اقتصاد24- ابزارهای حمایت دولت از 18 میلیون خانوار چیست؟ در روزهای اخیر، رئیس‌جمهوری در سفرهای استانی خویش از مقدمات ابَربرنامه حمایتی دولت در سال‌جاری رونمایی کرد که در آن قرار است 18 میلیون خانوار ایرانی معادل 57 میلیون نفر تحت پوشش حمایت اقتصادی از طریق کالا و پرداخت نقدی قرار گیرند. در همین زمینه، رئیس‌جمهوری با اشاره به اینکه قدرت خرید مردم در سال‌های 97 و 98 به‌خاطر فشارهای ناشی از تحریم دشمنان و مشکلات پایین آمده، گفت: دولت در راستای حل مشکلات اقداماتی انجام داد که از جمله آن افزایش 20 درصد دریافتی حقوق بگیران ثابت بوده و سال آینده هم برای حقوق بگیران اعم از کارگران و کارمندان باید افزایش حقوق را داشته باشیم.
روحانی ادامه داد: اقدام بعدی این است که بسته حمایتی در اختیار خانوارهایی که فشار روی آنها بیشتر است، بگذاریم و این کاری دشوار است چرا که طبقه‌بندی وضعیت مردم، سخت است، البته می‌توانیم این کار را انجام دهیم، اما این کار نیاز به سرک کشیدن به زندگی مادی و خصوصی مردم دارد و همواره با این کار مخالف بوده و تاکنون زیر بار آن نرفته‌ام.
رئیس جمهوری ادامه داد: براساس محاسبات اولیه‌ای که داریم که البته در آن اشتباه هم است حدود 25 میلیون خانوار در کشور وجود دارد که 7 میلیون خانوار زندگی خوبی دارند و حدود 18 میلیون خانوار هم شرایط سختی را در زندگی سپری می‌کنند که برای کاهش مشکلات آنها تصمیم بر این داریم، ماهانه به جز یارانه‌ای که می‌دهیم، یک بسته حمایتی هم در اختیار مردم قرار دهیم، یعنی کارت‌های آنان را شارژ کنیم تا مواد مورد نیاز خود را تأمین کنند تا بدین وسیله بتوانیم از فشار روی مردم بکاهیم. براساس کلیاتی که از این طرح دولت اعلام شده است کمک اقتصادی به خانوارها با دو روش نقدی و کالایی انجام خواهد شد که نمونه این حمایت در جهان نیز وجود داشته است.
هرچند هنوزجزئیات دقیق این طرح اعلام نشده است، اما بررسی تجربه جهانی نشان می‌دهد که بسیاری از کشورها حمایت از خانوارها را در دستور کار خود داشته‌اند. براساس پژوهشی که توسط مؤسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی درخصوص «تجربه‌های جهانی حمایت از خانوار» در سال‌های اخیر انجام شده است، انواع روش‌های حمایت از خانوار بر اساس تجربه‌های جهانی، برنامه‌های حمایتی اجرا شده بر اساس انگیزه‌های سیاستگذار به سه دسته کلی طبقه‌بندی می‌شوند. براین اساس برنامه‌های پرداخت انتقالی که به‌صورت نقدی و غیرنقدی به منظور افزایش سطح زندگی خانوارهای فقیر اجرا می‌شوند، برنامه‌هایی که با هدف حفظ و افزایش سرمایه انسانی و دسترسی به خدمات اولیه مرتبط‌ند و برنامه‌های ایجاد درآمد سه دسته کلی هستند.
برنامه‌های پرداخت انتقالی نقد وشبه نقد
این نوع پرداخت‌ها به افرادی صورت می‌گیرد که بدون این کمک‌های مالی، در معرض خطر فقر قرار می‌گیرند. هدف این برنامه‌ها افزایش سرمایه انسانی و درآمد واقعی خانوارهای فقیر است. تفاوتی که پرداخت‌های نقد و شبه نقد انواع کوپن‌ها برای خرید مواد غذایی با پرداخت کالایی دارد، در اندازه قدرت انتخاب افراد است. در پرداخت‌های نقدی، افراد قدرت انتخاب دارند، در شبه نقد، مانند بن غذا، کالاهای خاصی را می‌توانند خریداری کنند. ولی در پرداخت کالایی، انتخاب افراد محدود به کالاهایی است که دریافت می‌کنند.
پرداخت انتقالی غیرشرطی
در این نوع برنامه‌ها، ذینفع مجبور به انجام فعالیتی نیست. البته گاهی از واژه شرط برای این نوع برنامه‌ها استفاده می‌شود، که به معنی قرار گرفتن شخص در یک گروه خاص است؛ از جمله سالمندان، کودکان یا زنان باردار. اما ذینفع برای دریافت یارانه مجبور به انجام فعالیتی نیست و همین که در گروه هدف قرار گرفته باشد واجد شرایط دریافت یارانه است. برنامه‌های پرداخت انتقالی غیرشرطی در تجربه‌های جهانی چهار نوع شامل پرداخت‌های انتقالی بر پایه نیاز، برنامه‌های حمایتی افراد مسن خارج از طرح بازنشستگی، برنامه کمک هزینه خانوار وبرنامه‌های بن غذاست.
در سه برنامه اول، انتقال پول نقد به افراد فقیربراساس نیازهایشان یا برای گروه ویژه‌ای مانند سالمندان یا خانوارهای دارای فرزند صورت می‌گیرد. برنامه چهارم برنامه‌ای است جهت افزایش میانگین مصرف غذا.
برنامه‌های پرداخت انتقالی شرطی بیشتر در کشورهای امریکای لاتین رایج است که در آنجا خدمات با کیفیت و در دسترس، در مقایسه با آفریقا و جنوب آسیا، بیشتراست. زیربنای نظریه استفاده از پرداخت انتقالی شرطی این است که خانوار فقیر فاقد اطلاعات لازم در مورد فواید بلندمدت استفاده از خدمات پیشگیرانه بهداشت و آموزش و پرورش است، یا اینکه منافع پدر و مادر با منافع فرزندان متفاوت است.
برنامه‌های پرداخت انتقالی شرطی
در برنامه پرداخت انتقالی شرطی، خانوار فقیر به شرط سرمایه‌گذاری در سرمایه انسانی، از جمله آموزش و بهداشت، از پرداخت نقدی بهره‌مند می‌شود. این برنامه دو هدف کاهش فقر موجود و افزایش سرمایه‌گذاری در سرمایه انسانی برای کاهش فقر در آینده را دنبال می‌کند.
پرداخت انتقالی بر پایه نیاز
پرداخت انتقالی بر پایه نیاز متداولترین نوع برنامه حمایتی در کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD)، شرق اروپا و شوروی سابق است و در برخی کشورهای فقیر مانند موزامبیک، زیمبابوه و پاکستان نیز اجرا شده است. این نوع برنامه‌ها بیشتر از روش هدفگیری آزمون ابزاری استفاده می‌کنند. تعداد ذینفعان و سطح پوشش برنامه بستگی به منابع مالی در دسترس دولت دارد. پرداختی‌ها معمولاًحدود 6 تا 26 درصد هزینه سبد کلاً برای افراد روی خط فقرصورت می‌گیرد.
برنامه کمک هزینه خانوار
برنامه‌های کمک هزینه خانوار در کشورهای OECD، اروپای شرقی و شوروی سابق متداول بوده است. در این برنامه، پرداختی‌ها معمولاً ماهانه کسری از هزینه سبد مواد غذایی خانوار به‌صورت نقدی به خانوارهای فقیر پرداخت می‌شود.
برنامه‌های کوپن یا بن غذا و کالا ابزارهای شبه نقدی‌اند که خانوار فقیر را هدف می‌گیرند. با این بن و کوپن‌ها از فروشگاه‌های مشخصی کالاهایی خریداری می‌شود. خرده فروشانی که این بن‌ها را دریافت می‌کنند آن را از طریق نظام بانکی نقد می‌کنند. دولت نقد شدن کوپن را تضمین می‌کند. نمونه این برنامه‌ها در کشورهای کلمبیا، هندوراس، جامائیکا، مکزیک، رومانی، سریلانکا و ایالات متحده امریکا اجرا شده است. معمولاً پرداختی‌ها سهم کوچکی از هزینه سبد غذای خانوار است. برای مثال، در جامائیکا ارزش بن غذا تنها 32 درصد هزینه سبد کالای مواد غذایی است، در ایالت متحده امریکا، بن غذا 66 تا 52 درصد میانگین مخارج غذای خانوار است.
برنامه‌های پرداخت کالایی
هدف برنامه‌های پرداخت کالایی عبارت است از ایجاد مصرف مناسب مواد غذایی و بنابراین کمک به مصرف‌کنندگان فقیر جهت دسترسی و حفظ وضعیت تغذیه بهتر؛ به طوری که اگر چنین برنامه هایی نباشند، مصرف غذایی این افراد کافی نبوده، در نتیجه ممکن است مسأله سوء تغذیه، بیماری را به‌دنبال داشته باشد.
پرداخت‌های کالایی به روش‌های مختلفی اجرا می‌شوند. از انواع برنامه‌های پرداخت کالایی در میان کشورها برنامه جیره غذایی از بقیه متداول‌تر است. در برنامه جیره غذایی، دولت کالاهای اساسی غذایی را با قیمتی کمتر از قیمت بازاریا رایگان، با واسطه مراکز دولتی یا خصوصی در اختیار خانوارهای کم درآمد قرار می‌دهد. برای مثال، در هند افراد زیر خط فقر گندم و دیگر کالاها را از مراکز توزیع دولتی خاصی با قیمت‌های کم خریداری می‌کنند.
برنامه‌های یارانه عمومی
برنامه یارانه‌های سراسری و فروش کالاهای یارانه‌ای تحت عنوان برنامه یارانه‌های عمومی به‌منظور کنترل قیمت مواد غذایی و دیگر کالاهای ضروری اجرا می‌شود. برخلاف برنامه‌های پرداخت کالایی، قیمت‌گذاری یا فروش کالاهای یارانه‌ای، گروه خاصی را هدف قرار نمی‌دهد.
همچنین گاهی دولت یارانه را به حجم خاصی از کالا اختصاص می‌دهد و به این طریق هزینه‌های یارانه را نیز محدود می‌کند. البته دولت غالباً اجازه می‌دهد بخشی از کالا که به آن یارانه تعلق نمی‌گیرد، در بازار آزاد به فروش رسد.
5 نوع برنامه حمایتی
پرداخت‌های انتقالی نقد و شبه نقد (کوپن، بن و مانند آن): این نوع برنامه که شکل پرداخت نقد یا شبه نقد است ممکن است شرطی یا غیرشرطی باشد. در بخش شرطی، هدف سیاستگذار افزایش سرمایه انسانی و کاهش فقر است. بخش غیرشرطی مشتمل است بر کمک‌های اجتماعی بر پایه نیاز گروه‌های مختلف، پرداخت به بازنشستگان و از کار افتادگان، کمک هزینه خانوار و بن غذا.
پرداخت‌های کالایی؛ جیره و پرداخت‌های غذایی هدفگذاری شده، دیگر برنامه‌های غذایی مکمل برای مادران و کودکان، برنامه‌های تغذیه در مدارس یارانه‌های عمومی؛ این برنامه‌ها عموماً از نوع دخالت در سازوکار قیمت و غیرشرطی هستند. برنامه‌هایی مانند یارانه برای مواد غذایی، انرژی، مسکن، آب و برق از این نوع هستند.
معافیت از پرداخت هزینه؛ در این برنامه‌ها، هدف سیاستگذار افزایش سرمایه انسانی و دسترسی به خدمات اولیه است. به این منظور سازوکارهایی جهت اطمینان از دسترسی به خدمات عمومی اساسی طراحی می‌شوند؛ مانند معافیت از پرداخت در ازای خدمات بهداشتی، کمک هزینه تحصیلی و تهیه لوازم مدرسه برنامه‌های کارعمومی؛ در این برنامه به فقرا در ازای کار، پول یا غذ ا داده می‌شود. هدف این نوع برنامه‌ها ایجاد اشتغال و درآمد برای خانوارهای فقیر است.
منبع: ایران