اقتصاد24- بحران تشکیل سرمایه در اقتصاد ایران - امروزه دیگر اهمیت سرمایه‌گذاری بر کسی پوشیده نیست و نیاز به بیان مقدمه و توضیحاتی ندارد. اگرچه عوامل مختلفی بر رشد اقتصادی موثر هستند اما یکی از مهم‌ترین آنها، حجم سرمایه‌گذاری در اقتصاد است.
زمانی که رشد اقتصادی وضعیت مناسبی ندارد یکی از متهمان اصلی آن، کاهش سرمایه‌گذاری یا پایین بودن حجم آن در سال‌های گذشته است.در یادداشت هفته قبل با عنوان «افول رشد اقتصادی در دهه ۹۰» به بررسی وضعیت رشد اقتصادی پرداختیم و بیان شد که میانگین رشد اقتصادی در هشت سال اخیر به شدت کاهش یافته و از میانگین بلندمدت آن فاصله گرفته است. برای تحلیل چرایی این کاهش، لازم است عوامل موثر بر رشد اقتصادی مورد بررسی قرار گیرد. در این راستا در گام نخست به بررسی وضعیت سرمایه‌گذاری خواهیم پرداخت.مهم‌ترین شاخصی که برای سرمایه‌گذاری در اقتصاد ایران وجود دارد رشد تشکیل سرمایه ثابت ناخالص است.
این شاخص که از حساب‌های ملی استخراج می‌شود نشان می‌دهد که به قیمت‌های ثابت هر سال چه میزان سرمایه در اقتصاد ایجاد شده است. تا قبل از سال ۱۳۹۷ که بانک مرکزی آمار حساب‌های ملی را منتشر می‌کرد تشکیل سرمایه به تفکیک بخش خصوصی و دولتی اعلام می‌شد اما از سال گذشته تنها حجم کلی آن توسط مرکز آمار منتشر می‌شود.قبل از بررسی وضعیت سرمایه‌گذاری در دهه ۹۰، نگاهی به روند بلندمدت آن داشته باشیم. میانگین نرخ رشد سرمایه ثابت ناخالص پس از پایان جنگ تحمیلی تا ابتدای دهه ۹۰ (۱۳۸۹-۱۳۶۸) معادل ۲/۶ درصد بوده است. در این بازه زمانی میانگین سرمایه‌گذاری در ماشین‌آلات ۹/۷ درصد و میانگین سرمایه‌گذاری سالانه در بخش ساختمان ۱/۵ درصد بوده است. صرف‌نظر از نوسانات زیادی که سرمایه‌گذاری در اقتصاد ایران داشته، عملکرد آن بهتر از رشد اقتصادی بوده است. درواقع به اندازه افزایش سرمایه‌گذاری، رشد در اقتصاد صورت نگرفته است.
اما در دهه ۹۰ وضعیت سرمایه‌گذاری متفاوت با قبل بوده است. میانگین سالانه نرخ رشد تشکیل سرمایه ثابت ناخالص از سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۷ معادل ۱/۳- درصد است. در این هشت سال نه تنها رشد سرمایه‌گذاری نداشته‌ایم بلکه شاهد رشد منفی نیز بوده‌ایم. در دهه ۹۰ در چهار سال، رشد تشکیل سرمایه ثابت منفی بوده است. این اتفاق سبب شده میانگین هشت‌ساله نیز منفی شود.
بررسی وضعیت تشکیل سرمایه در ماشین‌آلات و ساختمان نیز می‌تواند حاوی نکات مهمی باشد. در دهه ۹۰ میانگین رشد تشکیل سرمایه در بخش ماشین‌آلات حدود ۳/۰ درصد و در بخش ساختمان ۶/۵- درصد بوده است. درواقع در این هشت سال تشکیل سرمایه در بخش ماشین‌آلات رشدی نداشته و تشکیل سرمایه در بخش مسکن دچار کاهش شده است.
اگرچه رشد منفی سرمایه‌گذاری در بخش ساختمان عامل اصل منفی شدن رشد تشکیل سرمایه کل در سال‌های اخیر بوده اما مقایسه عملکرد این دو بخش با میانگین‌های بلندمدت نشان می‌دهد رشد تشکیل سرمایه در هر دو بخش ماشین‌آلات (۶/۷ درصد کاهش) و ساختمان (۷/۱۰ درصد کاهش) افت شدیدی داشته است.دیگر نکته شایان ذکر این است که در دهه ۹۰ رابطه رشد تشکیل سرمایه و رشد اقتصادی متفاوت با دو دهه قبل شده است. به طوری که میانگین نرخ رشد اقتصادی در این دهه حدود ۳/۱ درصد بوده و برخلاف دو دهه قبل که رشد تشکیل سرمایه بیش از رشد اقتصادی بوده در این دهه رشد اقتصادی بیش از رشد تشکیل سرمایه رخ داده است. در واقع در سال‌های اخیر سایر عوامل موثر بر رشد اقتصادی مانع از تاثیر شدید کاهش سرمایه‌گذاری بر رشد اقتصادی شده‌اند.بنا بر آنچه گفته شد یکی از دلایل اصلی افول نرخ رشد اقتصادی در دهه ۹۰، کاهش سرمایه‌گذاری در اقتصاد است.
عوامل مختلفی بر کاهش سرمایه‌گذاری موثر هستند که هر یک باید به تفضیل مورد نقد و بررسی قرار گیرد. به صورت تیتروار مهم‌ترین عوامل موثر بر تشکیل سرمایه را می‌توان بدین شرح نام برد: فضای کسب‌و‌کار، نرخ سود واقعی بانکی، نرخ تورم، ثبات اقتصادی و جهش‌های قیمتی، درآمدهای نفتی، متوسط نرخ ارز، سرمایه‌گذاری خارجی و میزان تسهیلات بانکی.برای برون‌رفت از چالش رشد اقتصادی پایین باید دلایل و ریشه‌های پایین بودن سطح سرمایه‌گذاری در اقتصاد ایران را به دقت مورد بررسی قرار داد. اگرچه میانگین بلندمدت رشد تشکیل سرمایه بسیار بهتر از سال‌های اخیر بوده اما همان میزان سرمایه‌گذاری نیز متناسب با اهداف برنامه‌های توسعه برای رشد اقتصادی نبوده است.
درواقع پایین بودن میزان سرمایه‌گذاری، یک مشکل دیرینه در اقتصاد ایران است که ناشی از شرایط اقتصادکلان کشور است.بنابراین از یک سو باید دلایل بلندمدت و ساختاری پایین بودن سرمایه‌گذاری مورد بررسی قرار گیرد و از سوی دیگر دلایل کوتاه‌مدتی که سبب افت شدید سرمایه‌گذاری در دهه ۹۰ و تشدید مشکل سرمایه‌گذاری پایین شده‌اند مورد تحلیل قرار گیرند. عوامل ساختاری و بلندمدت و همچنین عوامل کوتاه‌مدت و میان‌مدت باید شناسایی شوند و برای برطرف شدن آنها برنامه‌ریزی و اقدام شود. استمرار نرخ رشد پایین سرمایه‌گذاری در سال‌های آتی می‌تواند منجر به استمرار نرخ رشد اقتصادی پایین و حتی ادامه روند کاهش آن شود.
* تحلیلگر اقتصادی
منبع: جهان صنعت