاضی را بپرسند، ببیند چقدر مناطق چهارگانه محیطزیست و تنوعزیستی ایران را میشناسد. سؤالها در این حوزه باید تخصصی و امتیاز آزمون کتبی باید بسیار کمتر از آزمون عملی باشد.»
خط مقدم حفاظت محیطبانها هستند
«شش دست لباس، سه لایه جوراب پشمی و پاپوش چرم میپوشیدم و باز یخ میزدم. بارها گفتهام اگر مدعی هستید، یک شیفت بیایید و در سولگرد خدمت کنید. بادی که آنجا میوزد، به مغز استخوان میرسد. ما از ساعت ۵ صبح بیرون میزدیم و درگیر حفاظت بودیم.» اینها را مبین صوفی میگوید که چندسال سابقه همیار محیطبان بودن در پارک ملی گلستان را دارد. او هم معتقد است این شیوه استخدامی کمکی به حفاظت از مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیطزیست نمیکند. محیطبانی کاری تخصصی است و کسی که وارد این کار میشود، باید استعداد و پتانسیل انجام آن را داشته باشد. «بومیها در هر منطقهای بهترین گزینه برای استخدام هستند. آنها مناطق را بهخوبی میشناسند، بهخلاف کسانی که از شهرها و روستاهای دورتر میآیند و هیچ زمینهای از کار محیطبانی ندارند.»
خط مقدم حفاظت محیطبانها هستند؛ نه رئیس، نه معاون و نه دفتردار و کارشناس! آنها گشتزنی میکنند و بهمیزان علاقه و جدیتی که در کار دارند، میتوانند از تنوع زیستی حفاظت کنند. بااینحال، آزمونی که برای استخدام انتخاب این نیروها برگزار میشود، نمیتواند به ورود کارآمدترینشان به عرصه حفاظت منجر شود. «برحسب تجربه دیدهام محیطبان غیربومی با استشهاد محلی جعلی آمده، اما بعد از سه سال هنوز کارهای اولیه را بلد نیست؛ هنوز نمیتواند اسب زین کند، راههای منطقه را نمیشناسد، دوربینکشی بلد نیست. درحالیکه اینها را باید در شش ماه اول یاد میگرفت.»
حرف صوفی مشابه رؤسای مناطق است، اینکه برای محیطبان بودن باید عاشق طبیعت باشی، نه اینکه آن را بهشکل شغلی ببینی که با آن درآمدی به دست آوری. «بارها دیدهایم کسی که استعداد و کارایی ندارد، وارد این شغل شده. این رویه برای منطقه ضرر است؛ چون فردا و پسفردا همین افراد سرمحیطبان و… میشوند و باید حوزه و پاسگاه را مدیریت کنند.»
صوفی در دورهای که «جلیل حسنزاده» سرمحیطبان سولگرد بود، آنجا خدمت میکرد. «جلیل تا آخرین روز خدمتش کار میکرد، عاشقانه از کوه با پای پیاده بالا میرفت و از کارش لذت میبرد، همچنانکه ما از کار کردن در کنار جلیل بهعنوان فرمانده! ما با عشق کار میکردیم. اینکه جمعیت سمداران سولگرد از ۸۰۰ فرد به چهار هزار رسید، الکی نبود. این افزایش تنها با علاقه و عشق و کارایی همیار بالا میرود.»
بیشتر بخوانید:قانون یکطرفه و عدالت علیه حافظان طبیعت/ ۱۵۱ شهید و ۲۷۳ جانباز؛ بهای حفاظت از طبیعت چیست؟
وقتی از همیار صحبت میکنیم، منظورمان نیروهای محلی هستند که خانهشان در اطراف همان منطقه تحت مدیریت محیطزیست است. آنها هستند که احساس تعلق جدی برای حفظ تنوعزیستی منطقهشان دارند و درنهایت گره کور حفاظت را باز میکنند. «در پارک ملی گلستان ما نیروهایی داریم که حتی تا ۱۲ سال بهشکل همیار کار و خودشان را ثابت کردهاند و بهتر از هر کسی میتوانند از این پارک حفاظت کنند.»
صوفی هم سه سال بدون حقوق در این منطقه با علاقه کار کرد، مشکلاتی که برای استخدام و… وجود داشت، باعث شد او از این حرفه بیرون بیاید و درگیر مشاغل دیگر شود؛ هرچند بهواسطه زندگی در حاشیه پارک ملی گلستان و تعلق خاطری که به آن دارد، کاملاً از این حوزه جدا نشده است. آیا همیارانی که کارنامه روشنی در حفاظت دارند، نباید در اولویت استخدام باشند؟ پاسخ صوفی این است که شرایط استخدامی این اجازه را نمیدهد. درعینحال، بهواسطه آنکه همیارها از درس و مشق فاصله گرفتهاند و هزار مشغله در منطقه و زندگی شخصیشان دارند، عملاً از استخدام جا میمانند. «در آزمون استخدامی شرایط برای همه یکسان است و هشت درس را امتحان میدهند. حرف ما این است که این آزمون با معیارهای محیطبانی سازگار نیست. همیاری که از ۱۵ سال پیش درس را کنار گذاشته، چطور حالا برود آزمون استخدامی بدهد؛ فشار اقتصادی، فشار زندگی متأهلی، فشار حفاظت نمیگذارد همیار متمرکز باشد.»
راهکار از نظر این حفاظتگر، در نظر گرفتن امتیاز برای همیاران است. به این معنا افراد با چند سال سابقه کار، سهمیهای داشته باشند، همانطورکه بومی بودن، جوانی جمعیت، متأهل بودن و… ضریب دارد. «این بهترین و سادهترین راه است تا اینکه بخواهیم ساختار استخدامی را تغییر دهیم که کار سخت و دشواری است. مگر اینکه آنقدر مطالبهگری شود و کارزار راه بیفتد که تغییری رخ دهد.»
معیار گزینش آزمون ناکارآمد
یکی از مدیران محیطزیست هم که ترجیح میدهد نامش محفوظ بماند، آزمون استخدامی را ناکارآمد میداند. بهگفته او، از ۲۰ نیرو پنج نیرو به کار حفاظت میآیند که چهار نفر آنها طرحی هستند، یعنی توسط مدیر انتخاب شدهاند. «بارها شاهد بودهام که فرد در آزمون کتبی و عملی قبول شده، اما در کار حفاظت نمره قابلقبولی ندارد.»
بهگفته این منبع آگاه، نیروی محیطبان شرایط خاص خود را دارد، اما در عمل شاهدیم متقاضیانی که مدرک لیسانس و فوقلیسانس دارند، با مدرک دیپلم در آزمون شرکت میکنند. اغلب این افراد اصلاً فضای کار را نمیشناسند. «تنها نیروهایی که خودمان انتخاب میکنیم، میتوانند از مناطق حفاظت کنند.»
معیار استخدام تغییر نمی کند
رضا رستگار، فرمانده یگان حفاظت سازمان حفاظت محیطزیست، اما آب پاکی را روی دست همه میریزد. «ملاک عمل ما جذب براساس آزمون است. فعلاً دستورکار ما همین است، منتها در بحث گزینش ملاحظاتی را در نظر میگیریم.»
این سیستم جذب تاکنون بهگفته بسیاری از رؤسای مناطق کارآمد نبوده، بااینحال رستگار میگوید در حال بررسی هستند، خروجیها را احصا میکنند تا افراد بومی در اولویت گزینش باشند.
شرایط اختصاصی ثبتنام آزمون استخدامی سازمان محیطزیست ۱۴۰۴ برخورداری از حداقل سن ۲۰ سال و داشتن حداکثر سن ۲۵ سال تمام را برای داوطلبان ضروری میداند. امکان حضور فرزندان و همسران جانبازان ۲۵ درصد به بالا و فرزندان و همسر آزادگان، امکان شرکت در آزمون برای خانواده شهدا از جمله مادر، پدر، خواهر و برادر (رزمندگان حتماً باید سابقه حداقل شش ماه حضور داوطلبانه در جبهه جنگ را داشته باشند.) وجود دارد و ۳۰ درصد سهمیه به آنها تعلق میگیرد. اعلام آمادگی برای خدمت در سازمان بهصورت شبانهروزی در پاسگاههای محیطبانی استان مورد تقاضا از دیگر مواردی است که درباره شرایط آزمون آمده است. بهعلاوه، تمام افراد پذیرفتهشده تا دو ماه بعد از اعلام نتایج نهایی آزمون، حتماً باید گواهینامه پایه دوم و یا سوم اتومبیل و موتورسیکلت اقدام را دریافت کنند.
منابع عمومی آزمون نیز شامل ICDL فناوری اطلاعات (مهارتهای هفتگانه)، ریاضی و آمار مقدماتی، زبان و ادبیات فارسی، معارف اسلامی، زبان انگلیسی عمومی، اطلاعات عمومی، دانش اجتماعی و حقوق اساسی، هوش و توانمندیهای عمومی است. با توجه به گفتههای فرمانده یگان حفاظت سازمان حفاظت محیطزیست امسال هم با وجود نقدهای جدی به این شیوه برگزاری آزمون، استخدام محیطبانان بر همین اساس خواهد بود.