رکورد جدید حجم نقدینگی؛ ۲۲۸۲ هزار میلیارد تومان

 

اقتصاد ۲۴- انتشار جدیدترین آمار بانک مرکزی از آن جهت اهمیت دارد که سمت و سوی سیاست‌های پولی کشور طی یک سال منتهی به آذر ماه سال‌جاری را بخوبی نشان می‌دهد.

این آمار نشان می‌دهد که چگونه سطح عمومی قیمت‌ها یا همان نرخ تورم افزایش یافته است. پول داغ یا هسته مذاب نقدینگی چگونه شاخص قیمت مصرف‌کننده و قیمت تولید‌کننده را افزایش داده است.

مطابق با داده‌های جدید بانک مرکزی کل نقدینگی کشور از آذر ماه سال گذشته تا آذر ماه سال ۹۸ معادل ۲۸.۲ درصد افزایش یافته است. یعنی از مبلغ ۱۸۸۲۸.۹ هزار میلیارد ریال به رقم ۲۲۸۲۳.۱ هزار میلیارد ریال رسیده است. به بیان ساده تر، معادل ۳۷۹۴.۲ هزار میلیارد ریال افزایش داشته است. اما آیا این تغییر بیان‌کننده افزایش نرخ تورم است؟ بررسی نرخ تورم در آذر ۹۸ نسبت به آذر ۹۷ نشان می‌دهد، نرخ تورم نقطه به نقطه در این بازه ۲۷.۸ درصد و تورم میانگین سالانه در همین بازه، معادل ۴۰ درصد بوده است.

به تعبیر برخی از اقتصاددانان و آنچه که تاکنون در برداشت عمومی جا افتاده است، رشد حجم نقدینگی مساوی است با افزایش نرخ تورم. اما آیا الزاماً رشد حجم نقدینگی به معنی رشد نرخ تورم است؟ پیش از هر چیز، باید نقدینگی را به‌صورت خلاصه تعریف کرد.

نقدینگی از چند جزء یا بلوک تشکیل شده است. نقدینگی کل کشور مجموع چند عدد است. این اجزا (متغیر‌های پولی) عبارتند از مجموع اسکناس و مسکوکات و سپرده‌ها، حجم پول وحجم شبه‌پول. به بیان ساده‌تر، نقدینگی در یک کشور به معنای مجموع اسکناس‌ها، مسکوکات و سپرده‌های دیداری در یک کشور است؛ بنابراین نقدینگی به معنی صرفاً پول در دست تمام افراد جامعه نیست و پول در اختیار افراد جامعه رقم بسیار اندکی از کل حجم نقدینگی را شامل می‌شود. کافی است که بدانید، بخش اعظم نقدینگی تحت عنوان سپرده‌ها نزد بانک‌های کشوربه عنوان ذخایر است.

داده‌های بانک مرکزی نشان می‌دهد از کل مبلغ ۲۲۶۲۳ هزار میلیارد ریال حجم نقدینگی در آذرماه سال‌جاری، فقط حدود ۵۲۸ هزارمیلیارد ریال، حجم اسکناس و مسکوک در دست اشخاص است که این مبلغ حدوداً، ۱۹.۶ هزار میلیارد ریال نسبت به آذر ماه سال ۹۷ کاهش داشته است. اینجاست که کاهش حجم پول در دست اشخاص (حقیقی و حقوقی) نشان داده می‌شود. در مجموع از کل حجم نقدینگی فقط معادل ۲.۳۳ درصد حجم پول در دست اشخاص است و مابقی در بانک‌های کشورتحت عنوان سپرده و ذخایر پارک شده است؛ بنابراین این تصور رایج که هنگامی که نقدینگی رشد می‌یابد، بنابراین همه حجم آن در دست مردم، به‌صورت سرگردان در راه و مسیر سفته بازی است، انگاره خطایی است.

اما حجم پول در هسته نقدینگی به‌عنوان جزء یا متغیر تورم‌زا است که همراه با اسکناس و مسکوک در دست اشخاص می‌تواند نوسان در تغییر سطح عمومی قیمت‌ها را ایجاد کند. حجم پول، در آذر ماه سال ۹۷ معادل ۲۴۴۶ هزار میلیارد ریال بوده است که با ۴۸.۶ درصد به رشد تاریخ ساز خودش به عدد ۳۶۳۴ هزار میلیار ریال رسیده است. رد پای رشد نرخ تورم را باید دراین آیتم ملاحظه کرد. رشد حجم پول معادل ۲۰ درصد نسبت به رشد مجموع حجم نقدینگی بیشتر بوده است. به بیان ساده تر، نرخ رشد نقدینگی ۲۸ درصد بوده است، اما رشد حجم پول معادل ۴۸.۶ درصد به رقم تورم میانگین سالانه در آذر ماه نزدیک‌تر است.

نکته قابل تأمل دیگر در آمار‌های بانک مرکزی این است که نرخ رشد پول در ۹ ماه منتهی به آذرماه نسبت به بازه مشابه در آذر سال ۹۷، یعنی آذر ۹۶ به ۹۷ از رشد شتابان، فزاینده و پر معنا برخوردار بوده است. به‌طوری که نرخ رشد در آذر ماه ۹۷ معادل ۲۵.۷ درصد بوده است، اما رشد پول در سطح ۴۸.۶ درصد رکورد بی‌سابقه‌ای در سال‌های اخیر زده است. طی آذر ماه سال‌جاری نسبت به سال گذشته در مجموع ۷۸۲.۵ هزار میلیارد ریال بر کل حجم پول کشور افزوده شده است.

در پایان جزء سوم کل نقدینگی کشور، عدد مربوط به شبه پول است. شبه پول حدود ۸۴ درصد از کل حجم نقدینگی کشور را شامل می‌شود. در آذر ماه سال گذشته مبلغ شبه پول ۱۵۱۹۹ هزار میلیارد ریال بوده است که با رشد حدود ۲۵ و یا به گفته‌ای، حجم ۳۰۱۱.۷ هزار میلیارد ریالی به عدد ۱۸۹۸۸ هزار میلیارد ریال رسیده است. اما شبه پول چیست؟ شبه پول عبارت‌است از سپرده‌های غیر دیداری افراد جامعه و مؤسسات حقوقی (مدت دار) مانند سپرده‌های سرمایه‌گذاری کوتاه مدت و بلند مدت و حساب‌های پس انداز، اوراق قرضه و اسناد خزانه. به‌عبارتی دیگر، کلیه اوراقی که برای نقد شدن آن به گذشت زمان قانونی نیاز دارد؛ که البته سپرده‌های دیداری یعنی آن سپرده‌ای که هر آن، شما اراده کنید و می‌توانید آن را از بانک دریافت کنید، نیست؛ بنابراین شبه پول، نزدیک‌ترین جانشین برای پول است، اما مهم‌ترین خصوصیات شبه پول، ضد تورمی بودن آن در کوتاه‌مدت است. یعنی به‌دلیل بلوکه شدن در بانک، آثار تورمی کوتاه مدتی ندارد و چرخه و گردش پول خارج است.

بنابراین، این حجم از نقدینگی خاصیت تورمی ندارد، اما اگر سهم آن در کل حجم نقدینگی افزایش یابد، می‌تواند به سهم و اندازه پول که ماهیت تورمی دارد، بیفزاید. آمار‌های بانک مرکزی نشان می‌دهد که رشد شبه پول در اقتصاد کشور افزایش فزاینده‌ای داشته است. یعنی از آذر ۹۷ به آذر ۹۶ که رشد شبه پول حدود ۱۳.۸ درصد بوده است، این میزان در آذر ۹۸ به آذر ۹۷ در سطح ۲۵ درصد رشد داشته است که خود نشان از تأثیرگذاری بر سطح قیمت‌ها دارد. در واقع، از حجم شبه پول که خصیصه ضد تورمی دارد، کاسته شده است.
اما با وجود رشد ۲۸ درصدی نقدینگی، بانک مرکزی تلاش کرده است رشد پایه پولی به‌عنوان کانون تورم ساز نقدینگی را کنترل کند، اما انتقال بخشی از بدهی بانک‌ها و مؤسسات اعتباری به بانک مرکزی و همچنین رشد خالص مطالبات بانک مرکزی از دولت یا به عبارتی افزایش بدهی‌های دولت به بانک مرکزی از جمله تغییر در رشد و پایه پولی بوده است.

اما چرا کنترل و مدیریت نقدینگی اهمیت دارد، کنترل حجم نقدینگی، مهم‌ترین وظیفه بانک‌های مرکزی در دنیا است. مدیریت نقدینگی نقش مؤثری در کنترل قیمت‌ها (تورم)، ثبات اقتصادی، تشکیل سرمایه از سوی بخش خصوصی، جذب سرمایه‌گذاری خارجی، پیش‌بینی‌پذیری افق اقتصاد کشورها، درنهایت رشد اقتصادی و سطح اشتغال آفرینی دارد. سیاستگذاران در شرایط نرمال اقتصادی و نه تحریم با تعیین نرخ هدف برای نرخ بهره و نرخ تورم (نرخ هدفگذاری شده)، اجزای نقدینگی را کنترل می‌کنند.

در شرایط تحریم، به‌دلیل فشار‌های خارجی و عدم دسترسی به منابع ارزی جدید و محدود شدن بخش واقعی اقتصاد، سیاستگذاران پولی یا همان بانک مرکزی گزینه‌های محدودتری برای مدیریت نقدینگی و پایه پولی دارند. از این رو، فشار‌های ناشی از بخش عرضه و تقاضا، مدیریت عناصر نقدینگی و پایه پولی کشور را دشوار می‌کند. حمله دوسویه رکود همراه با تورم، باعث می‌شود که تنظیم‌کنندگان حجم عرضه پول در کشور، روی میز همزمان با جلوگیری از افزایش نرخ تورم؛ تشدید رکود را هم مد نظر قرار دهند. به‌بیان ساده تر، در شرایط نرمال، بانک مرکزی با ابزار‌های پولی از جمله عملیات بازار باز می‌تواند رفتار بازیگران بزرگ و مؤثر در تغییرات پایه پولی، یعنی دولت و بانک‌های تجاری و مؤسسات دولتی را مدیریت کرده وافزایش نرخ تورم را مهار کند، اما اکنون با توجه به کمبود منابع نزد دولت؛ بانک مرکزی اجباراً برای کنترل فضای کلان اقتصاد، مجبور است به درخواست استقراض‌کنندگان پاسخ مثبت دهد و منابع بانک مرکزی در سمت راست ترازنامه این بانک، بسط پیدا کند و بواسطه انتشار پول داغ، تورم تولید شود.

به‌نظر می‌رسد که تورم به دلایل متعدد در آینده کنترل شود، اول اینکه سمت تقاضا و عرضه کشور به یک سازگاری در شرایط جدید دست پیدا کرده و عوامل تورم تخلیه شده است، دوم اینکه کشور رویکرد تأمین مالی غیر تورمی را دنبال می‌کند و سوم اینکه سازوکار عملیات بازار باز می‌تواند، عرضه و تقاضای پول را کنترل یا ریگلاژ کند. اما این به معنی، کاهش فزاینده در نرخ تورم نیست.