اقتصاد۲۴- Ù…Øمد آیتی: هوای پاک، ØÙ‚ طبیعی هر Ùرد است، نه امتیازی انتخابی. این ØÙ‚ØŒ در چرخه زندگی انسان، اهمیتی دوچندان یاÙته است، به‌ویژه برای کسانی Ú©Ù‡ دستگاه‌های بدنی‌شان هنوز در مرØله رشد Ùˆ تکامل قرار دارند یا به دلایل Ùیزیولوژیکی، Øساسیت بیشتری در برابر تهدید‌های Ù…Øیطی دارند.
کودکان، سالمندان، بیماران تنÙسی Ùˆ قلبی، زنان باردار Ùˆ اÙراد دچار بیماری‌های مزمن، در معرض خطر جدی‌تری از سوی ذرات معلق، گاز‌های سمی Ùˆ ترکیبات شیمیایی هستند Ú©Ù‡ روزبه‌روز به هوای شهر‌ها می‌پیوندند.
آمار‌های اخیر سازمان جهانی بهداشت نشان می‌دهد که بیش از ۹۳ درصد کودکان زیر پنج سال در جهان، در معرض غلظت‌های خطرناکی از ذرات ریز معلق (PM۲.۵) قرار دارند.
کودکان به دلیل ویژگی‌های ذاتی رشدی Ùˆ Ùیزیولوژیکی، در معرض آسیب شدیدتری از سوی آلاینده‌های هوا قرار دارند. نرخ تنÙس آنها نسبت به وزن بدن، به‌طور متوسط ÛµÛ° درصد بیشتر از بزرگسالان است Ùˆ این امر باعث می‌شود در هر دقیقه Øجم بیشتری از هوای ناخالص را جذب کنند. دیواره ریه‌هایشان نازک‌تر Ùˆ عروق خونی در باÙت ریوی Ùشرده‌تر است، شرایطی Ú©Ù‡ عبور ذرات ریز Ùˆ ترکیبات سمی به جریان خون را تسهیل می‌کند.
سیستم ایمنی کودکان هنوز به بلوغ کامل نرسیده Ùˆ پاسخ‌های التهابی آنها در برابر تØریک‌های Ù…Øیطی، هم کندتر است Ùˆ هم گاهی اغراق‌آمیز، Ú©Ù‡ این دو ویژگی، خطر بروز آسم، برونشیت مکرر Ùˆ کاهش دائمی ظرÙیت ریه را اÙزایش می‌دهد.
همچنین، مغز در سال‌های اولیه زندگی در Øال شکل‌گیری سیناپس‌ها است Ùˆ مواجهه با Ùلزات سنگین مانند سرب Ùˆ جیوه Ú©Ù‡ اغلب به ذرات معلق متصل هستند، می‌تواند روند یادگیری، تمرکز Ùˆ رشد شناختی را به‌طور غیرقابل جبرانی تØت تأثیر قرار دهد.
آلودگی هوا، هیچ‌گاه تهدیدی انتزاعی نیست، بلکه مسیری ملموس Ùˆ مستند دارد Ú©Ù‡ از راه‌های شهر آغاز شده Ùˆ در ریه‌ها، قلب‌ها Ùˆ مغز‌های انسان پایان می‌یابد. تأثیرات آن، بسته به نوع آلاینده، مدت مواجهه Ùˆ ویژگی‌های Ùردی، در قالب بیماری‌های Øاد یا مزمن خود را نشان می‌دهد. در ادامه، مهم‌ترین بیماری‌های ناشی از این پدیده، همراه با تبیین مکانیسم Ùˆ گروه‌های پرخطر، ارائه می‌شود:
• آسم و تشدید علائم آسمی
آلاینده‌هایی مانند ازن، ذرات ریز Ùˆ دی‌اکسید نیتروژن، التهاب راه‌های هوایی را تشدید می‌کنند Ùˆ واکنش‌های هیستامینی را Ùعال می‌سازند. کودکان شهرنشین، به‌ویژه آنهایی Ú©Ù‡ در Ùاصله کمتر از Û³Û°Û° متری بزرگراه‌ها ساکن هستند، Û´Û° درصد بیشتر در معرض تشخیص اولیه آسم قرار دارند.
• بیماری انسدادی مزمن ریه (COPD)
این بیماری، دیگر مختص کسانی نیست Ú©Ù‡ سابقه سیگار کشیدن دارند، مواجهه بلندمدت با دود سوخت‌های Ùسیلی در Ùضای باز یا داخل خانه (به‌ویژه در روستا‌هایی با گرمایش سنتی) می‌تواند به‌تنهایی منجر به کاهش مداوم عملکرد ریه شود؛ در ایران، سهم آلودگی هوا در بروز COPD در زنان غیرسیگاری روستایی، از مرز Û²Ûµ درصد Ùراتر رÙته است.
• بیماری‌های قلبی - عروقی
ذرات PMÛ².۵، با ورود به جریان خون، استرس اکسیداتیو را القا کرده Ùˆ تجمع پلاک در دیواره شریان‌ها را تسریع می‌کنند. این Ùرآیند، خطر سکته مغزی Ùˆ سکته قلبی را در سالمندان Ùˆ اÙراد دیابتی به‌طور قابل توجهی اÙزایش می‌دهد. مطالعات بر روی شهر تهران نشان داده Ú©Ù‡ در روز‌هایی با شاخص Ú©ÛŒÙیت هوا بالاتر از Û±ÛµÛ°ØŒ میزان مراجعات قلبی به بیمارستان‌ها به‌طور میانگین Û±Û¸ درصد بیشتر است.
• اختلالات عصبی - رشدی در کودکان
ذرات Ùلزی مانند سرب Ùˆ منگنز، پس از عبور از سد خونی - مغزی، بر تقسیم سلول‌های عصبی تأثیر می‌گذارند. کاهش ضریب هوشی، اختلال بیش‌Ùعالی Ùˆ نقص توجه، Ùˆ تأخیر در رشد زبانی، ارتباط معناداری با مواجهه دوران جنینی Ùˆ نوزادی با Ø³Ø·ÙˆØ Ø¨Ø§Ù„Ø§ÛŒ آلاینده‌ها دارند.
• عÙونت‌های تنÙسی پایین (مانند ذات‌الریه)
در کودکان زیر پنج سال، آلودگی هوا مناعتشان را در برابر عوامل ویروسی Ùˆ باکتریایی تضعی٠می‌کند. نتیجه این ضعÙØŒ اÙزایش شیوع ذات‌الریه، برونشیولیت Ùˆ التهاب گلو است. این بیماری‌ها، هر ساله بیش از Û²Û° هزار مورد بستری را در بیمارستان‌های کشور رقم می‌زنند Ú©Ù‡ بخش قابل توجهی از آنها با بهبود Ú©ÛŒÙیت هوا قابل پیشگیری است.
• کاهش وزن هنگام تولد و زودرسی
زنان بارداری Ú©Ù‡ در ماه‌های دوم Ùˆ سوم بارداری در معرض غلظت بالای ذرات معلق قرار می‌گیرند، اØتمال بیشتری برای زایمان نوزادان کم‌وزن یا زودرس دارند. این نوزادان، نه‌تنها در ماه‌های اول زندگی در معرض عÙونت‌های شدید هستند، بلکه در بزرگسالی، اØتمال ابتلا به Ùشار خون Ùˆ دیابت نوع دو را بیشتر دارند.
• سرطان ریه در غیرسیگاری‌ها
سازمان جهانی بهداشت، دی‌اکسید نیتروژن Ùˆ بنزن را به‌عنوان عوامل سرطان‌زای گروه یک شناسایی کرده است. جمعیت غیرسیگاری ایران، به‌ویژه در شهر‌های صنعتی، سهم Ùزاینده‌ای از موارد جدید سرطان ریه را به خود اختصاص می‌دهد. این روند، هشداری جدی برای بازنگری در استاندارد‌های انتشار صنایع Øساس است.
در میان گروه‌های آسیب‌پذیر، زنان باردار جایگاه ویژه‌ای دارند، زیرا آلودگی هوا نه‌تنها سلامت جسمی Ùˆ روانی مادر را تØت تأثیر قرار می‌دهد، بلکه از طریق جÙت، به‌طور مستقیم به جنین نیز آسیب می‌رساند.
ذرات ریز معلق، به‌ویژه PMÛ².۵، قادرند از سد جÙتی عبور کرده Ùˆ در جریان خون جنین تجمع یابند. این Ùرآیند با اختلال در تأمین اکسیژن Ùˆ مواد مغذی، رشد غیرطبیعی باÙت‌های عصبی Ùˆ عروقی را به‌دنبال دارد. مطالعات انجام‌شده در مراکز تØقیقاتی ایران نشان داده‌اند Ú©Ù‡ مواجهه طولانی‌مدت با Ø³Ø·ÙˆØ Ø¨Ø§Ù„Ø§ÛŒ دی‌اکسید نیتروژن Ùˆ منوکسید کربن در سه‌ماهه آخر بارداری، اØتمال زایمان زودرس را تا Û²Û¸ درصد اÙزایش می‌دهد.
همچنین شواهد قوی وجود دارد مبنی بر ارتباط میان غلظت‌های بالای آلاینده‌ها Ùˆ کاهش وزن هنگام تولد، نارسایی رشد داخل رØÙ…ÛŒ Ùˆ Øتی اÙزایش خطر اختلالات رÙتاری در سال‌های اولیه کودکی. این تأثیرات، Ùراتر از بعد Ùردی است Ùˆ به‌عنوان باری اجتماعی Ùˆ اقتصادی، سیستم‌های سلامت را در آینده با چالش‌های پیچیده‌تری روبه‌رو می‌سازد.
سالمندان، به دلیل کاهش طبیعی عملکرد دستگاه‌های تنÙسی Ùˆ قلبی - عروقی، در معرض خطر ویژه‌ای از سوی آلاینده‌های هوا قرار دارند؛ ظرÙیت ریه با پیش‌رونده سن کاهش می‌یابد، عضلات تنÙسی ضعیÙ‌تر می‌شوند Ùˆ توانایی بدن در پاسخ به استرس اکسیداتیو به‌مراتب Ù…Øدودتر است.
در این گروه، قرارگیری کوتاه‌مدت در معرض غلظت‌های نسبتاً پایین از ذرات ریز (PM۲.۵) یا دی‌اکسید نیتروژن (NO₂) می‌تواند باعث تشدید ناگهانی بیماری‌های مزمن مانند نارسایی قلبی، آریتمی یا بیماری انسدادی مزمن ریه شود.
آمار‌های مراکز بهداشتی در ایران نشان می‌دهد Ú©Ù‡ در روز‌های با شاخص Ú©ÛŒÙیت هوای ناسالم، میزان پذیرش سالمندان در بخش‌های مراقبت‌های ویژه به‌طور میانگین Û±Û¸ درصد اÙزایش می‌یابد، رقمی Ú©Ù‡ تنها بخشی از بار پنهان این بØران Ù…Øیط‌زیستی را منعکس می‌کند.
در کنار این پیامد‌های جسمی، مطالعات روان‌پزشکی نیز ارتباطی معنادار میان هوای آلوده Ùˆ تشدید علائم دمانس، اضطراب Ùˆ کاهش شناخت در سالمندان یاÙته‌اند. به همین دلیل، Øمایت از این گروه نیازمند رویکردی Ùراتر از توصیه‌های عمومی است: برنامه‌ریزی هوشمند برای دسترسی به Ùضا‌های داخلی با Ú©ÛŒÙیت هوا مطمئن، استÙاده از دستگاه‌های پایش خانگی Ùˆ آگاهی‌رسانی هدÙمند به مراکز مراقبت از سالمندان، اجزایی اجتناب‌ناپذیر از یک سیاست جامع سلامت در برابر آلودگی هوا Ù…Øسوب می‌شوند.
• کاهش Ùعالیت‌های خارج از خانه در ساعات اوج آلودگی معمولاً قبل از ظهر در روز‌های سرد
• استÙاده از ماسک‌های استاندارد NÛ¹Ûµ یا FFPÛ² برای کودکان بالای شش سال در شرایط بØرانی آلودگی، با رعایت اندازه مناسب Ùˆ نظارت مستمر
• جلوگیری از باز کردن پنجره‌ها در روز‌های پرآلایندگی Ùˆ استÙاده از سیستم تهویه مطبوع با Ùیلتر‌های Ùعال
• تقویت سیستم ایمنی از طریق رژیم غذایی غنی از آنتی‌اکسیدان‌ها مانند میوه‌های رنگارنگ، سبزیجات برگ‌دار و گردو بدون اغراق در مکمل‌های دارویی
• انجام معاینات تنÙسی دوره‌ای برای کودکان با سابقه خانوادگی آسم یا آلرژی، Øتی در صورت عدم بروز علائم واضØ
• آموزش ساده Ùˆ کاربردی به کودکان درباره علائم هشداردهنده مانند سرÙÙ‡ مداوم، خستگی غیرعادی یا تنگی Ù†Ùس Ùˆ راه‌های درخواست Ú©Ù…Ú©
• هماهنگی با مدارس برای اجرای پروتکل‌های هوشمند آلودگی، از جمله لغو درس ورزش در هوای ناسالم Ùˆ جایگزینی با Ùعالیت‌های درون‌ساختمانی
• پرهیز از استÙاده از دستگاه‌های گرمایشی نامناسب در داخل خانه مانند بخاری‌های Ù†Ùتی یا چوبی Ú©Ù‡ آلاینده‌های ثانویه تولید می‌کنند
تغذیه هوشمندانه می‌تواند به‌عنوان سپری زیستی در برابر اثرات مخرب آلودگی هوا عمل کند. مواد غذایی غنی از آنتی‌اکسیدان‌های طبیعی توانایی خنثی‌سازی رادیکال‌های آزاد Øاصل از تماس با آلاینده‌ها را اÙزایش می‌دهند.
• مصر٠روزانه سبزیجات برگ‌دار تیره مانند اسÙناج Ùˆ کلم پیچ
• دریاÙت منابع غنی از ویتامین C مانند ÙÙ„ÙÙ„ دلمه‌ای قرمز، گلابی Ùˆ گریپ‌Ùروت
• استÙاده از ترکیبات ضدالتهابی گیاهی از جمله زردچوبه Ùˆ زنجبیل تازه
• اÙزایش مصر٠غذا‌های سرشار از Ùیتواستروژن مثل بادام زمینی Ùˆ عدس
• دریاÙت چربی‌های سالم از طریق ماهی‌های چرب آب سرد Ùˆ دانه کتان
• مصر٠آنتی‌اکسیدان‌های قوی در گیاهانی مانند گوجه‌چرخ‌شده با روغن زیتون
• تأمین روزانه Ùیبر Ù…Øلول از طریق سبوس جو دوسر Ùˆ میوه‌هایی مانند سیب با پوست
• نوشیدن آب کاÙÛŒ Ùˆ گیاهان دارویی دارای خاصیت مخاط‌کاهنده مانند بابونه