ساجده رحیمی، اقتصاد24 - بازارچه‌های مرزی یکی از شناخته‌شده‌ترین روش‌ها برای توسعه اقتصادی مناطق مرزی است و آنها را استراتژی نوینی برای اشتغال، تثبیت جمعیت و کسب درآمد از طریق عرضه خدمات و تجارت در مناطق مرزنشین می‌دانند. بازارچه‌های مرزی به‌خصوص در کشورهای درحال‌توسعه به‌عنوان محل دادوستد مرزنشینان دو کشور همسایه برای ارتقای زندگی مرزنشینان راه‌اندازی می‌شود و برای کشورهایی با اقتصاد بسته دریچه‌ای برای صادرات و واردات با موانع کمتر محسوب می‌شود. در این مطلب می‌کوشیم تا تاثیر بازارچه های مرزی بر اقتصاد مناطق آزاد را بررسی کنیم.
مناطق مرزی از نقاط راهبردی و حساس کشور هستند که معمولاً به دلیل طبیعت خاص و دوری از پایتخت و گاهی به دلیل فقدان رفاه، در برخی موارد زمینه‌ساز مشکلات سیاسی، اقتصادی و... هستند. بیشتر مناطق و شهرهای مرزی کشور، بدون صنایع مادر یا کارخانه‌های بزرگ صنعتی هستند و اغلب حجم سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی در این مناطق بسیار پایین است به همین جهت بازارچه های مرزی نقش مهمی را در اقتصاد این مناطق ایفا می‌کنند.
از آنجایی که بازارچه‌های مرزی در جغرافیای مرزی دو کشور قرار دارد، از نظر سیاسی نیز آثار و فواید زیادی برای دو کشور به همراه دارند و موجب کاهش تشن‌های مرزی و ایجاد اعتماد می‌شود و از جهتی با ایجاد اشتغال و جلوگیری از مهاجرت این افراد، زمینه را برای امنیت بیشتر مرزها و صلح فراهم می‌کند چرا که مناطق مرزی به لحاظ دور بودن از مرکز سیاسی کشور دچار محرومیت‌های گوناگون هستند و بی‌توجهی به اقتصاد و اشتغال آنها پیامدهای نامطلوبی را برای کشور به همراه خواهد داشت.
اما از برخی جهات فواید و کارکردهای اقتصادی و اجتماعی بازارچه های مرزی بیشتر می‌تواند بر جامعه اثر بگذارد و به‌عنوان گزینه‌ای برای کاهش بحران‌های اقتصادی منطقه‌ای محسوب می‌شود. برای نمونه می‌توان بازارچه مرزی بیله سوار را مثال زد که توانست موجب پویایی و تحول اقتصادی در شهرستان بیله سوار شود و آمار بسیاری از آسیب‌های اجتماعی از جمله دزدی، اعتیاد و قاچاق را در این منطقه کاهش دهد. بازارچه مرزی بیله سوار و بازار بین‌المللی گمرک آن از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری ایران و استان اردبیل محسوب می‌شود که به خاطر اجناسی چون لباس زنانه، کت‌وشلوار مردانه و لوازم و وسایل بهداشتی به شهرت رسیده است، به‌طوری‌که پس از آبگرم معدنی گاومیش گلی، دومین رتبه بازدیدهای استان اردبیل را به خود اختصاص داده است.
با توجه به تحقیقات انجام‌شده درباره تأثیر بازارچه‌های مرزی می‌توان گفت، این بازارچه‌ها می‌توانند با کارکرد اقتصادی و اجتماعی که ایجاد می‌کنند، منطقه را از انزوای اجتماعی خارج سازند و موجب توسعه اقتصادی و تثبیت جمعیت آن شوند. اگر بازارچه‌های مرزی بتوانند محصولات مناسب و باکیفیتی را ارائه کنند حتی می‌توانند در گردشگری آن منطقه نیز مؤثر باشد. معمولاً خرید از بازارچه‌های مرزی در سفرها یکی از جذاب‌ترین قسمت‌های سفر گردشگران محسوب می‌شود که افراد می‌توانند با قیمت مناسب محصولات متنوع و بعضاً صنایع‌دستی و کالاهای یک منطقه را خریداری کنند.
هرچند موارد زیادی را برای برشمردن مزایای بازارچه‌های مرزی نام بردیم، اما آیا آنها را جدی می‌گیریم؟ برخی بی‌توجهی‌ها به بازارچه‌های مرزی موجب ناامیدی مردم منطقه می‌شود.
تاثیر بازارچه‌های مرزی بر مناطق آزاد
بازارچه مرزی اروندکنار در منطقه آزاد اروند از مناطق مرزی فعال کشور و یکی از بازارچه‌های مرزی مطرح در مناطق آزاد است که تعداد زیادی از جوانان شهرستان آبادان را مشغول به کارکرده است. این بازارچه با حضور گردشگران که در فصل زمستان و بهار به این منطقه سفر می‌کنند حال و هوای ویژه‌ای پیدا می‌کند هرچند با مشکلات زیادی برای سرپا بودن روبه‌رو است.
اروندکنار با شهر فاو عراق مرز مشترک دارد و دربرگیرنده بزرگ‌ترین بندر صیادی ایران است که سال 1387 به بهره‌برداری رسیده است. مسئولان این منطقه مهم‌ترین مشکل بازارچه مرزی اروندکنار را تجاری نبودن بندر اروندکنار می‌دانند چراکه فعالیت بازارچه و بندر گمرک را دارای ارتباط مستقیم می‌دانند و از طرفی نبود مزیت‌هایی برای تجار را از دلایل عدم علاقه تجار به سرمایه‌گذاری در این مناطق معرفی می‌کنند که در صورت رفع این محدودیت‌ها می‌تواند به رونق بیش‌ازپیش منطقه کمک کند.
همان‌طور که پیش‌تر گفتیم یکی از کارکردهای بازارچه‌های مرزی ، امنیتی است که در مرز ایجاد می‌کنند. ایران و پاکستان دارای 900 کیلومتر مرز مشترک هستند و بازارچه‌های مرزی مشترک میان ایران و پاکستان برای توسعه اقتصادی و ارتباط بیشتر تجاری دو کشور و همچنین برای حفظ امنیت در مرز از 5 سال پیش کلید خورد. میرجاوه از قدیمی‌ترین این بازارچه‌ها در سیستان و بلوچستان است. پس‌ازآن بازارچه ریمدان در شهرستان چابهار، دوکوهک و جالق در شهرستان سراوان، پیشین در شهرستان سرباز به آن اضافه شد.
اما در میان این پنج بازارچه‌ها ریمدان یکی از به‌صرفه‌ترین آنها محسوب می‌شود که از سال 1387 در هیئت دولت تصویب شد و با توافق ایران و پاکستان در سال 1395 مورد تائید پاکستان قرار گرفت و شکلی رسمی به خود گرفت.
این بازار به دلیل نزدیکی به کراچی به‌عنوان بزرگ‌ترین شهر تجاری پاکستان اهمیت ویژه‌ای دارد بنابراین لازم است در وهله اول زیرساخت‌های آن مناسب‌سازی شود چراکه نبود زیرساخت موجب عدم رضایت تاجران برای فعالیت در این منطقه شده است.
خوشبختانه خبرهای جدید حاکی از آن است که اعتبارات لازم برای تجهیز و تأمین زیرساخت‌های این بازارچه در نظر گرفته‌شده که می‌بایست با برنامه‌ریزی درست در جهت تکمیل و توسعه به کار رود.
بازارچه مرزی جلفا در کنار رودخانه ارس و در شهر جلفا، یکی دیگر از بازارچه‌های مطرح در مناطق آزاد است که درست در مرز ایران با نخجوان ایجاد شده است. این بازارچه در سال ۱۳۷۳ شروع به فعالیت کرد که در حال حاضر یکی از بازارهای پررونق استان آذربایجان شرقی محسوب می‌شود. تبدیل‌شدن جلفا به منطقه آزاد ارس باعث رشد و گسترش بازارچه مرزی جلفا و مراکز خرید زیادی در این منطقه شده است. کالاهایی که در بازارچه مرزی ارس به فروش می‌رسد تا حد زیادی کالاهای اصل هستند.
بازارچه مرزی شهرستان ماکو نیز با کشور ترکیه هم‌مرز است که هرساله میزبان شمار زیادی از گردشگران است که برای خرید اجناس و متنوع ترک به این منطقه سفر می‌کنند. این منطقه از ورود کالای چینی و بی‌کیفیت به بازارچه جلوگیری می‌کند. یکی از مزایای خرید از این بازارچه مرزی اجناس باکیفیت ترک باقیمت مناسب است که جذابیت زیادی برای گردشگران دارد.
در پایانا باید گفت بازارچه‌های مرزی پتانسیل زیادی برای ایجاد رشد و توسعه اقتصادی دارند و می‌توانند با جذب گردشگران از سراسر کشور و یا از کشورهای همسایه موجبات رونق اقتصادی، اجتماعی و سیاسی این مناطق مرزی و به طور گسترده تر، مناطق آزاد را فراهم آورند و از طرفی با ایجاد اشتغال و توجه به عدالت اجتماعی، علاوه بر ایجاد رفاه و کاهش بیکاری در منطقه، احساس تعلق مردمان ساکن در این مکان را افزایش دهد. صنایع دستی و محصولات کشور نیز از طریق این مراکز می‌توانند بازار گسترده تری برای خود دست و پا کنند که می‌تواند از لحاظ فرهنگی و نیز رونق اشتغال بانوان مناطق آزاد نیز موثر باشد.