یک سفر، سه پیام؛ بررسی حرکت‌ راهبردی پزشکیان در قزاقستان و ترکمنستان و اهمیت منطقه‌ای آن

اقتصاد۲۴- سفر‌های آخر هفته مسعود پزشکیان به قزاقستان و سپس ترکمنستان را باید یکی از معنادارترین تحرکات دیپلماتیک دولت چهاردهم در ماه‌های اخیر دانست؛ تحرکاتی که فراتر از یک حضور تشریفاتی یا شرکت در یک نشست نمادین تلقی می‌شود و درواقع نشانه‌ای از بازتعریف نگاه تهران به منطقه‌ای است که طی دهه‌های گذشته، اگرچه همواره جایگاهی فراتر از وزن واقعی‌اش در گفتمان سیاست خارجی ایران داشته، اما کمتر توانسته در سطح یک راهبرد پایدار و عملیاتی تثبیت شود. آسیای مرکزی امروز نه‌فقط به دلیل منابع انرژی، خطوط لوله و بازار‌های نوظهور، بلکه به عنوان چهارراهی حیاتی در اتصال شرق و غرب و محل تلاقی کریدور‌های بزرگ جهانی، از طریق کریدور بین‌المللی شمال-جنوب تا مسیر چین-قزاقستان-ایران، اهمیتی مضاعف یافته است.

دولت چهاردهم در چارچوب گفتمان «احیای تعاملات منطقه‌ای»، این منطقه را به عنوان نقطه اتکا برای خنثی‌سازی فشار‌های تحریمی، اتصال به شبکه‌های نوین ترانزیت و ارتقای وزن ژئوپلیتیک ایران در نظم رو به تغییر آسیای مرکزی بازخوانی کرده است. در چنین بستری است که دو سفر پیاپی پزشکیان، هم‌زمان با برگزاری اجلاس «صلح و اعتماد» در عشق‌آباد، معنای راهبردی پیدا می‌کند؛ ترکیبی از دیپلماسی اقتصادی-ترانزیتی، سخن‌گفتن از صلح در یک میدان چندجانبه و در نهایت دیدار‌های کلیدی در حاشیه نشست، به‌ویژه دیدار با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه که نقطه ثقل این سفر ارزیابی می‌شود.

سخنرانی پزشکیان و بازخوانی مفهوم صلح

پزشکیان سخنان خود را در نشست «صلح و اعتماد» در عشق‌آباد با دعوت به بازاندیشی در مفهوم صلح آغاز کرد؛ روایتی که بر نقد ساختار‌های ناعادلانه قدرت در نظام بین‌الملل و استاندارد‌های دوگانه غرب در قبال خشونت و جنگ متمرکز بود. او با زبانی آرام، اما صریح تأکید کرد صلح پایدار فقط زمانی ممکن است که «نابرابری، انحصار و تبعیض» از میان برداشته شود و نظام بین‌الملل از منطق استثناگرایی فاصله بگیرد. بخش دیگر سخنان او اشاره مستقیم به رژیم اسرائیل بود؛ اینکه چگونه قدرت‌های بزرگ تلاش کرده‌اند ساختاری برای مصون‌سازی این رژیم از نظارت‌های بین‌المللی ایجاد کنند و نتیجه این رویکرد، استمرار خشونت در منطقه است. پزشکیان یادآور شد تجاوز اسرائیل به خاک ایران و شهادت صد‌ها شهروند کشور نه‌تنها محکوم نشد، بلکه با حمایت آشکار سیاسی و نظامی برخی قدرت‌های غربی مواجه شد. پیام او روشن بود: «تا زمانی که چنین استثناگرایی امنیتی ادامه دارد، نمی‌توان از صلح سخن گفت». او همچنین بر نقش بی‌طرفی فعال تأکید کرد؛ تفسیری که به معنای سکوت و انفعال نیست، بلکه نوعی مسئولیت‌پذیری در برابر نقض حقوق ملت‌هاست. پزشکیان معتقد است راه صلح از مسیر «گفت‌وگوی برابر، پرهیز از یک‌جانبه‌گرایی و احترام به منشور ملل متحد» می‌گذرد. این بخش از سخنان پزشکیان نشان داد دولت چهاردهم به دنبال بازگرداندن ایران به قلب گفت‌و‌گو‌های منطقه‌ای و جهانی است؛ نه از مسیر تنش‌آفرینی، بلکه با اتکا به روایت عدالت‌محور و چندجانبه‌گرا.

عشق‌آباد؛ میدان دیدار‌های دوجانبه و چندجانبه

سفر پزشکیان به ترکمنستان فقط برای حضور در یک نشست نمادین طراحی نشده بود. سلسله دیدار‌های دوجانبه با رهبران کشور‌های مختلف، وزن دیپلماتیک این سفر را افزایش داد و نشان داد دولت چهاردهم در پی فعال‌سازی دیپلماسی چندلایه در آسیای مرکزی است.

دیدار با رئیس‌جمهور ترکمنستان؛ اعتماد متقابل به عنوان دارایی راهبردی

‎در دیدار با «سردار بردی‌محمداف»، رئیس‌جمهور ترکمنستان، پزشکیان بر ثبات روابط چند دهه اخیر دو کشور تأکید کرد؛ روابطی که همواره از تنش‌های امنیتی دور بوده و بر پایه دوستی، احترام و برابری شکل گرفته است. او به‌صراحت از کندی اجرای برخی توافقات -به‌ویژه در حوزه گاز و کریدور‌های ترانزیتی- انتقاد کرد و خواستار اقدام مستقیم طرف ترکمنی شد. عشق‌آباد نیز ضمن تأکید بر پیوند‌های فرهنگی و تاریخی دو ملت، از گسترش همکاری‌ها استقبال کرد.

همکاری در سایه پیوند‌های تاریخی و تهدید‌های مشترک

‎در دیدار با «عبداللطیف رشید»، رئیس‌جمهور عراق، پزشکیان پروژه ریلی شلمچه-بصره را یکی از اولویت‌های ایران دانست و بر ضرورت مقابله با سیاست‌های تنش‌آفرین اسرائیل در منطقه تأکید کرد. رئیس‌جمهور عراق نیز روابط با تهران را بخشی از امنیت ملی کشورش خواند.

پیگیری پرونده‌های مرزی و ترانزیتی

دیدار با شهباز شریف، نخست‌وزیر پاکستان بر تسریع توافقات اخیر، گسترش بازارچه‌های مرزی و رفع موانع حمل‌ونقل و ترانزیت متمرکز بود. دو طرف همچنین بر ضرورت هم‌افزایی برای مقابله با تهدیدات امنیتی مشترک تأکید کردند.

دیدار با نخست‌وزیر میانمار

دیدار با «نیو ساو»، نخست‌وزیر میانمار، وجهی کمتر‌دیده‌شده از دیپلماسی دولت چهاردهم را عیان کرد. پزشکیان تأکید کرد ظرفیت‌های فنی و اقتصادی مهمی برای همکاری ایران و میانمار وجود دارد و عضویت تهران در آسه‌آن می‌تواند یک مسیر مکمل برای تقویت تعاملات باشد. میانمار نیز برای همکاری‌های نفتی، فنی و بانکی ابراز تمایل کرد.

دیدار با ولادیمیر پوتین؛ نقطه ثقل سفر

بی‌شک مهم‌ترین دیدار این سفر، گفت‌وگوی پزشکیان و ولادیمیر پوتین بود؛ دیداری که در شرایط ژئوپلیتیک پیچیده و در سایه حمله اخیر آمریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران، اهمیتی مضاعف یافته است.

رئیس‌جمهور در دیدار همتای روس خود، با تأکید بر عزم تهران برای اجرای توافق جامع همکاری‌های راهبردی میان ایران و روسیه گفت: مصمم هستیم توافقی را که به امضا رسانده‌ایم، اجرائی و عملیاتی کنیم و انتظار داریم طرف روس نیز روند اجرای این توافقات فیمابین را تسریع و نهایی کند. مسعود پزشکیان با ابراز خرسندی از سطح بسیار خوب و رو به گسترش روابط تهران-مسکو، از حمایت‌های روسیه از جمهوری اسلامی ایران در مجامع بین‌المللی قدردانی کرد. رئیس‌جمهور با تأکید بر عزم تهران برای اجرای توافق جامع همکاری‌های راهبردی میان دو کشور، تصریح کرد: مصمم هستیم توافقی را که به امضا رسانده‌ایم، اجرائی و عملیاتی کنیم. همکاری‌های مشترک به‌ویژه در حوزه نیروگاهی، حمل‌ونقل و راهگذر‌ها در حال پیگیری است. در زمینه کریدوری نیز تا پایان سال زمینه‌های کامل اجرای این پروژه از سوی ایران فراهم خواهد شد. انتظار داریم طرف روس نیز روند اجرای این توافقات را تسریع و نهایی کند. پزشکیان همچنین با اشاره به اهمیت توسعه کریدور‌های شمال-جنوب و شرق-غرب، گفت: پیگیری این مسیر‌ها با سرعت در جریان است و قطعا دستور شما موجب شتاب‌گیری اجرای این پروژه‌های مهم و راهبردی خواهد شد. رئیس‌جمهور همکاری‌های کشاورزی میان دو کشور را بسیار مفید توصیف کرد و افزود: این الگو می‌تواند در سایر حوزه‌ها نیز توسعه یابد. ما هیچ راهی جز همکاری مشترک، به‌ویژه بر بستر سازمان‌های بین‌المللی و منطقه‌ای نظیر شانگهای و بریکس برای مقابله با یک‌جانبه‌گرایی نداریم.

بیشتر بخوانید:فیلم/ ملاقات رسمی پزشکیان با رئیس‌جمهور عراق

رئیس‌جمهور روسیه نیز در این دیدار با ابراز خرسندی از ملاقات با رئیس‌جمهور کشورمان، امضای توافق جامع همکاری‌های راهبردی میان دو کشور را نقطه عطفی در روابط دوجانبه و رویدادی بسیار مهم توصیف کرد.

ولادیمیر پوتین با اشاره به روند بسیار مثبت و رو به گسترش روابط دو کشور گفت: روابط تجاری ایران و روسیه در سال گذشته ۱۳ درصد و در ۹ماهه امسال هشت درصد افزایش داشته است. همکاری‌های مشترک در حوزه نیروگاهی و توسعه زیرساخت‌های کریدوری ادامه خواهد داشت و در حال بررسی همکاری در زمینه انتقال گاز و برق به ایران هستیم. رئیس‌جمهور روسیه با بیان اینکه در مسائل بین‌المللی نیز تماس‌ها و هماهنگی‌های نزدیکی میان دو کشور برقرار است، تأکید کرد: روسیه همواره از جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل حمایت کرده و این مواضع استمرار خواهد داشت. ولادیمیر پوتین همچنین در پایان سلام‌های گرم خود را به رهبر معظم انقلاب اسلامی ابلاغ کرد.

اقتصاد، انرژی و کریدور‌ها

مسئله انرژی، محور ثابت روابط ایران و ترکمنستان باقی مانده است. همکاری‌های دو کشور در حوزه سوآپ گاز قابلیت توسعه تا سطح چندجانبه را دارد و می‌تواند بخشی از معماری جدید انرژی در آسیای مرکزی باشد. افزون بر این، خط‌آهن ایران-ترکمنستان-قزاقستان که از اینچه‌برون می‌گذرد، یک مسیر کلیدی برای اتصال ایران به آسیای مرکزی و تبدیل کشور به هاب ترانزیتی منطقه است. بازار آسیای مرکزی به‌شدت به کالا‌های ایرانی، از محصولات پتروشیمی و پلیمری تا مصالح ساختمانی و محصولات کشاورزی نیاز دارد و دولت چهاردهم تلاش دارد این ظرفیت را به محور جدید همکاری‌های اقتصادی تبدیل کند. اشتراکات فرهنگی، پیشینه تمدنی و روابط سیاسی مثبت نیز بر این ظرفیت افزوده است.

سفر قزاقستان؛ لایه مکمل دیپلماسی ایران در آسیای مرکزی

سفر به قزاقستان که یک روز پیش از سفر عشق‌آباد انجام شد، مکمل حلقه دیپلماسی ایران در منطقه بود. استقبال رسمی «قاسم ژومارت توکایف» در کاخ ریاست‌جمهوری و دیدار‌های فشرده در طول سفر، نشان داد آستانه جایگاه ویژه‌ای در راهبرد منطقه‌ای تهران دارد. پزشکیان در دیدار با توکایف بر اشتراکات فرهنگی و موقعیت تاریخی دو کشور در مسیر‌های جاده ابریشم تأکید کرد و گفت کریدور قزاقستان-ترکمنستان-ایران یکی از مقرون‌به‌صرفه‌ترین مسیر‌های ترانزیت کالاست و می‌تواند به محور رشد تجارت دو کشور تبدیل شود.

در ادامه این سفر، دیدار‌های هیئت‌های عالی‌رتبه، سخنرانی پزشکیان در دانشگاه پزشکی قزاقستان و حضور او در نشست مشترک تجار و بازرگانان انجام شد؛ بستری که قرار است در مرحله بعد با امضای اسناد همکاری جدید تکمیل شود.

در این سفر مقامات عالی جمهوری اسلامی ایران و قزاقستان در حضور رؤسای جمهور دو کشور و در راستای ارتقای سطح روابط، هفت سند و تفاهم‌نامه همکاری دوجانبه امضا و مبادله کردند. در ادامه برنامه‌های سفر مسعود پزشکیان رئیس‌جمهور به قزاقستان، مقامات عالی‌رتبه دو کشور در حضور رؤسای جمهور، هفت سند و تفاهم‌نامه همکاری در زمینه‌های حمل‌ونقل، ترانزیت و لجستیک، مبادلات فرهنگی، معاضدت حقوقی، بهداشت و درمان، تعاملات دیپلماتیک و رسانه‌ای تبادل کردند. همچنین رئیس‌جمهور کشورمان و رئیس‌جمهور قزاقستان بیانیه مشترک میان دو کشور را امضا کردند. همچنین مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری، در نشست خبری مشترک با آقای قاسم ژومارت توکایف، رئیس‌جمهور قزاقستان، با قدردانی از دعوت رسمی، حسن استقبال و میزبانی گرم دولت و ملت قزاقستان، به اشتراکات عمیق فرهنگی، تاریخی و دینی میان دو ملت اشاره کرد و گفت: جمهوری اسلامی ایران و جمهوری قزاقستان دو کشور مسلمان در یک حوزه تمدنی مشترک هستند و شخصیت‌هایی، چون فارابی، حکیم فرزانه مشرق‌زمین با میراث و اندیشه ماندگار خود، همچون حلقه‌ای مستحکم پیونددهنده فرهنگ و تمدن دو کشور و الهام‌بخش همکاری‌های امروز محسوب می‌شوند.

رئیس‌جمهور با بیان اینکه ایران در چارچوب سیاست همسایگی اهمیت ویژه‌ای برای منطقه آسیای مرکزی قائل است، قزاقستان را «شریک مهم ایران در منطقه و همسایه مؤثر در حوزه دریای خزر» توصیف کرد و افزود: در گفت‌و‌گو‌های سازنده و مفصل با رئیس‌جمهور قزاقستان، طیف گسترده‌ای از موضوعات دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفته و اراده‌ای مشترک و قوی برای ارتقای سطح روابط در تمامی حوزه‌ها وجود دارد.

آسیای مرکزی و بازگشت به اولویت فراموش‌شده

در جمع‌بندی تحرکات دیپلماتیک اخیر، سفر‌های پزشکیان به قزاقستان و ترکمنستان را باید بیش از یک برنامه تشریفاتی یا یک نمایش سیاست خارجی ارزیابی کرد؛ این سفر‌ها نشانه بازگشت ایران به اولویت فراموش‌شده آسیای مرکزی است؛ منطقه‌ای که اکنون در میانه رقابت قدرت‌های بزرگ، تحولات شتابان کریدوری و جابه‌جایی مراکز ثقل اقتصادی جهان قرار دارد. اگر دهه گذشته، توجه سیاسی و امنیتی ایران بیشتر معطوف به غرب آسیا، بحران‌های پیرامونی و پرونده‌های پرتنش امنیتی بود، اکنون بازگشت به آسیای مرکزی بیانگر یک چرخش استراتژیک است؛ چرخشی که می‌کوشد موقعیت ایران را از «دولت درگیر بحران» به «دولت سازنده مسیر» تبدیل کند.

بخش مهمی از پیام این سفر‌ها را باید در بازگرداندن مسئله صلح به مرکز گفتمان ایران جست‌و‌جو کرد؛ آن‌هم در زمانی که استاندارد‌های دوگانه قدرت‌های بزرگ در بحران‌های جهانی به یکی از محور‌های اصلی نقد ایران بدل شده است. قزاقستان که سابقه میزبانی مذاکرات هسته‌ای و ابتکار‌های صلح بین‌المللی را دارد، پلتفرم مناسبی برای بازتعریف این روایت فراهم می‌کند و امکان می‌دهد ایران پیام خود را در صحنه‌ای کمتر قطبی‌شده بازتاب دهد.

به موازات آن، محور دوم این بازگشت، تقویت روابط دوجانبه با همسایگان آسیای مرکزی بر مبنای انرژی و ترانزیت است. ترکمنستان با ذخایر عظیم گاز و موقعیت بی‌بدیل جغرافیایی و قزاقستان با ظرفیت‌های گسترده حمل‌ونقل و منابع طبیعی، برای ایران فقط «همسایه» نیستند؛ آنها حلقه‌های حیاتی در اتصال اقتصاد ایران به شبکه‌های شمال-جنوب و شرق-غرب هستند. در شرایطی که تحریم‌ها مسیر‌های متعارف تجارت خارجی را محدود کرده‌اند، این دو کشور می‌توانند بخشی از فشار اقتصادی را از طریق مسیر‌های جایگزین کاهش دهند.

دیدار پزشکیان با ولادیمیر پوتین نیز بعد دیگری از این معادله است. این دیدار، در ادامه امضای «معاهده جامع همکاری» میان ایران و روسیه، حامل پیام روشنی از تداوم هم‌گرایی راهبردی میان دو کشور است و نشان می‌دهد ایران قصد دارد نقش فعالی در معماری امنیتی اوراسیا ایفا کند. در کنار این تحرکات، تهران در حال پیشبرد نوعی دیپلماسی چندلایه است؛ از میانمار و پاکستان تا عراق. هدف این استراتژی، خروج از تک‌بعدی‌بودن سیاست خارجی و ایجاد شبکه‌ای از توازن‌ها و ائتلاف‌های انعطاف‌پذیر است که هزینه‌های فشار خارجی را کاهش دهد. در نهایت، اهمیت اصلی این بازگشت به آسیای مرکزی در تلاش ایران برای تقویت نقش خود در کریدور‌های بین‌المللی نهفته است؛ تلاشی که اگر با اجرای عملی پروژه‌های مشترک همراه شود، می‌تواند ایران را از یک گذرگاه فرعی به محور اقتصاد منطقه بدل کند. سفر‌های اخیر، مقدمه‌ای است بر سیاست کلان دولت چهاردهم برای تثبیت جایگاه ایران در نظم جدید اوراسیا؛ نظمی که ریل‌گذاری آن از همین امروز آغاز شده است.