اقتصاد24 - موقعیت جغرافیایی خاص ایران در خاورمیانه و همسایگی آن با جمهوری‌های آسیای مرکزی سبب شده این سرزمین به چهارراه مبادلات تجاری تبدیل شود.
ایران در حدود دو هزار کیلومتر ساحل قابل اتصال به آب‌های آزاد دارد و در مسیر پروازهای بین‌المللی واقع‌شده و از حیث حمل‌ونقل جاده‌ای از پایانه‌ها و خطوط مواصلاتی خوبی برای عبور کالا برخوردار است. در حال حاضر به لحاظ موقعیت استراتژیک و جغرافیایی، ایران در کانون تجارت منطقه‌ای از شمال به جنوب در آسیای مرکزی قرار دارد که این موقعیت خاص کشور ما را در عرصه ترانزیت منحصربه‌فرد می‌کند.
ترانزیت در ایران
ترانزیت کالا یعنی ورود کالا از مرز یک کشور و خروج از مرز دیگر که ممکن است از طریق زمین(راه‌آهن یا جاده)، هوا یا آب‌های ساحلی کشور انجام شود. کشوری که امکان ترانزیت کالا برای محصولات دیگر کشورها را فراهم می‌کند هم خود استفاده می‌برد و هم محموله را از مسیر مناسب‌تری به مقصد می‌رساند و در صورتی از یک کشور ترانزیت می‌شود که برای ظرفیت اقتصادی باشد و در صورت گرانی عوارض و هزینه‌های جانبی ترانزیت به‌صرفه نخواهد بود و فعالان به فکر مسیرهای جایگزین خواهند افتاد.
پس از فروپاشی شوروی سابق و تغییرات و تحولات جغرافیایی سیاسی منطقه، ایران جایگاه ویژه‌ای برای ترانزیت کالا یافت و به دلیل موقعیت خاص خود در جوار مرزهای کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز و پل دو قاره بزرگ آسیا و اروپا و به دلیل دسترسی آن به آب‌های آزاد در بحث ارتباطات منطقه‌ای دارای اهمیت فراوانی است.
به گفته کارشناسان قدرت‌های بزرگ برای ناکامی ایران در ترانزیت کالاهای منطقه تلاش می‌کنند و رقابت سختی نیز از سوی کشورهای همسایه برای ایفای نقش فعال در عبور کالاهای ترانزیتی به‌ویژه در بن قاسم، جبل علی و بنادر ترکیه وجود دارد و اگر ایران نتواند در ترانزیت کالا سهولت و قیمت پایین را حفظ کند احتمالاً کشورهای منتفع را به فکر استفاده از مسیرهای جایگزین خواهد انداخت.
در حقیقت یکی از خصوصیات ترانزیت مناسب، کاهش هزینه حمل‌ونقل به‌منظور رقابتی ماندن قیمت کالاست و از طرف دیگر از شرایط مناسب برای حمل‌ونقل کالا ایمنی مسیر ترانزیت آن است.
سه کشور آذربایجان، ارمنستان و گرجستان در شمال غربی ایران و در منطقه قفقاز واقع شده‌اند. جمهوری آذربایجان از دو بخش آذربایجان و نخجوان تشکیل شده است که بخش شرقی آن در ساحل دریای خزر قرار دارد و راه‌آهن ایران در شهر جلفا به راه‌آهن سراسر این کشور متصل شده و یکی از راه‌های ترانزیتی عمده را تشکیل می‌دهد.
جمهوری ارمنستان دارای دو راه‌آهن است که ایران را به اروپا متصل می‌کند. جمهوری گرجستان هرچند مرز مشترکی با ایران ندارد اما از طریق دو بندر باتومی و پوتی که مهم‌ترین بندرهای آن در دریای سیاه است می‌تواند به شبکه راه‌آهن سراسری ایران از طریق کشور همسایه ( ارمنستان یا آذربایجان) متصل شود.
کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز به بسیاری از کالاهای مصرفی، واسطه‌ای و سرمایه‌ای نیازمندند که در این میان ایران کوتاه‌ترین، اقتصادی‌ترین و امن‌ترین مسیر برای جمهوری‌های آسیای مرکزی و قفقاز است. پس در این میان ایران می‌تواند نقش بسیار ویژه‌ای ایفا کند و از آنجایی که قفقاز جنوبی به خاطر داشتن موقعیت ژئواستراتژیکی و ژئوپلیتیکی خود همواره از کانون‌های مورد توجه قدرت‌های بین‌المللی است، این ارتباط بیش از یک منفعت اقتصادی ساده می‌تواند شرایط اقتصادی ایران را متحول کند.
مناطق آزاد نیز به دلیل قوانین خاصشان در عرصه اقتصاد و توسعه بین‌المللی نقش ویژه‌ای را ایفا می‌کنند که همین دو موضوع مهم یعنی استفاده از نقش مناطق آزاد و نیاز منطقه به ترانزیت کالا از ایران نکته مهمی است که برای استفاده صحیح نیاز به برنامه‌ریزی درست و سیاست‌گذاری‌های به‌موقع دارد.
نقش منطقه آزاد ارس در ترانزیت کشور
مناطق آزاد در همگرایی و فعالیت‌های مشترک اقتصادی دولت‌ها به‌ویژه دولت‌های هم‌جوار مؤثر هستند و می‌توانند در ایجاد صلح و امنیت منطقه‌ای نیز نقش بارزی ایفا کنند.
از منطقه آزاد ارس به‌عنوان یکی از 6 دروازه حیاتی ایران در راستای پیوند اقتصاد داخلی با اقتصاد جهانی نام‌برده می‌شود که علاوه بر اینکه دروازه ورودی و ارتباطی ایران با کشورهای CIS به شمار می‌رود، می‌تواند با توجه به موقعیت منطقه شمال غرب برای ایران، به‌عنوان پل ارتباطی دیگر کشورهای منطقه به‌ویژه ترکیه باشد و نقش ژئوپلیتیکی فراملی ایفا کند و علاوه بر آن یکی از مناطق آزاد موفق ایران است که پتانسیل نقش‌آفرینی در سطوح مختلف فضایی اعم از محلی، ملی، فراملی و حتی جهانی دارد.
بسیاری از صاحب‌نظران این منطقه را گرانیگاه تعاملات تجاری- اقتصادی و فرهنگی سه محور ژئوپلیتیک ایران- کشورهای CIS و ترکیه می‌دانند که اگر به معنای واقعی آزاد باشد می‌تواند به لحاظ کارکردهای تجاری- فرهنگی نقش‌آفرینی ویژه‌ای در عرصه تعاملات محیط‌های پیرامونی آن داشته باشد.
منطقه آزاد ارس در سال‌های اخیر حوزه عملیاتی خود را در عرصه صادرات، واردات و ترانزیت کالا و خدمات بیشتر در حوزه‌های کشورهای قفقاز، ترکیه و آسیای مرکزی تمرکز داده است.
جایگاه ترانزیت در منطقه آزاد ارس
ترانزیت کالا و مسافر از منطقه آزاد ارس و ارائه انواع خدمات بازرگانی و تجاری فرصت بسیار گران‌بهایی را جهت کمک به برآورده شدن نیازهای همسایگان شمالی در اختیار ایران قرار داده است که استفاده از این فرصت موجب تضمین و ابقای مزیت‌های نسبی ترانزیت کالا از قلمرو ایران خواهد شد.
نزدیکی به پلدشت و مرز، هم‌مرز بودن محدوده جلفا با جمهوری خودمختار نخجوان، محدوده نوردوز با کشور ارمنستان، محدوده قلي‌بيگلو با کشور آذربايجان، امكان ارتباط‌گيري با خطوط ارتباطي بينالمللي را از شرق و غرب فراهم ساخته و آن‌ها را به هم مي‌پيوندد. در این راستا وجود زیرساخت‌های مناسب برای حمل‌ونقل کالا بسیار حائز اهمیت است.
ارس علاوه بر کشورهای همسایه به کشورهای تایوان، گرجستان، امارات متحده عربی، قرقیزستان، جمهوری مولداوی، ازبکستان، آلمان، روسیه، اکراین، ترکمنستان، ترانزیت کالا دارد.
زیرساخت‌های حمل‌ونقل موجود در منطقه آزاد ارس
حمل و نقل بین‌المللی ریلی و جاده‌ای در منطقه ارس سابقه ای بیش از 100 ساله دارد که همین امر و سابقه طولانی این منطقه در تجارت نشان دهنده اهمیت این منطقه در ترانزیت کالاست.
حمل‌ونقل جاده‌اي ارس
با توجه به اطلاعات درج شده در وب سایت منطقه آزاد ارس، جاده تبريز به جلفا به طول 137كيلومتر تا شهر مرند يعني تا حدود 65 كيلومتري جلفا به‌صورت بزرگراه است و از استاندارد قابل قبولي برخوردار است. از مرند تا جلفا نيز راه اصلي آسفالته موجود است كه در شرایط فعلي و با سطح ترافيك عبوري آن، مناسب است. همچنین در حال حاضر بزرگراه مرند- جلفا در دست احداث است. بدين ترتيب صرف‌نظر از محدودیت‌های به وجود آمده در فراسوي مرزها، شبکه ريلي و جاده‌ای منتهي به جلفا به‌خوبی قادر است در داخل كشور براي ايفاء نقش كريدور شمال– جنوب وظايف كاركردي خود را به انجام رساند.
محور تبريز – جلفا – خداآفرين – اصلاندوز ارتباط مبادي ورودي و خروجي استان را از طريق جلفا، نوردوز و خداآفرين با كشورهای ارمنستان، آذربايجان و جمهوري خودمختار نخجوان برقرار ساخته است.
حمل‌ونقل ريلي منطقه آزاد ارس
وجود شبکه‌های مهم راه‌آهن در منطقه قفقاز جنوبی و کشورهای CIS از یک‌سو و وجود راه‌آهن با قدمت بیش از یک صدسال در این منطقه امکان استفاده از ظرفیت حمل‌ونقل ریلی را فراهم کرده است. شبكه ريلي كشوري در استان آذربایجان شرقی ميانه را به مراغه و تبريز متصل مي‌كند و تبريز را از طريق صوفيان به ايستگاه رازي (مرز تركيه) در شمال غرب كشور و از طريق مرند به مرز جلفا در شمال استان مي‌رساند.
شبكه راه‌آهن جلفا كه امکان ارتباط از طريق شبكه سراسری به مرز جمهوري خودمختار نخجوان و بالعكس به داخل كشور را ميسر كرده است، داراي 31.609 كيلومتر خط اصلي و 67.465 كيلومتر خط فرعي است، كه به ترتيب 5.3 و 4.99 درصد خطوط راه‌آهن استان را به خود اختصاص داده است و تراكم خطوط آهن در شهرستان را به 5.931 كيلومتر در هر صد کیلومترمربع رسانيده است.
حمل‌ونقل هوايي منطقه آزاد ارس
فرودگاه تبريز در سال 1336 با مساحت 800 هكتار و در فاصله 287 مايل هوايي تهران احداث‌شده و در سال 1370 از سطح فرودگاه داخلي به فرودگاه بین‌المللی ارتقاءیافته است و بر اساس گزارش طرح آمايش ﺁذربايجان شرقي، توان تبديل به هاب هوايي منطقه شمال غرب كشور و ارائه خدمات بينالمللي در منطقه قفقاز را دارد. علاوه بر فرودگاه تبريز، فرودگاه سهند در 120 كيلومتري تبريز و 8 كيلومتري مراغه به‌منظور انجام پروازهاي داخلي احداث‌شده است و به‌عنوان يك فرودگاه محلي در ترابري كالا نقش ايفا مي‌كند. همچنین فرودگاه بین‌المللی جمهوری خودمختار نخجوان که در فاصله 50 کیلومتری منطقه آزاد ارس قرار دارد از دیگر مسیرهای دسترسی هوایی به این منطقه به شمار می‌رود.
امروز منطقه آزاد ارس با توجه به اهمیت ترانزیت در اقتصاد ملی و منطقه ای، توسعه و به روز رسانی زیرساخت‌های حمل و نقل را در دستور کار قرار داده است و با توجه به سرمایه‌گذاری‌های موجود در منطقه و تکمیل زیرساخت‌های ارتباطی، منطقه آزاد ارس به زودی قطب بین المللی حمل و نقل در کشور خواهد شد و خواهد توانست در اقتصاد ملی نقش موثرتری ایفا کند.