اقتصاد24- آلودگی هوا امروزه به عنوان یک معضل جهانی دامنگیر بسیاری از کشورها و به ویژه کلانشهرها شده است و هر ساله میلیونها نفر در جهان بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند.
ایران و به ویژه کلانشهرهای آن نیز از این معضل در امان نبوده و هرساله به ویژه در ایام سرد سال به دلیل بروز پدیده وارونگی هوا در کلانشهرها که حاصل عوامل مختلفی همچون تردد خودروها و احتراق نامناسب آن و استفاده زیاد مردم از خودروهای شخصی و... است، معضل آلودگی هوا سلامت مردم را به خطر می اندازد.
این مشکل امسال زنگ و بوی جدی تری به خود گرفته؛ به طوری که چند روزی است آلودگی شهرهای زیادی از کشور را در برگرفته و سلامت جسمی و روحی مردم را به مخاطره انداخته است.
برای بررسی و واکاوی عوارض سوء آلودگی هوا بر سلامت مردم، میزگرد تخصصی با حضور سه تن از متخصصان حوزه پزشکی شامل عباس شاهسونی، عضو هیأت علمی دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت، سید علی جواد موسوی، فوق تخصص ریه و مرتضی فلاح پور، فوق تخصص آسم و آلرژی و از اعضای هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران برگزار شد.
آلودگی هوا به چه معناست؟
سید علی جواد موسوی، فوق تخصص ریه: وقتی غلظت ذراتی که به طور طبیعی در هوا وجود ندارند، به میزان زیادی افزایش پیدا کند اعلام می‌کنیم که آلودگی هوا به وجود آمده است؛ بنابراین مفهوم آلودگی یعنی هوایی که برای سیستم بدنی موجودات از جمله حیوانات، انسان و گیاهان مطلوب نیست.
بخشی از آلودگی‌ها مربوط به هوا و بخشی نیز مربوط به زمین است؛ یعنی زمینی که در آن زندگی می‌کنیم ممکن است آلوده می‌شود و آلودگی خاک از این طریق وارد ریه‌ها شود؛ همچنین آلودگی ممکن است در آب وجود داشته باشد. تمام این موارد به عنوان آلودگی هوا مطرح می‌شود؛آلودگی‌هایی که اثرات آن به مرور روی ریه و سایر سیستم‌های بدن خود را نشان می‌دهند.
باید توجه داشت، بسته به وضعیت هر شهر کشور میزان ذرات آلوده کننده هوا متفاوت است؛ به طور مثال در شهر اصفهان به دلیل وجود کارخانه ذوب آهن شاهد آلودگی متفاوت‌تری نسبت به شهر یزد هستیم. در شهر یزد آلودگی به دلیل خاک و گرد و غبار رخ می‌دهد و در شهر تهران هوای آلوده به دلیل ذرات معلق و دود است. در تمام دنیا با افزایش میزان آلودگی هوا مواجه هستیم و این موضوع تنها منحصر به ایران نیست و تمام کشورها با این پدیده روبرو هستند.
*خطرناک‌ترین ذرات در آلودگی
خطرناک ترین ذرات معلق هوای آلوده کدام هستند؟
موسوی: آلاینده‌ها به سه نوع تقسیم بندی می‌شوند، ذارت ظریف، ذرات خیلی ظریف و ذرات بسیار بسیار ظریف؛ که هرچه ذرات ظریف‌تر باشند راحتتر وارد منافذ بینی و ریه می‌شوند و برای سلامتی خطرناکتر هستند. اوزون، مونوکسید کربن، دی اکسید کربن، سولفور و سرب از جمله ترکیبات خطرناکی هستند که در هوای آلوده مشاهده می‌شوند؛در برخی از شهرها شاهد وجود سرب در هوای آلوده هستیم که بسیار خطرناک است.
چرا در فصل سرما شاهد افزایش آلودگی هستیم؟
موسوی: آلودگی هوا در تمام فصول سال وجود دارد؛ به طور مثال در فصل بهار شاهد گرد افشانی گیاهان هستیم که این موضوع نیز اثرات و مضرات زیادی دارد اما در فصل سرما به دلیل سنگینی هوای سرد، آلودگی بیشتری رخ می‌دهد.
همچنین به دلیل سردی هوا شاهد تردد بیش از اندازه خودروها در سطح شهر هستیم که همین موضوع می‌تواند بر آلودگی هوا بیافزاید. سردی هوا حال رسوبی به ذرات معلق می‌دهد و این ذرات بیشتر در سطح زمین مشاهده می‌شود.
*آلودگی هوا الزاماً به معنای دود خودروها نیست
فلاح‌پور: اگر هوا از حالت استاندارد خود خارج شود، هوا آلوده می‌شود؛ کما اینکه برای آب سالم نیز استاندارد وجود دارد که اگر از استاندارد خارج شود، می‌گوییم که آب آلوده شده است. وقتی می‌خواهیم به بررسی عوارض آلودگی هوا بپردازیم باید ببینیم که جنس آلاینده چیست و این ماده به چه میزان بر کدام قسمت‌های بدن اثر منفی می‌گذارد؟ وقتی در مورد آلودگی هوا صحبت می‌شود الزاماً به معنای دود خودروها نیست بلکه از طیفی از استانداردها صحبت می‌کنیم که خارج شدن هر یک از عناصر آلاینده از این طیف می‌تواند اثرات سوئی داشته باشد.
به طور مثال وقتی کارگری در یک سیلو کار می‌کند و در محیط کار کپک وجود دارد، شاهد آلودگی هوا هستیم و فردی که در کارخانه سیمان مشغول به کار است به نوعی دیگر در معرض هوای آلوده قرار دارد.
آیا آلودگی تنها مختص به هواست؟
فلاح‌پور: در سال ۲۰۱۶ حدود 92 درصد مردم به نسبت‌های مختلف در معرض آلودگی‌های زیست محیطی قرار داشتند؛ در واقع ما در مورد یک مشکل جهانی صحبت می‌کنیم؛ آلودگی‌های آب، هوا و خاک و سایر آلودگی‌ها سالانه جان 9 میلیون انسان را می‌گیرند که هوای آلوده بیشترین سهم را دارد و باید این را در نظر داشته باشیم که با وزش باد و آلودگی خاک منجر به آلودگی هوا می‌شود و هوای آلوده منجر به آلودگی آب می‌شود و این عوامل مانند زنجیره‌ای عمل می‌کنند.
به طور کلی نمی‌توان در مورد عوارض هوای آلوده صحبت کرد بلکه تاثیر هر یک از ذرات معلق برای سیستم‌های بدن انسان متفاوت و در سنین مختلف تفاوت وجود دارد؛ برخی از این آلاینده‌ها منجر به بیماری‌های پوستی و برخی دیگر منجر به بیماری‌های ریوی یا آلرژی‌های چشمی می‌شوند. بسیاری از مراجعه کنندگان ما اعلام می‌کنند که در معرض هوای آلوده با سوزش چشم مواجه می‌شوند یا التهاب سینوس دارند.
*آلودگی هوا سلامت زنان باردار و نوزادان را تهدید می‌کند
آلودگی هوا چه اثری بر سلامت نوزادان دارد؟
فلاح‌پور: آلودگی هوا اثرات منفی بر ریه نوزادانی می‌گذارد که به تازگی به دنیا آمده‌اند و ریه آنها در حال شکل گرفتن است ؛ همچنین بر ریه افراد سالمند که مکانیسم دفاعی بدنشان ضعیف شده است نیز اثر منفی خواهد داشت. باید به این موضوع نیز توجه داشت که مادران باردار نیز جزو گروه‌های حساس هستند که باید بیشتر از سایرین مراقب سلامت خود باشند. میزان تاثیر آلاینده‌ها بر ارگان‌های مختلف بسته به نوع ماده متفاوت است. در مواقعی عوارض ناشی از آلودگی پس از چندین روز یا چندین هفته بروز خواهد کرد.
*عوارض باران پس از آلودگی!
عوارض بارش باران پس از آلودگی هوا بر سلامت مردم چیست؟
فلاح‌پور: اجزایی مثل No که به طور طبیعی اثرات سوئی ندارد ممکن است در ترکیب با آب و فرم محلول، اثرات اسیدی پیدا کنند و برای سلامتی بدن خطرناک باشند؛ لذا پس از هوای آلوده و بارش باران توصیه نمی‌شود که زیر باران قرار بگیریم اما نوع ماده موجود در هوا و اثرات آن متفاوت است.
* بارندگی راه حل درمان آلودگی هوا نیست
اساسا راه حل درمان آلودگی هوا بارندگی نیست. آلودگی‌های بیرونی دو منبع دارند؛ منابعی ثابت مثل کارخانه‌ها و متحرک مثل خودروها. کیفیت بنزین و خودرو نقش زیادی در کاهش آلودگی هوا دارد؛ به طور مثال در بارش‌های اسیدی شاهد بیماری‌های آسم هستیم. نمی‌توان گفت بارش باران پس از آلودگی خوب است.
*آلودگی هوا عامل ایجاد سرطان ریه
موسوی: بینی اولین جایی است که تحت تاثیر آلودگی هوا قرار می‌گیرد و فرد با عطسه، سوزش یا خارش بینی مواجه می‌شود؛ قسمت بعدی گلو است که سوزش گلو، گلو درد و خارش گلو مشاهده می‌شود.
قسمت بعدی نای است که ممکن است باعث عفونت شود و در نهایت کیسه‌های هوایی درگیر می‌شوند که علائم آن سرفه، خلط، خس خس سینه و ... است که در نهایت می‌تواند منجر به علل نارسایی ریوی و آسم شود؛ یکی از علل بروز سرطان ریه نیز آلودگی هواست.
آلودگی‌های خاکی خود را به صورت عفونت‌های ریوی، ویروسی یا باکتری نشان می‌دهند؛ اگر فردی بیماری از قبل داشته باشد ممکن است فرد دچار نارسایی تنفسی شده و منجر به بستری شدن در بیمارستان یا فوت فرد شود.
*ریه کودک درگیر در آلودگی، ضعیف تر است
زمان اثر آلودگی هوا چقدر است؟
موسوی:خس خس سینه، سرفه، خلط و تنگی نفس از جمله اثرات حاد آلودگی هواست؛ اثرات طولانی مدت باعث کاهش عملکرد ریه می‌شود. کودکی که در هوای آلوده رشد می‌کند عملکرد ریه‌اش نسبت به کودک هم سن خود که در هوای پاک رشد می‌کند، ضعیف‌تر است و ممکن است این کودکان در آینده به آسم مبتلا شوند؛ افرادی که سابقه بیماری قبلی دارند یا سیگار استعمال می‌کنند نیز در معرض خطر بیشتری هستند؛ به دلیل اینکه آلودگی هوا عوارض عامل خطرزا را بیشتر می‌کند. برنشیت مزمن یکی از اثرات آلودگی هواست که بیماری مزمن و خطرناک است.
ارتباط سرطان و آلودگی هوا چیست؟
موسوی: اگر مواد آلوده بر کیسه‌های هوایی بنشینند باعث تحرک کردن سیستم ایمنی بدن می‌شوند و از آنجا که خطرزا هستند، باعث ایجاد جهش در بدن می‌شوند که یکی از این جهش‌ها می‌تواند سلول سرطانی ایجاد کند و سرطان مغز و استخوان از ریه وارد می‌شود.
*تشدید آلرژی با آلودگی هوا
آلودگی هوا در ایجاد آلرژی نقشی دارد؟
فلاح‌پور: آلودگی هوا می‌تواند باعث ایجاد آلرژی شود؛ آلودگی هوا ریزفاکتوری برای ایجاد آلرژی و آسم است؛ اگر کسی آلرژی داشته باشد و بگوید که از شهر آلوده برود تا بهتر شود باید بگوییم این اقدام اثری مثبتی بر سلامتی وی خواهد داشت؛ آلودگی هوا در بدتر شدن آلرژی موثر است؛ضمن اینکه آلودگی هوا در ایجاد آلرژی در افراد سالم نیز موثر است.
آلودگی هوا مانند یک دم کنی عمل می‌کند و باعث گرم شدن زمین می‌شود؛ این موضوع باعث گردافشانی بیشتر گیاهان و بالابردن احتمال ابتلا به آلرژی تنفسی، پوستی و چشمی می‌شود. تا سال 2030 خانواده‌ای نیست که در آن فرد مبتلا به آلرژی وجود نداشته باشد.
آیا هنگام آلودگی هوا ماندن در منزل واقعا از عوارض ناشی از آلودگی پیشگیری می‌کند؟
فلاح‌پور: آلودگی هوا به دو قسمت آلودگی درون منزل و خارج از منزل تقسیم می‌شود؛ استاندارد هوا بر اساس میزان سرب، No2، CO، اوزون و ذرات معلق با قطر 10 و 2.5 میکرون است.
اگر غلظت کمتر از 50 باشد نشانگر ما رنگ سبز را نشان می‌دهد و هوا سالم است، اگر بین 51 تا 100 باشد نشانگر زرد است و هوا قابل قبول است. بین 100 تا 150 هوا ناسالم برای گروه‌های پرخطر است. بین 150 تا 200 نیز هوا برای همه گروه‌هاست که باید از رفت و آمد در بیرون از منزل پرهیز کرد.
در داخل منزل نیز اگر قرار باشد افراد استعمال دخانیات انجام دهند، قطعا اثرات منفی آلودگی درون محیط بر سلامت آنها اثر خواهد داشت؛ اما ماندن در منزل به شرط فراهم کردن یک محیط با هوای تمیز می‌تواند کمک زیادی به پیشگیری از ابتلا به عوارض آلودگی کند.
استفاده از ماسک در کاهش عوارض چقدر تاثیر دارد؟
فلاح پور:هرچه بیشتر در مواجهه با هوای آلوده قرار بگیریم قطعا اثرات منفی آن بیشتر خواهد شد؛ ماسک‌های رایجی در بازار وجود دارد که برای پیشگیری از شیوع آنفلوانزا استفاده می‌شود. ماسک‌های صنعتی نیز برای افرادی که در محیط صنعتی کار می‌کنند قابل استفاده است اما به طور کلی اگر ماسک N95 استفاده شود، اثر آن شش تا 8 ساعت خواهد بود.
شاهسونی: ماسک‌ها سری مختلفی دارند؛ مانند سری PوM,N و هرکدام قابلیت حذف یکسری ذرات را دارند؛ البته ما تاکید داریم سری P در اولویت اصلی قرار گیرد. بعد از آن نیز سری N قرار دارد. وقتی می‌گوییم ماسک N95 یعنی قابلیت حذف 95 درصد ذرات را دارند، یا ماسک N90 یعنی 90 درصد ذرات کوچک‌تر از 2.5 میکرون را حذف می‌کند.
اولویت ما در ماسک‌های سری P و بعد از آن سری N است که به مردم توصیه می‌کنیم از آنها استفاده کنند. اینکه ماسک‌ها واقعا چقدر اثر دارند، واقعیت این است که بسته به میزان زمانی است که از آن استفاده می‌کنیم؛ یعنی اگر یک ساعت از ماسک استفاده می‌کنیم همان یک ساعت ذرات وارد بدن نمی‌شوند، اما اگر بعد از آن دیگر استفاده نکنیم، ذرات وارد شده و تاثیر خود را می‌گذارد.
اینکه ماسک‌ها چقدر اثر دارند، بسته به میزان زمانی است که از آن استفاده می‌کنیم؛ یعنی اگر یک ساعت از ماسک استفاده می‌کنیم همان یک ساعت ذرات وارد بدن نمی‌شوند، اما اگر بعد از آن دیگر استفاده نکنیم، ذرات وارد شده و تاثیر خود را می‌گذارد
توصیه اول ما نرفتن به فضای باز هنگام آلودگی هوا است؛ چراکه استفاده کردن ماسک سخت است و نحوه استفاده آن مهم بوده و صرف اینکه ماسک را بزنیم خوب نیست، بلکه باید از آن درست استفاده کنیم. برای نمونه باید کناره‌های ماسک روی صورت کاملا پوشیده باشد؛ در نتیجه اولویت اصلی ما کاهش غلظت و مواجه شدن با آلودگی است و استفاده از ماسک در مرحله بعدی قرار دارد.
تعریف هوای سالم چیست؟
شاهسونی: به حضور یک یا چند آلاینده به مدت زمانی که برای سلامت گیاهان، انسان‌ها و حیوانات خطرناک باشد، هوای آلوده گفته می‌شود.
دو پارامتر غلظت و مدت زمان مواجه حائز اهمیت است. شش آلاینده اصلی هوا عبارتند از ذرات معلق pm2.5 و pm10، اوزون، دی اکسید نیتروژن، مونوکسید کربن. در بین اینها در درجه اول ذرات معلق و در ثانی اوزون خطرناکتر هستند. ذرات 2.5 میکرون به راحتی وارد ریه‌ها می‌شوند و مانعی برای پیشگیری از عوارض وجود ندارد. هرچند ذرات 10 میکرون نیز از دهان وارد می‌شوند؛ این ذرات دارای ترکیباتی از اعم از فلزات هستند که این ذرات می‌توانند وارد بدن شوند و ایجاد رادیکال آزاد کنند.
*تشخیص وضعیت اضطراری بودن آلودگی هوا وظیفه وزارت بهداشت است
توضیح دهید وزارت بهداشت در روزهای آلودگی هوا چه وظیفه قانونی دارد؟
شاهسونی: وزارت بهداشت متولی حفظ سلامت مردم است. ماده 688 قانون مجازات اسلامی می‌گوید اگر اتفاقی که باعث به خطر افتادن سلامت مردم شود، رخ دهد وزارت بهداشت، سازمان محیط زیست و سازمان دامپزشکی باید پیگیری کنند؛ براساس قانون تشخیص وضعیت اضطراری بودن آلودگی هوا وظیفه وزارت بهداشت است.
*نقش 25 درصدی وزارت بهداشت در روزهای آلوده
موسوی: نقش وزارت بهداشت در سلامت مردم 25 درصد است؛ 75 درصد دیگر دست سایر سازمان‌هاست که وزارت بهداشت نمی‌تواند اثری روی آنها داشته باشد؛ وزارت صمت، محیط زیست، شهرداری‌ها و سوخت‌های فسیلی و ... نقش بسزایی در ایجاد آلودگی هوا دارند؛ هرچند فرهنگ‌سازی کافی نیز در این زمینه صورت نگرفته است.
به طوری که هنوز برخی در فضای پارک‌ها اقدام به روشن کردن آتش می‌کنند که این موضوع نیز در آلودگی هوا نقش دارد. استفاده از سوخت‌های الکترونیک به جای سوخت‌های فسیلی نیز می‌تواند در کاهش آلودگی هوای داخل منزل موثر باشد.
آلودگی هوا در ایجاد اوتیسم نقشی دارد؟
موسوی: بله؛ مطالعات نشان می‌دهد آلودگی هوا در ایجاد اوتیسم کودکان نقش بسزایی دارد که نباید از این موضوع غافل شد.
اگر مردم به این توجه کنند که سلامتی‌شان مهم است و خود در تامین سلامتی نقش دارند، بسیار نکته مهمی است؛ چراکه مقدار زیادی از مسئولیت در آلودگی هوا به دست خود مردم است. ما نباید فقط از دولت بخواهیم این کار انجام شود. در هیچ جای دنیا نیز قوی‌ترین دولت‌ها هم نمی‌توانند به تنهایی از پس مشکلات بهداشتی برآیند؛ بنابراین مردم باید کمک کنند و بپذیرند در این گونه موارد یار و یاور دولت باشند.
نکته دیگر؛ موضوع سیاست‌های تشویقی است و باید این سیاست‌ها را بیشتر کنیم تا مردم تشویق شده و در کاهش آلودگی هوا نقش موثری داشته باشند. برای مثال در بعضی از کشورها اعلام کرده‌اند که در زمان آلودگی هوا اگر مردم از مترو استفاده کنند، نه‌تنها پولی از آنها گرفته نمی‌شود، بلکه کارت متروی آنها نیز شارژ می‌شود.
این یک روش تشویقی است و باعث می‌شود مردم از خودروهای شخصی کمتر استفاده کنند و بیشتر به وسایل نقلیه عمومی روی آورند. باید به مردم توصیه کنیم در زمان آلودگی ورزش نکنند؛ چراکه این کار برای بدن مضر است.
باید مردم را تشویق کنیم وقتی به پارک می‌روند از تهیه آتش برای پخت غذا خودداری کنند؛ چراکه اینها نیز باعث آلودگی هوا می‌شود؛ در نتیجه به کارگیری روش‌های تشویقی و آگاه‌سازی مردم از نکاتی است که باید به آن بپردازیم.
*تعطیلی مدارس راهکار اصلی نیست
آیا وزارت بهداشت موافق تعطیلی مدارس در روزهای آلودگی هواست؟
شاهسونی: با توجه به اینکه آلودگی بر روی سلامت کودکان تاثیر زیادی دارد، وقتی کمیته اضطرار تشکیل می‌شود، این‌طور نیست که هر موردی را در آن تصویب و اعلام کنند. وقتی شاخص کیفیت هوا برای گروه‌های حساس ناسالم باشد، یکی از اقدامات اولیه این است که تعطیلی مدارس اتفاق بیفتد، اما واقعیت این است که همیشه تعطیلی مدارس راهکار اصلی نیست، بلکه باید دنبال کاهش غلظت آلودگی هوا برویم.
*غلظت ذرات معلق در هوای تهران 3 برابر الگوی سازمان بهداشت جهانی
ایران در میان کشورهای جهان از نظر آلودگی چه رتبه‌ای دارد؟
شاهسونی: به طور میانگین غلظت ذرات معلق در هوای تهران و کلانشهرها 3 برابر رهنمود سازمان بهداشت جهانی است؛ یعنی این سازمان میانگین غلظت سالیانه را 10 میکروگرم اعلام کرده؛ البته این مقدار نیز زیر سوال است و مستندات جدید می‌گوید هیچ حدی از ذرات معلق وجود ندارد که بی‌خطر باشد؛ یعنی در جایی که 5 تا 6 میکروگرم هم بوده، افزایش مراجعات به مراکز درمانی و مرگ و میر مربوط به آلودگی داشته‌ایم. اکنون غلظت میانگین ما در تهران سه برابر این میزان؛ یعنی 30 میکروگرم در مترمکعب است.
درباره میزان تلفات ناشی از آلودگی هوا در ایران توضیح دهید.
شاهسونی: سازمان بهداشت جهانی می‌گوید: از هر 10 مرگی که اتفاق می‌افتد، یک مرگ به خاطر آلودگی هواست. سالانه 8 میلیون مرگ به علت آلودگی هوا در دنیا اتفاق می‌افتد که 4 میلیون و 200 هزار مرگ به علت هوای آلوده خارج از خانه و 3 میلیون و 800 هزار مرگ نیز به خاطر هوای داخل است.
باید مردم بپذیرند و این موضوع را درک کنند که سازمان بهداشت جهانی اعلام می‌کند آلودگی هوا کشنده نامرئی است. در کشور ما نیز بر اساس آماری که داریم تقریبا 8.9 درصد مرگ‌های ما منتسب به آلودگی هواست. اینکه آلودگی باعث افزایش مراجعات به مراکز درمانی می‌شود، ثابت شده، آن‌هم به دلیل تاثیراتی که بر روی بیماران تنفسی و قلبی می‌گذارد و بین 2 تا 5 درصد افزایش مراجعه به مراکز درمانی را داریم.
آلودگی هوا چه میزان هزینه‌ای را بر نظام سلامت کشور وارد می‌کند؟
شاهسونی:بانک جهانی در سال 2016 گزارشی منتشر کرد هزینه آسایش از دست‌رفته و مرگ‌های زودرس در ایران 30 میلیارد دلار اعلام کرد. البته بر اساس برآوردی که خود ما برابر سال 95 انجام دادیم، 5.7 میلیارد دلار مرگ‌های زودرس هزینه بر ما تحمیل می‌کند.
*5.7 میلیارد دلار ضرر حاصل مرگ‌های ناشی از آلودگی هوا
مرگ زودرس یعنی برای نمونه فردی قرار است تا سن امید به زندگی (77 سال) زنده باشد، اما کسی که دچار مشکلات تنفسی است، به دلیل مواجهه با هوای آلوده در فضای آزاد این آلودگی منجر به مرگش می‌شود؛ در نتیجه چنین فردی اگر در سن 40 سالگی از بین برود، این فاصله تا سن امید به زندگی هزینه‌هایی دارد که شامل این است که فرد نیروی کار بوده و دولت برای آن هزینه‌های زیادی کرده، اما اکنون در اثر آلودگی از بین رفته؛ در نتیجه 5.7 میلیارد دلار در مجموع هزینه‌ای بوده که به علت این مرگ‌ها تحمیل شده است.
* آموزش و پرورش بیشترین مخالفت را برای تعطیلی مدارس دارد
موسوی: ما به صورت عملی می‌بینیم که مثلا همکار ما در دانشگاه علوم پزشکی در هنگام تعطیلی فرزند خود را به دانشگاه می‌آورد و می‌گوید؛ به دلیل اینکه مدرسه تعطیل است مجبور هستم او را به محل کار بیاورم؛ در نتیجه به نظر بنده تعطیلی تاثیری ندارد؛ چراکه این کودک باید در مدرسه باشد اما وقتی مدرسه تعطیل شده، حالا همراه والدین خود به دانشگاه آمده است؛ بنابراین باید تمهیداتی در نظر گرفته شود که اگر فرزندی قرار است به مدرسه نرود، به اداره والدین خود هم نرود؛ یعنی پدر یا مادر چنین کودکانی از رفتن به محل کار خودداری کرده و اداره آنها تعطیل باشد و کودک به مفهوم واقعی در خانه باشد.
از نظر وزارت بهداشت کدام دستگاه درباره آلودگی هوا وظایف خود را انجام نداده است؟
شاهسونی: واقعیت این است که یک وزارتخانه نقش اصلی را ندارد، بلکه 16 تا 20 دستگاه در بحث آلودگی هوا مسئولیت دارند، اما به نوبه خودم فکر می‌کنم وزارت صنعت، معدن و تجارت وظایف خود را به خوبی انجام نداده اند؛ چراکه می‌توانستیم کیفیت خودروها و وضعیت احتراق آنها را بهتر ساماندهی کرده و عمل کنیم.
*تردد 6 میلیون خودرو در تهران
اکنون وزارت صمت موضوع تحریم‌ها را مطرح می‌کند، اما تحریم‌ها در دو سال اخیر شدت پیدا کرده؛ در حالی که ما در بازه‌ای تحریم نداشتیم؛ در نتیجه چرا ما در آن زمان‌ها هیچ فکری نکردیم.
یکی از مشکلات اصلی ما در تهران و کلانشهرها خودروها هستند. اکنون ما در تهران 6 میلیون خودرو داریم که منبع اصلی آلودگی هستند. یکی از دلایلی که مدارس را تعطیل می‌کنیم و وزارت آموزش و پرورش نیز معتقد است نباید مدارس تعطیل شوند و اعلام می‌کنند تعطیلی مدارس تاثیری ندارد، موضوع سلامت دانش‌آموزان است؛ چراکه در صورتی که ما فقط وقتی مقاطع ابتدایی را در تهران تعطیل می‌کنیم، تا 30 درصد ترافیک کاهش پیدا می‌کند؛ یعنی خودروها کمتر تردد کرده و آلودگی هوا کمتر می‌شود.
جایگاه و نقش مجلس در تدوین قانون مبارزه با آلودگی چیست؟
شاهسونی: ما بهترین قانون؛ یعنی قانون هوای پاک را داریم که بسیار جامع است.
آیا مجلس نمی‌تواند اجرای صحیح این قانون را پیگیری کند؟
شاهسونی: در ماده 8 قانون هوای پاک می‌گوید؛ تردد خودروی فرسوده، حمل بار با چنین خودرو و حمل مسافر ممنوع است و حتی این خودروها نباید بیمه شوند، اما در سال‌های ابتدایی این قانون اجرا نشد و خودروهای فرسوده همچنان تردد کرده و آلودگی ایجاد می‌کنند؛ در صورتی‌که اگر قانون هوای پاک اجرا شود، بسیار موثر است.
مشکل در اجرای قانون مبارزه با آلودگی هوا کجاست؟ چرا پشتوانه قانونی محکمی در اجرای این قانون وجود ندارد و حکم قطعی صادر نمی‌شود؟
شاهسونی: قانون هوای پاک می‌گوید: خودروهای فرسوده خارج شوند و دولت نیز به دارندگان آنها تسهیلات ارزانی بدهد، اما واقعیت این است که به دلیل تحریم‌ها و اوضاع و فشارهای اقتصادی که وجود دارد، آیا برای دولت این امکان‌پذیر است که تسهیلات بدهد؟
واقعیت این است که دولت نتوانست تاکسی‌هایی را که برای تعویض ثبت‌نام کرده‌اند را تحویل بدهد. تا دو سال آینده تاکسی‌های ناوگان حمل و نقل عمومی ما همه وارد مرحله فرسودگی می‌شوند و ما جایگزینی در این خصوص نداشته‌ایم.
*تحریم، مشکل اصلی حل آلودگی هوا نیست
قانون هوای پاک، قانون خوبی است اما متاسفانه وقتی ابلاغ شد، تحریم‌ها و فشارها شروع شد و در نتیجه دست دولت هم بسته شده، هرچند که تاکید می‌کنیم تحریم نباید به عنوان یک علت باشد و همه این موضوع را به تحریم ارتباط دهیم؛ البته تحریم تاثیر داشته است.
برای نمونه در خصوص فیلترهای دوده، زمانی با 10 میلیون تومان می‌توانستیم یک فیلتر دوده خریداری کنیم، اما اکنون 50 تا 60 میلیون تومان باید برای خرید آن هزینه کنیم و شاید برای دولت تامین این هزینه‌‌ها ممکن نباشد.
ما به عنوان وزارت بهداشت همه این موارد را دلیل بر کوتاهی کردن در این خصوص نمی‌دانیم؛ چراکه سلامت مردم در اولویت است و حتی اگر یک نفر نیز در اثر آلودگی جان خود را از دست بدهد برای ما مهم است.
نسبت به سال‌های گذشته در خصوص آلودگی هوا چه پیشرفت‌هایی داشته‌ایم؟
شاهسونی: واقعیت این است که از سال 87 میزان غلظت ذرات شروع به کاهش کرد و تا سال 95 این کاهش وجود داشت. در سال 96 افزایش جزئی داشتیم اما در سال 97 باد و بارندگی خوبی وجود داشت و در این خصوص با کاهش روبرو بودیم، اما در سال جاری روند افزایشی داریم و اگر این روند ادامه پیدا کند به مشکل برمی‌خوریم.
درباره عملکرد شهرداری تهران در کاهش آلودگی هوا چه نظری دارید؟
شاهسونی: در بحث اجرای طرح جدید ترافیک، اگر این طرح درست اجرا شود، خیلی خوب است اما متاسفانه می‌بینید که قبلا طرح زوج و فرد داشتیم و در نتیجه آن، 50 درصد کاهش تردد خودرو داشتیم، اما اکنون به خودروها 20 روز اجازه تردد می‌دهیم و در کنار آن نیز اعلام می‌کنیم اگر پول بدهید، می‌توانید وارد طرح شوید.
در نتیجه ترددها به جای کاهش، افزایش پیدا کرده و غلظت آلاینده‌ها در روزهای ناسالم نسبت به سال 97 افزایش یافته و اگر با این روند این طرح اجرا شود، هیچ کارآیی ندارد؛ مگر اینکه اجرای آن اصلاح شود.
*طرح زوج و فرد خودروها نسبت به طرح جدید کارایی زیادتری داشت
پیشنهاد وزارت بهداشت برای اصلاح این طرح چیست؟
شاهسونی: ما می‌گوییم طرح زوج و فرد نسبت به طرح جدید کارایی زیادتری داشت و در جامعه و در بین مردم جا افتاده بود. باید محدودیت تردد افزایش پیدا کند؛ چراکه تا زمانی که همین روند وجود داشت و خودروها در خیابان‌ها تردد کنند، آلودگی نیز وجود دارد و وجود آلودگی باعث مراجعه زیادتر مردم به بیمارستان‌ها می‌شود.
آیا وزارت بهداشت موافق جمع کردن دوچرخه‌های بیدود است؟
شاهسونی: وقتی آلودگی هوا وجود دارد، می‌گوییم مردم ورزش نکنند؛ چراکه وقتی ورزش می‌کنیم میزان تنفس بالا می‌رود. وقتی راه می‌رویم به هوای بیشتری نیاز داریم؛ در نتیجه آلودگی بیشتری وارد بدن می‌شود و در زمان آلودگی هوا و شاخص کیفی هوای ناسالم، میزان آلاینده‌ها بالاست به جای اینکه فردی که استفاده می‌کند به سلامتی خود کمک کند، سلامتی خود را به خطر می‌اندازد، اما اگر به جای اینکه تنها یک درصد مردم از این دوچرخه‌ها استفاده کنند، 50 درصد از دوچرخه استفاده کنند، این بسیار خوب است.
در نتیجه استفاده یک درصد از مردم از دوچرخه اثر چندانی در کاهش غلظت آلودگی ندارد، اما اگر فرهنگ‌سازی لازم صورت گیرد تا همه مردم از دوچرخه استفاده کنند، غلظت آلاینده‌ها کاهش پیدا کرده و این بسیار مفید است.
آیا شما معتقدید این دوچرخه‌ها در کاهش آلودگی هوا تاثیری نداشته‌اند؟
شاهسونی: اگر فرهنگ‌سازی شود و مردم هم به استفاده از آن راغب شوند بسیار خوب است، اما اگر فردی در روزهای آلوده هوا از دوچرخه استفاده کند، به سلامتی خود ضرر می‌زند؛ البته وزارت بهداشت نه در ایجاد دوچرخه و نه در جمع‌آوری آن هیچ نقشی ندارد.
هر طرحی که در حمل و نقل در دنیا اجرا می‌شود باید پیوست سلامت داشته باشد؛ یعنی بررسی شود این طرح چقدر تردد، آلودگی و هزینه‌های آن را کاهش داده یا افزایش داده است؛ یعنی باید سناریوهای مختلفی بررسی شود و اگر از نظر بهداشتی به نفع مردم بود آن را اجرا کنیم، اما متاسفانه نه شهرداری و نه وزارت کشور هیچ‌وقت از وزارت بهداشت نظرخواهی نکرده و این طرح را اجرا کردند.
ما برای 10 میلیون نفر از مردم تصمیم می‌گیریم و سلامت مردم به خطر می‌افتد، اما در این خصوص مشورت نمی‌کنیم که آیا اجرای این طرح برای سلامت مردم مفید است؛ در نتیجه باید سناریوهای مختلف را در این خصوص بررسی کنیم.
چرا آلودگی هوای شهر تهران در شهرهای حومه آن به خوبی مشهود است؟
شاهسونی: در تهران به دلیل اینکه موقعیت توپوگرافی آن طوری است که میان کوه محصور است و چون بادهای تهران از غرب به شرق در جریان است و در شرق تهران نیز کوه داریم، یکی از دلایلی که در تهران در فصول پاییز و زمستان آلودگی هوا تشدید می‌شود، به این خاطر است که موقعیت توپوگرافی آن به شکلی است که تخلیه آلودگی هوا اتفاق نمی‌افتد.
این تخلیه آلودگی هوا از شرق تهران به دلیل وجود کوه اتفاق نمی‌افتد. با توجه به اینکه شهر تهران نیز یک ظرفیت خودپالایی دارد و هوا نیز یک ظرفیت خودپالایی دارد، اما ما این موضوع را رعایت نکرده‌ایم و اجازه دادیم خودروها تولید شده و به خیابان‌ها بیایند و در نتیجه آلودگی هوا زیاد می‌شود.
وقتی آلودگی هوا تخلیه می‌شود، این آلودگی محو نمی‌شود، بلکه به جای دیگری منتقل می‌شود. اگر شدت آلودگی بسیار زیاد باشد به بالای جو رفته و در آنجا تخلیه می‌شود و اگر کم باشد می‌تواند شهرهای اطراف را تحت تاثیر قرار دهد و این آلودگی هیچ وقت محو نمی‌شود؛ در نتیجه تک تک ما در ایجاد آلودگی هوا نقش داریم.
به مونواکسید کربن قاتل خاموش می‌گویند و متاسفانه تعداد زیادی از هموطنان ما در همین چند ماه گذشته به دلیل گازگرفتگی جان خود را از دست داده‌اند و این ماده در آلودگی نیز همین اثر را دارد.
یکی از اثرات آلودگی هوا و به ویژه مونواکسید کربن بر بدن ایجاد عصبانیت است؛ چراکه مونواکسید کربن ظرفیت اکسیژن مغز را پایین می‌آورد و هموگلوبین که وظیفه انتقال اکسیژن به مغز و بافت‌های دیگر را دارد با آن واکنش می‌دهد و فرد دچار عصبانیت می‌شود. ثابت شده در نقاطی که آلودگی هوا زیاد است، تعداد تصادفات و در نتیجه عصبانیت و پرخاشگر مردم بیشتر است .
البته باید در منازل نیز در استفاده از بخاری دقت لازم را داشته باشیم. هنگام استفاده باید دودکش بخاری را به شکل صحیح تعبیه کنیم و در نزدیک‌ترین محل به بیرون از خانه هدایت شود؛ چراکه اگر فاصله دودکش زیاد باشد، هوا سرد شده و سنگین می‌شود و خود به صورت یک مانع بوده و مونواکسید کربن را پس می‌زند.
قرار دادن دودکش بخاری در آب کار ناصحیحی است؛ چراکه آب یک ظرفیت محدودی دارد و بعد از مدتی مونواکسید کربن وارد هوای خانه می‌شود.
تعیین شاخص‌ها در آلودگی هوا مبنای سلامتی دارد. مطالعاتی که در دنیا شده نشان می‌دهد وقتی وارد محدوده هوای ناسالم می‌شویم، درصد مراجعات مردم به مراکز درمانی زیاد می‌شود.
موسوی: در اثر آلودگی ریه سالمندان دچار آمفیزم شده، عملکرد خود را از دست می‌دهد و سیستم دفاعی آنها دچار ضعف خواهد شد؛ ضمن اینکه اگر افراد مسن بیماری زمینه‌ای داشته باشند، به دلیل عوارض آلودگی هوا آسیب‌های بیشتری می‌بینند.
آلودگی هوا بر رشد و تکامل جنین نقش منفی دارد؛ به شکلی که این کودکان زود متولد می‌شوند، یا وزن کمی داشته و یا دچار اختلال رشد در ریه می‌شوند
گروه دیگری که توصیه می‌شود در هنگام آلودگی از منزل خارج نشوند، زنان باردار هستند. مشاهده شده آلودگی هوا بر روی رشد و تکامل جنین نقش منفی زیادی دارد؛ به شکلی که این کودکان زود متولد می‌شوند و یا وزن کمی داشته، یا دچار اختلال رشد در ریه می‌شوند و آسیب‌های جدی می‌بینند.
شاهسونی: کودکان تا 15 سالگی ریه‌شان کامل نیست و این بخش در حال رشد است؛ اینکه تاکید می‌کنیم مدارس تعطیل شوند؛ به دلیل این است که ریه این افراد در حال تکامل بوده و هنوز کامل نشده است.
برخی متخصصان اعلام می‌کنند که ماسک‌ها اثری ندارند
شاهسونی: استفاده از ماسک مستند علمی دارد اما ما همیشه در بخش حفاظت می‌گوییم آخرین مرحله حفاظت فردی است و باید منبع و مسیر انتقال آلودگی را کاهش دهیم و بعد از آن سراغ آخرین راهکارها یعنی استفاده از ماسک برویم؛ البته باید گفت استفاده طولانی‌مدت از ماسک نیز کار سختی است.
برنامه وزارت بهداشت درباره کاهش آلودگی هوا چیست؟
شاهسونی: وزارت بهداشت در این خصوص 25 درصد نقش دارد و دستگاه‌های مختلفی مانند وزارت نفت، نیرو، صمت در آن نقش زیادی دارند؛ مانند تولید خودرو یا کیفیت سوخت که مربوط به وزارتخانه‌های صنعت و نفت است.
البته وزارت بهداشت با توجه به اینکه متولی سلامت مردم است، به طور دائم کاهش آلودگی هوا را رصد می‌کند و مکاتبات و جلسات مختلفی را برگزار می‌کنیم. وزارت بهداشت عضو کمیته ملی کاهش آلودگی هواست و وظیفه ما کاهش بیماری‌ها و مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا بوده و اطلاع‌رسانی در این خصوص است.
آیا پیشنهاد خاصی برای رفع آلودگی هوا دارید؟
شاهسونی:طبق قانون وظیفه نظارت بر اجرای هوای پاک که سال 96 ابلاغ شد بر عهده سازمان حفاظت از محیط زیست است که آن رصد و نیز نظارت بر دستگاه‌های مختلف است؛ بنابراین همه طرح‌ها در کارگروه کاهش آلودگی هوا بررسی می‌شود. مثلا پیشنهادی آمده و لابی‌های مختلفی شده بود که مربوط به تولید سواری‌های دیزلی بود.
وزارت بهداشت با توجه به اینکه دود دیزل سرطان‌زاست در این زمینه موضع‌گیری کرد و وزیر بهداشت با دولت، وزارت صمت و جاهای دیگر مکاتبه کرد که اجازه تولید چنین خودروهایی را ندهند و جایی که وزارت بهداشت مشاهده کند که سلامت مردم به خطر می‌افتد، بدون هیچ ملاحظه سیاسی مخالفت می‌کنیم؛ چراکه سلامت مردم بسیار مهم است و پیگیری‌های لازم را انجام می‌دهیم.در بحث خودروهای دیزلی پیگیری‌های ما باعث شد کار تولید آن متوقف شود و در بحث فیلتر دوده نیز اقدامات مناسبی انجام شد.
موسوی: در سال‌های اخیر اتفاق خوبی که افتاد این بود که وزارت بهداشت کاری کرد که بقیه ارگان‌ها نیز متوجه شوند در سلامت جامعه نقش دارند و این آگاهی را بیشتر کرد؛ به این صورت که مجمع سلامت استانی را ایجاد کردند.
برای اولین بار در تاریخ کشور مجمع ملی سلامت تشکیل شد. این نشان داد که سایر ارگان‌ها نیز در سلامت جامعه نقش دارند و این موضوع تنها به عهده وزارت بهداشت نبوده؛ ضمن اینکه یکی از اقدامات مهم این وزارتخانه این بود که مجمع ملی سلامت را به طور خاص در شهرها و به طور اعم در استان‌ها برای اولین بار در کشور برگزار کرد که یکی از اهداف مجمع کاهش آلودگی هواست؛بنابراین وظایف هر یک از ارگان‌ها توسط این مجمع به آنها محول شد.
یکی دیگر از اهداف که در طول سال‌های اخیر در نظر گرفته شد، ارتقای آگاهی سلامت جامعه است؛ مثلا در مدارس سفیران سلامت فعالیت کردند تا دانش سلامت جامعه افزایش یابد. اکنون ما در تمام معاونت‌های بهداشتی سراسر کشور اداره ارتقای آگاهی سلامت جامعه داریم که به مناسبت‌های مختلف رسالت خود را در جهت افزایش آگاهی جامعه ایفا می‌کند.
پیشنهاد شما به عنوان فوق تخصص آسم و آلرژی برای کاهش آلودگی هوا چیست؟
فلاح‌پور: بهترین راهکار این است که غلظت‌های آلاینده ها پایین بیاید؛ البته مسئله اینجاست که وقتی به خروجی نگاه می‌کنیم، با وجود اینکه کارهای زیادی صورت گرفته اما کافی نیست. در کل به عنوان یک فوق تخصص آسم و آلرژی در این خصوص نظر می‌دهم و روزانه بیماران زیادی را ویزیت می‌کنم که بسیاری از آنها والدین و افرادی هستند که در مراجعه می‌گویند ما بیمار آسم داریم و در این هوای آلوده چه کار کنیم؟
بنده خطاب به آنها می‌گویم هوای داخل خانه در اختیار شماست، می‌توانید از مصرف سیگار یا قلیان خودداری کنید یا برخی می‌گویند ما در خانه عود روشن می‌کنیم که این کار نیز اشتباه است. برای نمونه با توجه به نزدیک شدن به عید نوروز و استفاده خانم‌ها از مواد پاک‌کننده باید به این نکته مهم توجه کنیم.
بنابراین رعایت این موارد توسط خودمان باید مورد توجه قرار گیرد. دوم اینکه به هشدارهایی که داده می‌شود و پایه علمی دارد توجه کرده و آن را رعایت کنیم. اگر می‌گوییم امروز گروه‌های پرخطر نباید بیرون از خانه حضور داشته باشند، دلیل علمی داشته و یک شوخی نیست.
نکته آخر اینکه یادمان باشد آلودگی فقط آلودگی هوا نیست بلکه آلودگی آب و خاک هم وجود دارد و اینها مانند حلقه‌های متعددی هستند که بهم وصل می‌شوند. در نهایت می‌توانم بگویم اقدامات زیادی صورت گرفته، اما با ایده‌آل‌ها فاصله زیادی داریم.
باید در زمان آلودگی هوا مصرف مایعات و آنتی‌اکسیدان‌ها را زیاد کنیم. در زمانی که از بیرون به خانه مراجعه می‌کنیم صورت خود را به دلیل اینکه آلودگی هوا روی آن قرار می‌گیرد شستشو دهیم. میوه‌های بیشتری مصرف کنیم؛ ضمن اینکه لبنیات و شیر نیز می‌تواند این آلودگی‌ها دفع کند و استفاده از ماست نیز کمک‌کننده است.