اقتصاد ۲۴ - سال گذشته سال پر فراز و نشیبی برای منطقه آزاد قشم و به خصوص ژئوپارک جهانی قشم بود که در پایان سال اخباری مبنی بر خطر اخراج ژئوپارک قشم از یونسکو موجب نگرانی کارشناسان و فعالان محیط زیست و... شد و تخریب حریم میراث طبیعی ملی و جهانی «غار نمکی» به علت مجوز‌های غیر کارشناسی و فعالیت سایت پرورش میگو در نزدیکی این منطقه خبرساز شد، موضوع مهمی که آثار ملی مهمی را تحت الشعاع قرار می‌داد و موجب شد در افکار عمومی سوالات زیادی پیش بیاد که آیا متولی متعهدی در این منطقه وجود ندارد که شاهد چنین اتفاقاتی هستیم که موجب می‌شود چهره بین المللی میراث فرهنگی و گردشگری ما زیر سوال رود؟ و آیا پرورش میگو مهمتر از حفظ یک اثر ملی قلمداد می‌شود؟! خبرنگار اقتصاد ۲۴ برای بررسی بیشتر این موضوع با تنی چند از کارشناسان محیط زیست و گردشگری گفتگویی داشته است که در ادامه می‌خوانید.
زمین خواری در محدوده اراضی غارنمکی
سازمان منطقه آزاد قشم درباره موضوع تخریب ژئوپارک قشم تاکنون به نامه نگاری بسنده کرده است و اقداماتش تا به امروز کافی نبوده است
محمدرضا محبوب فر، عضو انجمن مخاطرات محیطی و توسعه پایدار ایران و کارشناس و پژوهشگر حوزه گردشگری در پاسخ به سوال خبرنگار اقتصاد ۲۴ مبنی بر اینکه پیگیری‌های قانونی در خصوص ژئوپارک قشم به کجا رسیده است؟ گفت: متاسفانه توسعه‌های اخیری که به اسم فعالیت‌های کشاورزی و دامپروری اشتغال زا در کشور صورت گرفته است، نوعی نگاه تجاری و اقتصادی در مناطق گردشگری را رواج داده است که واگذاری زمین و توسعه کسب و کار‌های اقتصادی در حریم کانون‌های گردشگری تنها دستاورد چنین نگرشی بوده است. در خصوص ژئو پارک جهانی قشم هم این موضوع مصداق عینی دارد و اکنون تعدادی از جاذبه‌های زمین شناختی و زیستی این کانون گردشگری از جمله غار نمکدان به عنوان طولانی‌ترین غار نمکی دنیا دستخوش آسیب‌های جدی قرار گرفته است.
محبوب فر خاطرنشان کرد: اکنون به اسم توسعه اقتصادی و رونق فعالیت‌های اشتغال زای محلی درست در حریم و محدوده اراضی طولانی‌ترین غار نمکی جهان زمین خواری‌های گسترده‌ای تحت عنوان واگذاری زمین به بخش خصوصی صورت گرفته است. فعالیت‌های اقتصادی تحت عنوان احداث مزارع پرورش میگو و توسعه زیرساخت‌های منطقه‌ای از قبیل احداث اقامتگاه و تأسیسات گردشگری در منطقه ژئو پارک قشم مطرح شده است و لذا به دلیل اینکه زمین‌های واگذار شده برای به اصطلاح توسعه اقتصادی محلی در حریم و محدوده اراضی کانون گردشگری ژئو پارک قشم و مناطق دیدنی و منحصر به فرد آن یعنی غار جهانی نمکی بوده است این عمل به مثابه جدی‌ترین تهدید برای خروج ژئوپارک قشم از یونسکو مطرح شده است.
بیشتر بخوانید: هویت و برند بین‌المللی قشم و ایران در خطر اخراج از یونسکو/ پرورش میگو مهمتر از حفظ اثر ملی!
وی افزود: در ادامه همزمان با این اقدام جهاد کشاورزی استان در سال ۱۳۹۶، برخی از فعالان محیط زیستی و میراث طبیعی و تاریخی کشور با اطلاع از موضوع، موارد تخلف این سازمان در واگذاری اراضی در جزیره قشم و از جمله ژئو پارک قشم را به نهادهای دولتی مانند شورای عالی مناطق آزاد، سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری وقت و همچنین سازمان حفاظت محیط زیست گزارش کرده و از طریق قانونی صدای اعتراضی خود را مبنی بر مخالفت با واگذاری زمین‌های حریم گردشگری ژئو پارک قشم به گوش مسوولان رساندند. سپس با نامه نگاری‌هایی که از سوی نهادهای دولتی به رئیس جمهور مبنی بر اینکه تخلف‌هایی در موضوع واگذاری اراضی گردشگری صورت گرفته است آقای روحانی نسبت به واگذاری زمین در محدوده ژئوپارک قشم موضع گیری کرده و عنوان کردند که حفظ منافع مهمی که در لیست سازمان یونسکو است، ضروری است. پس از این واکنش صریح رئیس جمهور در بهمن ماه سال گذشته، پروژه‌های اقتصادی که بیشتر با هدف احداث اقامتگاه، مرکز پرورش میگو و آبزیان، پلاژ و شهرک‌های صنعتی مطرح بوده است به ظاهر متوقف شده است.
وی افزود: در ادامه همزمان با این اقدام جهاد کشاورزی استان در سال ۱۳۹۶، برخی از فعالان محیط زیستی و میراث طبیعی و تاریخی کشور با اطلاع از موضوع، موارد تخلف این سازمان در واگذاری اراضی در جزیره قشم و از جمله ژئو پارک قشم را به نهادهای دولتی مانند شورای عالی مناطق آزاد، سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری وقت و همچنین سازمان حفاظت محیط زیست گزارش کرده و از طریق قانونی صدای اعتراضی خود را مبنی بر مخالفت با واگذاری زمین‌های حریم گردشگری ژئو پارک قشم به گوش مسوولان رساندند. سپس با نامه نگاری‌هایی که از سوی نهادهای دولتی به رئیس جمهور مبنی بر اینکه تخلف‌هایی در موضوع واگذاری اراضی گردشگری صورت گرفته است آقای روحانی نسبت به واگذاری زمین در محدوده ژئوپارک قشم موضع گیری کرده و عنوان کردند که حفظ منافع مهمی که در لیست سازمان یونسکو است، ضروری است. پس از این واکنش صریح رئیس جمهور در بهمن ماه سال گذشته، پروژه‌های اقتصادی که بیشتر با هدف احداث اقامتگاه، مرکز پرورش میگو و آبزیان، پلاژ و شهرک‌های صنعتی مطرح بوده است به ظاهر متوقف شده است.
این کارشناس و پژوهشگر حوزه گردشگری اظهار کرد: در مورد پیگیری‌های رسمی و قانونی که تاکنون صورت گرفته است رئیس جمهور دستور به حفظ اراضی ملی در محدوده حریم ژئو پارک قشم داده اند، اما بر اساس گزارش‌هایی که از سوی مسئولان محلی و همینطور مدیریت این پارک جهانی دریافت شده است، تخریب‌های گسترده در منطقه اتفاق افتاده است و با وجود دستور رئیس جمهور نه تنها پروژه‌های احداث اقامتگاه و مراکز پرورش آبزیان و حتی شهرک‌های صنعتی متوقف نشده است، بلکه ساخت این پروژه‌ها با قوت و شدت همچنان ادامه دارد. تاکنون نیز اقدامات مدیریت ژئو پارک جهانی قشم و مدیریت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی جزیره درباره توقف پروژه نزد نهادهای دولتی موفقیت آمیز نبوده است و به دلیل اینکه تخریب و واگذاری اراضی و تداوم عملیات ساخت در سه محدوده اراضی پارک اتفاق افتاده است و پروژه همچنان در حال ادامه است و خطر خروج این ژئو پارک جهانی از فهرست جهانی وجود دارد، مقامات ژئو پارک قشم و همچنین اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی جزیره موارد تخلف جهاد کشاورزی هرمزگان و شرکت‌های هلدینگ وابسته را در مرجع قضایی استان هرمزگان مطرح کرده و خواستار توقف فوری پروژه و لغو مجوز‌های صادر شده هستند. براساس آخرین اخبار دریافتی البته با وضعیت بحران کرونا در کشور مقام قضایی استان تاکنون با عدم تشکیل جلسه در این خصوص نسبت به صدور رأی اقدامی انجام نداده است، اما دادستان شهرستان قشم در حال پیگیری موضوع بوده و در حال انجام هماهنگی‌های لازم برای صدور دستور توقف عملیات است.
محبوب فر در جواب به این سوال که سازمان منطقه آزاد قشم چه فعالیتی برای جلوگیری از این اتفاق باید صورت می‌داد؟ گفت: از جمله وظایف مناطق آزاد تجاری، توجه به توسعه گردشگری مناطق هدف بوده و در این راستا حفظ محیط زیست و میراث تاریخی و طبیعی مناطق اقتصادی جزایر تحت پوشش سازمان باید اولویت نخست این سازمان باشد. ژئوپارک قشم یک فرصت جهانی برای جمهوری اسلامی ایران است که امروز در پس کم لطفی ملی و دولتی در معرض خطر قرار گرفته است و شمارش معکوس حذف این اثر از فهرست یونسکو آغاز شده است. این سازمان درخصوص موضوع تخریب ژئوپارک قشم تاکنون به نامه نگاری به نهادهای دولتی و از جمله ریاست جمهوری بسنده کرده است، اما اقدامات سازمان تا به امروز کافی نبوده است و سازمان در هماهنگی ارگان‌ها در توقف پروژه تاکنون موفقیت چندانی نداشته است. پیگیری موضوع جابه‌جایی اراضی پرورش میگو در حریم ژئو پارک قشم از جمله وظایف سازمان منطقه آزاد قشم است.
عضو انجمن مخاطرات محیطی و توسعه پایدار ایران در پاسخ به اینکه آیا در این فرصت پیش آمده به علت کرونا که باعث تاخیر در حضور کارشناسان یونسکو در ایران می‌شود می‌توان این خسارت‌ها را جبران کرد؟ گفت: فعلا اولویت نخست کشور باید سلامت مردم و نجات جان انسان‌ها در برابر بیماری کرونا باشد، اما این به معنای این نیست که عده‌ای فرصت طلب اقتصادی در شرایط امروز کشور تاخت و تاز کنند و میراث کشور را به یغما برند. مقرر شده هیاتی متشکل از چندین نهاد و سازمان یونسکو به پیگیری واگذاری زمین‌ها و جابجایی مزارع پرورش میگو بپردازند، اما به دلیل شرایط فعلی کشور و محدودیت‌ها در تردد و عبور و مرور بین المللی تاکنون این امر محقق نشده است.
برای حفظ آثار ملی در ابتدا باید مردم محلی آموزش ببینند
محمد درویش کنشگر محیط زیست، روزنامه‌نگار و کویرشناس نیز در همین خصوص به خبرنگار اقتصاد ۲۴ گفت: واکنشی که از سوی جامعه محلی نسبت به احتمال از لیست خارج شدن ایران از ژئوپارک مطرح شد، بسیار ضعیف بود و به جای اینکه شاهد باشیم که جامعه محلی در قشم بیشتر حساسیت نشان دهد و نگران باشد، برخی افراد حتی به دنبال آن بودند که همین تغییر کاربری‌ها اتفاق بیفتد و معتقد بودند، سودی از ژئوپارک عاید آن‌ها نمی‌شود و حتی موجب کم شدن کسب و کار‌ها هم شده است.
درویش در ادامه خاطرنشان کرد: در حقیقت اینجاست که آن لکنت جدی اتفاق افتاده است به این معنی که سازمان منطقه آزاد قشم و همچنین مسئولان متولی ژئوپارک، در این فرصتی که داشتند نتوانستند به جامعه محلی نشان دهند که تبدیل شدن اینجا به ژئوپارک در وهله اول می‌تواند منافعی برای مردم محلی داشته باشد.
سازمان منطقه آزاد قشم و همچنین مسئولان متولی ژئوپارک در این فرصتی که داشتند نتوانستند به جامعه محلی نشان دهند که تبدیل شدن اینجا به ژئوپارک در وهله اول می‌تواند منافعی برای مردم محلی داشته باشد
وی افزود: اگر این اتفاق افتاده بود و مردم محلی درک می‌کردند که اقتصادشان بهتر شده، گردشگری بیشتری به منطقه می‌آید و مردم محلی از منافع گردشگری سود می‌برند، آن‌ها در صف مقدم مقابله با هر نوع تغییر کاربری بودند؛ کاری که باید منطقه آزاد انجام می‌داد، این بود.
این روزنامه نگار همچنین اظهار کرد: اما وقتی منطقه آزاد قشم مجوز کارخانه سیمان و کارخانه‌های به شدت آلاینده در منطقه را صادر می‌کند، تغییر کاربری برای پرورش میگو که چیزی نیست. مهم این است که این سازمان نتوانسته از این پتانسیل‌ها به نفع اقتصاد محلی استفاده کند و مردم محلی درک نکرده‌اند که ژئوپارک می‌تواند بهتر و پایدارتر به کیفیت زندگی‌شان کمک کند.
وی افزود: در واقع می‌توان گفت بیشترین کم کاری در این حوزه، یعنی حوزه فرهنگی اتفاق افتاده است و نتوانسته اند مردم را مجاب کرده و مردم قبول کنند اگر ژئوپارک باقی بماند، منافع آن به جیب خودشان می‌رود و منافع حفظ آن بیشتر از دریاچه پرورش میگو یا کارخانه سیمان خواهد بود.
درویش گفت: به علت شیوع کرونا خوشبختانه سفر بازرسان یونسکو که قرار بود بهار امسال برای ارزیابی به این منطقه سفر کنند به تعویق افتاده است و در حقیقت این فرصت ناخواسته‌ای است که پیش آمده و امیدوار هستیم مسئولین منطقه از این فرصت استفاده کنند و به کمک تشکل‌های مردم نهادی که وجود دارد حلقه ارتباطی قوی تری میان جامعه محلی ایجاد کنند و برای آن‌ها پروژه‌هایی را تعریف کنند که از محل رونق گردشگری سهم کاملا مشخص و شفافی داشته باشند. در این صورت است که آن‌ها دیگر اجازه چنین تغییراتی را نخواهند داد و هیچ راه دیگری ندارد و اگر بتوانند مردم را با خود همراه کنند این خسارت جبران خواهد شد.
ژئوپارک قشم نیازمند بررسی‌های علمی و واقعی است
کیمیا سادات عجایبی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد کرج و محقق در زمینه ژئوتوریسم و مدیرعامل موسسه میراث زمین شناختی خاورمیانه، اما عقیده متفاوتی داشت و به خبرنگار اقتصاد ۲۴ گفت: آخرین اخباری که از ژئوپارک دارم این است که این جریان متوقف شد و به دستور ریاست جمهوری و رایی که در جلسات وزارت میراث فرهنگی گرفته شد، قرار شد به مدت یک ماه دستور توقف صادر شود و طی این مدت کارشناسی‌های لازم انجام شده تا معلوم شود چه فعالیتی می‌توان برای آن انجام داد.
عجایبی با تاکید بر اینکه منطقه آزاد قشم در این فرآیند اتفاق افتاده مقصر نبوده است افزود: بر اساس آنچه مطلع هستم روال صدور مجوز مزرعه پرورش میگو در منطقه به این شکل است که اگر کسی درخواستی از منطقه آزاد داشت، منطقه با همکاری بالا از دفتر ژئوپارک استعلام می‌کرد که این فعالیت می‌تواند مجوز داشته باشد یا خیر. حتی این اتفاق هم سابقه داشت که وقتی منطقه استعلام کرده بود و ژئوپارک رد کرده بود سازمان مجوز نداده بود و تا جایی که در جریان هستم همکاری دو جانبه میان این دو برقرار بود و هست.
وی اظهار کرد: زمانی که این اتفاق افتاد سازمان منطقه آزاد قشم در جریان نبود و وقتی متوجه این جریان می‌شوند شروع به حمایت از ژئوپارک می‌کنند و بر اساس برخی اطلاعات، از سوی سازمان و به قولی از سرزمین اصلی دستور صادر شده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد کرج افزود: سازمان با قدرت پیگیر این قضیه بود تا اتفاقی نیفتد، اما توجهی نشد. مهندس مومنی خودشان پیگیر این قضیه بودند تا مشکل برطرف شود و خداراشکر با جلساتی که در وزارتخانه برگزار و بحث‌های علمی و کارشناسی که به وزراتخانه ارائه شد، باعث شد این تصمیم گرفته شود.
وی گفت: جالب است با وجود اینکه خود شخص رئیس جمهور در ابتدا دستور توقف این فعالیت را داده بودند، اما توقفی صورت نگرفته بود.
عجایبی در پاسخ به خبرنگار اقتصاد ۲۴ مبنی بر اینکه آیا می‌توان در این فرصت پیش آمده بخشی از خسارت را جبران کرد یا خیر؟ گفت: این حجم وسیعی که ضربه و ضرر به منطقه وارد شد، معلوم نیست جبران شود، اما به نظر می‌رسد می‌شود کاری برای آن انجام داد تا از وضعیت اسفناک پیش آمده فاصله بگیرد؛ ولی مسما جبران پذیر نخواهد بود، اما می‌توان امید داشت. البته اگر از درگیری مردم به کرونا سوء استفاده نشود و دوباره فعالیت‌های غیرکارشناسی صورت نگیرد.
امیدوار هستیم اگر قرار است بررسی انجام شود، بررسی واقعی و علمی باشد و به چشم یک میراث با ارزش میلیون ساله به ژئوپارک قشم نگاه شود
برخلاف عقیده عده‌ای، این محقق در زمینه ژئوتوریسم گفت: روزی که ارزیابان یونسکو برای بازدید آمده بودند، بیان کردند که امتیازی که این ژئوپارک دریافت کرده است به دلیل جامعه محلی و آگاهی جامعه محلی نسبت به مقوله ژئوپارک است.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد کرج افزود: همان زمان که این موضوع مطرح شد و داغ بود، بنری پخش شد با این عنوان که مردم محلی موافق ساخت مزرعه میگو هستند، اما با بررسی‌هایی که انجام دادیم متوجه شدیم این نوع پیام‌ها از سوی مردم محلی نیست بلکه بر اساس صحبت افراد محلی بیشتر اشخاص داخل تصاویر مردم غیربومی یا کم آگاه نسبتبه فواید ژئوپارک بودند.
عجایبی در پایان خاطرنشان کرد: امیدوار هستم اگر قرار است بررسی انجام شود، بررسی واقعی و علمی باشد و به چشم یک میراث با ارزش میلیون ساله به آن نگاه شود و نه یک سرمایه برای ایجاد منفعت مالی، حتی اگر به این چشم هم نگاه شود، بحث گردشگری و ارزش ژئوپارک برای افراد محلی درآمدزا خواهد بود مگر اینکه افراد غیر محلی بخواهند با چنین اقداماتی سرمایه‌ای به جیب بزنند و سودی برای جامعه محلی نداشته باشند.
مردم بومی بیشتر به فکر نان شبشان هستند
عبدالله شگن از فعالان گردشگری قشم به عنوان یکی از افراد محلی و آشنا به جامعه محلی قشم نیز در گفتگو با اقتصاد ۲۴ بر این عقیده است که مردم بومی بیشتر به فکر نان شبشان هستند و هنوز بسیاری از افراد شناخت درستی از این میراث و دیگر منابع طبیعی منطقه آزاد قشم ندارند و علاوه بر آن سازوکار درستی برای واگذاری اراضی این منطقه به بخش خصوصی وجود ندارد و مردم محلی به این موضوع انتقاد دارند.
مردم بومی بیشتر به فکر نان شبشان هستند و هنوز بسیاری از افراد شناخت درستی از این میراث و دیگر منابع طبیعی منطقه آزاد قشم ندارند
به گزارش اقتصاد ۲۴ برخی افراد معتقدند برای حفاظت از چنین میراث‌های ملی باید جامعه محلی با ارزش و اهمیت آن‌ها آشنایی لازم را داشته باشد و این مسئولیت را بر عهده سازمان منطقه آزاد قشم می‌دانند و معتقدند این وظیفه به خوبی ایفا نشده است، هرچند که برخی کارشناسان معتقدند جامعه محلی آشنایی لازم را با این این دست مقولات دارد، اما گفتگوهای خبرنگار ما با تعدادی از افراد بومی بیانگر خلاف این واقعیت است و اگر چنین اتفاقی می‌افتاد، شاهد آن بودیم که جامعه محلی خودشان مانع این خسارات شوند، بنابراین سازمان منطقه آزاد قشم می‌باست در این موضوع اشرافیت کامل خود را نشان دهد و پیش از گلایه از ساز و کار‌های نامتناسب برای واگذاری اراضی، به فکر آموزش جامعه محلی باشد.