اقتصاد۲۴ - استان خراسان رضوی تنها گوشه‌ای از سرزمین خراسان پهناوری است که در گذشته‌های بسیار دور، مرو، هرات، سمرقند، بخارا و سیستان و بلوچستان را شامل می‌شد و از نظر تاریخی و عبور جاده ابریشم از آن اهمیت فراوان داشت و نه تنها مسیر مبادله کالا‌های تجاری، بلکه مسیر مهمی برای انتقال دانش و فرهنگ نیز بود.
نقش فرهنگی و اقتصادی خراسان بزرگ در دوران معاصر نیز پابرجاست بطوریکه امروزه این منطقه در مسیر کریدور شمال به جنوب و شرق به غرب قرار گرفته و تبادلات کالایی کشورهای غرب با شرق آسیا یا بالعکس و همچنین دسترسی به آب‌های آزاد با عبور از این منطقه میسر می‌شود.
استان خراسان رضوی در شمال شرق کشور به عنوان چهارمین استان پهناور ایران هفت درصد از خاک کشور را در اختیار دارد، این استان بیشترین مرز مشترک با ترکمنستان به میزان ۵۳۱ کیلومتر و افغانستان به میزان ۳۰۲ کیلومتر دارد و مجموع مرز‌های مشترک زمینی آن به ۸۳۳ کیلومتر می‌رسد.
علاوه بر سابقه تاریخی خراسان رضوی در مبادلات کالا و نقش برجسته آن در تامین درآمد‌های اقتصادی کشور، توسعه صادرات همواره یکی از راه‌های دستیابی به رشد اقتصادی و رفاه بیشتر برای مردم بوده و بسیاری از کشور‌ها با تکیه بر صادرات خود توانستند به رشد مطلوب دست یابند، در حقیقت صادرات هر کشور به منزله توانمندی اقتصادی و ظرفیت تولید کالای آن است.
آنچه صادرات یک منطقه را در مسیر توسعه قرار می‌دهد، برخورداری از زیرساخت‌ها و ظرفیت‌های بالقوه است که راه تجارت با کشورهای دیگر را می‌گشاید و خراسان رضوی از این نظر توانمندی‌های منحصر به فرد دارد.
این استان علاوه بر برخورداری از مرز مشترک با کشورهای افغانستان و ترکمنستان، دو منطقه ویژه اقتصادی سرخس در مرز ترکمنستان و منطقه ویژه اقتصادی دوغارون در مرز افغانستان دارد که هرکدام در تسهیل و توسعه صادرات نقش مهمی ایفا می‌کنند.
منطقه ویژه اقتصادی سرخس
مدیرعامل منطقه ویژه اقتصادی سرخس درباره قابلیت‌های صادراتی این منطقه به خبرنگار ایرنا گفت: منطقه ویژه اقتصادی سرخس یکی از طرح‌های عظیم استان خراسان رضوی در زمینه تجارت خارجی، ترانزیت و سرمایه‌گذاری است.
احمد صادقی گلمکانی افزود: این منطقه در هشت کیلومتری جنوب غربی شهر سرخس و در اراضی آستان قدس رضوی به مساحت پنج هزار و ۲۰۰ هکتار احداث شده که از جمله فعالیت‌های آن می‌توان به صادرات کالا‌های ایران و سایر کشور‌ها به بازار‌های منطقه‌ای، واردات کالا برای تامین بخشی از نیازهای داخلی از بازار‌های منطقه‌ای، انبارداری، حمل و نقل، ایجاد سردخانه، خدمات رفاهی و گردشگری اشاره کرد.
بیشتربخوانید: منطقه ویژه اقتصادی سرخس بستری برای ترانزیت کالا و انبارداری/ با ظرفیت‌ها و جاذبه‌های این منطقه آشنا شوید
صادقی گلمکانی ادامه داد: بهره‌گیری از امکانات زیربنایی در حوزه ریلی از قبیل همجوارسازی خطوط عرض و نرمال، ساخت ۲ سکوی تخلیه و بارگیری لیفتراکی و چاله تخلیه بار‌های غلات و احداث سایت کانتینری جذب بار باعث شده است ترانزیت، صادرات و واردات در این منطقه نسبت به سال‌های گذشته چندین برابر افزایش یابد.
صادقی گلمکانی ادامه داد: بهره‌گیری از امکانات زیربنایی در حوزه ریلی از قبیل همجوارسازی خطوط عرض و نرمال، ساخت ۲ سکوی تخلیه و بارگیری لیفتراکی و چاله تخلیه بار‌های غلات و احداث سایت کانتینری جذب بار باعث شده است ترانزیت، صادرات و واردات در این منطقه نسبت به سال‌های گذشته چندین برابر افزایش یابد.
وی گفت: خطوط ریلی این منطقه ویژه اقتصادی که نقش مهمی در صادرات خراسان رضوی ایفا می‌کند، ۵۱ کیلومتر ریل عریض و نرمال است که از این میزان ۳۴ کیلومتر ساخته شده و در حال استفاده است و مابقی خطوط ریلی در حال ساخت بوده که انتظار می‌رود تا پایان سال جاری به بهره‌برداری برسد.
مدیرعامل منطقه ویژه اقتصادی سرخس پیش‌بینی کرد با توجه به روندی که منطقه ویژه اقتصادی سرخس در تکمیل زیرساخت‌های اقتصادی بویژه صادرات در پیش‌گرفته است، میزان صادرات، واردات و ترانزیت در این منطقه تا دو سال آینده به بیش از یک و نیم میلیون تن در سال برسد.
منطقه ویژه اقتصادی دوغارون
منطقه ویژه اقتصادی دوغارون در نقطه مرزی دوغارون که قدیمی‌ترین و فعالترین مرز ایران و افغانستان است، موقعیت استثنایی و منحصر به فرد برای سرمایه‌گذاری صنعتی، تولیدی، تجاری و خدمات پشتیبانی به ویژه انبارداری دارد و امکانات و تسهیلات لازم به منظور تولید و تجارت بین‌المللی را به صورت یکجا و قابل دسترس برای سرمایه‌گذاران ایرانی و خارجی بخصوص اتباع کشورهای همسایه فراهم آورده است.
رییس اداره بازرگانی خارجی سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی در این باره گفت: منطقه ویژه اقتصادی دوغارون در زمینی به مساحت هفت هزار و ۷۰۰ هکتار که بزرگترین منطقه ویژه اقتصادی ایران به شمار می‌رود با هدف تسهیل سرمایه‌گذاری و با رویکرد جذب بازار هدف در افغانستان ایجاد شده است.
بیشتربخوانید: منطقه ویژه اقتصادی دوغارون، نخستین گذرگاه مرزی هوشمند کشور
محمدعلی فخریان افزود: برخورداری از مزیت‌های قانونی سرمایه‌گذاری، مزیت‌های گمرکی، ۲۲ هزار و ۵۰۰ مترمربع انبار مسقف به ارتفاع پنج متر برای ذخیره هرگونه کالا، هشت مخزن یک میلیون لیتری سوخت و یک مخزن ۲۵۰ هزار لیتری بلندینگ، ۳۰ هکتار زمین آسفالته برای بارانداز کالا، امکان ترانسشیپمنت کالا‌های ورودی به منطقه، جایگاه سوخت، سالن ویژه گمرک با ۸۵ غرفه، چهار دستگاه باسکول ۶۰ تنی، شبکه فیبرنوری و عرضه سوخت با نرخ صادراتی به کامیون‌های ورودی منطقه، برخی از امکانات موجود در این منطقه به شمار می‌رود.
فخریان با تاکید بر توسعه زیرساخت‌های منطقه دوغارون ادامه داد: با توجه به حجم مبادلات در مرز دوغارون زیرساخت‌ها در این منطقه باید ارتقا یابد، در عین حال با توجه به برقراری ارتباط ریلی با افغانستان از طریق خواف ایجاد زیرساخت‌های لازم و اماکن فیزیکی در مرز مشترک با افغانستان ضروری است.
محمدعلی فخریان افزود: برخورداری از مزیت‌های قانونی سرمایه‌گذاری، مزیت‌های گمرکی، ۲۲ هزار و ۵۰۰ مترمربع انبار مسقف به ارتفاع پنج متر برای ذخیره هرگونه کالا، هشت مخزن یک میلیون لیتری سوخت و یک مخزن ۲۵۰ هزار لیتری بلندینگ، ۳۰ هکتار زمین آسفالته برای بارانداز کالا، امکان ترانسشیپمنت کالا‌های ورودی به منطقه، جایگاه سوخت، سالن ویژه گمرک با ۸۵ غرفه، چهار دستگاه باسکول ۶۰ تنی، شبکه فیبرنوری و عرضه سوخت با نرخ صادراتی به کامیون‌های ورودی منطقه، برخی از امکانات موجود در این منطقه به شمار می‌رود.
فخریان با تاکید بر توسعه زیرساخت‌های منطقه دوغارون ادامه داد: با توجه به حجم مبادلات در مرز دوغارون زیرساخت‌ها در این منطقه باید ارتقا یابد، در عین حال با توجه به برقراری ارتباط ریلی با افغانستان از طریق خواف ایجاد زیرساخت‌های لازم و اماکن فیزیکی در مرز مشترک با افغانستان ضروری است.
حمل و نقل ریلی
خراسان رضوی با قرارگرفتن در مسیر جاده ابریشم از دیرباز پل ارتباطی میان شرق و غرب و راه ورود ادویه بین شمال و جنوب و در آسیای میانه و اقیانوس هند و اروپا بوده و ارتباط دهنده آسیای میانه و کشورهای خلیج فارس است.
با توجه به اینکه کشورهای همجوار استان به آب‌های آزاد دسترسی ندارند فرصتی استثنایی برای توسعه حمل و نقل و ترانزیت خراسان رضوی فراهم شده است. با این تفاسیر می‌توان خراسان رضوی را مرکز مبادلات میان قاره آسیای میانه قلمداد نمود و به اهمیت حمل و نقل در این استان پی برد.
با توجه به اینکه کشورهای همجوار استان به آب‌های آزاد دسترسی ندارند فرصتی استثنایی برای توسعه حمل و نقل و ترانزیت خراسان رضوی فراهم شده است. با این تفاسیر می‌توان خراسان رضوی را مرکز مبادلات میان قاره آسیای میانه قلمداد نمود و به اهمیت حمل و نقل در این استان پی برد.
مجموع خطوط ریلی ایران (با احتساب خطوط فرعی) ۱۱ هزار و ۱۸۰ کیلومتر است که خراسان رضوی به عنوان نقطه‌ای استراتژیک، رابط میان ایران با ترکمنستان، افغانستان و ترکیه از طریق ریل است.
مدیر کل راه آهن خراسان در این باره گفت: کریدور ریلی سرخس - بندرعباس که بیشتر به جابه‌جایی بار ترانزیت از کشورهای آسیای مرکزی به مقصد‌های خارجی و صادرات ایران به این کشور‌ها اختصاص دارد، فعالترین کریدور ریلی کشور است.
مصطفی نصیری، مجموع مبادلات کالا شامل صادرات، واردات و ترانزیت از طریق مرز ریلی سرخس با کشورهای آسیای مرکزی را در سال گذشته بیش از ۲ میلیون تن کالا اعلام و بیان کرد: علاوه بر کریدور سرخس ـ بندرعباس ۲ کریدور دیگر شامل سرخس ـ میرجاوه در مرز پاکستان و سرخس ـ رازی در مرز ترکیه قابلیت انتقال بار و بهره‌برداری تجاری خوبی را برای تبادل کالا با آسیای مرکزی دارند.
نصیری افزود: در حال حاضر صادرات و ترانزیت برخی اقلام مانند گوگرد و پنبه البته به مقدار اندک از کشورهای آسیای مرکزی به پاکستان و ترکیه انجام می‌شود، اما تاکنون شرکت‌های بازرگانی از ظرفیت‌های مناسبی همچون صادرات برنج پاکستان به کشورهای آسیای مرکزی بهره‌برداری نکرده‌اند.
مدیر کل راه آهن شرق نیز درباره توسعه زیرساخت‌های ریلی گفت: در حال حاضر ساخت ۲ قطعه از چهار قطعه مسیر ریلی خواف تا هرات افغانستان توسط پیمانکاران ایرانی در حال انجام است که براساس برنامه‌ریزی‌ها تا پایان امسال این دو قطعه تکمیل خواهد شد.
رضا شرقی افزود: با تکمیل این خط ریلی و احداث مرز ریلی "شمتیغ" با افغانستان زمینه تجارت ریلی اقلامی همچون سیمان و میلگرد از ایران به هرات فراهم می‌شود و از سوی دیگر کشور افغانستان نیز می‌تواند سنگ آهن خود را با هدف صادرات به بندرعباس حمل کند.
حمل و نقل جاده‌ای
خراسان رضوی با توجه به موقعیت ترانزیتی و حمل و نقل بین‌المللی، سابقه ۲۷ ساله در این زمینه و برخورداری از حضور بیش از ۲۵۰ شرکت حمل و نقل بین‌المللی هم اینک عهده دار انتقال بیش از ۸۰ درصد کالا‌های ترانزیتی و صادراتی کشورهای آسیای میانه و افغانستان و حتی عراق و آذربایجان است.
همچنین این استان دارای چهار پایانه مرزی است که پایانه مرزی دوغارون همجوار با افغانستان و سه پایانه مرزی باجگیران و سرخس و لطف آباد هم مرز با کشور ترکمنستان هستند.
مدیر کل راهداری و حمل و نقل جاده‌ای خراسان رضوی در باره ظرفیت‌های جاده‌ای استان به خبرنگار ایرنا گفت: این استان با ۶ هزار و ۴۵۰ کیلومتر راه آسفالته اصلی و فرعی و هفت هزار و ۶۰۰ کیلومتر راه آسفالته روستایی و هفت هزار کیلومتر راه غیرآسفالته در جایگاه دوم کشور از نظر طول راه‌ها قرار دارد.
ابراهیم نصری افزود: ۴۹ هزار راننده در بخش حمل و نقل بار و مسافر جاده‌ای در قالب ۶۳۱ شرکت در خراسان رضوی فعالیت دارند، همچنین سالانه بیش از ۳۰ میلیون تن کالای دارای بارنامه، ۲۰ میلیون مسافر دارای صورت وضعیت و حدود چهار میلیون تن کالای ترانزیتی و صادراتی توسط ناوگان جاده‌ای جابه‌جا می‌شود.
نصیری افزود: باوجود این که دولت ترکمنستان از ۲۴ اسفندماه پارسال به دلیل شیوع ویروس کرونا برای تردد ناوگان جاده‌ای به آسیای مرکزی محدودیت ایجاد کرد، سال گذشته ۲۸ هزار و ۲۱۰ دستگاه کامیون حامل کالای صادراتی از طریق پایانه‌های مرزی لطف آباد، سرخس و باجگیران در استان خراسان رضوی به کشور ترکمنستان تردد کردند که این میزان نسبت به مدت مشابه سال قبل ۱۰ درصد افزایش داشت.
زیرساخت‌های گمرکی برای صادرات
موقعیت ویژه جغرافیایی و قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم، موجبات گسترش بازرگانی خارجی استان خراسان رضوی و تقویت گمرکات آن را فراهم کرده است، در این استان پنج گمرک شامل باجگیران، مشهد، سرخس، لطف آباد و دوغارون در حال فعالیت هستند که از جمله مبادی ورودی و خروجی با اهمیت کشور به شمار می‌روند.
بیشتربخوانید: کریدورهای واردات و صادرات در مناطق ویژه اقتصادی
ناظر گمرک خراسان رضوی در باره توسعه زیرساخت‌های صادراتی به منظور ترخیص هرچه سریعتر کالا‌ها از گمرک و کاهش توقف کامیون‌ها در مرز گفت: اکنون سامانه جامع گمرکی به طور کامل در همه گمرکات استان راه‌اندازی شده که در قالب آن پنجره تجارت فرامرزی به منظور تبادل الکترونیکی بین سازمان‌های مجوز دهنده و گمرک ایران در راستای کاهش تردد ارباب رجوع به سازمان‌ها و تسهیل در صدور مجوز‌ها ایجاد شده است.
امید جهانخواه افزود: به منظور کاهش زمان توقف کالا در گمرک، از دستگاه‌های کنترلی ایکس. ری، پلمپ الکترونیکی به منظور جلوگیری از دستکاری پلمپ‌ها و افزایش یا کاهش کالا‌ها استفاده می‌شود و سه مسیر سبز و قرمز و زرد برای کنترل کالا‌ها در گمرکات استان تعریف شده است.
جهانخواه ادامه داد: با این اقدامات زمان توقف کالا در گمرکات خراسان رضوی به طور متوسط از ۲۶ روز به چهار روز در رویه کالا‌های صادراتی و از هفت روز به یک روز در رویه کالا‌های وارداتی کاهش یافته است.
صادرات بازارچه‌های مرزی و مرزنشینان
بازارچه‌های مرزی در هر کشور از نقاط بالقوه برای صادرات کالا توسط مرزنشینان است که علاوه بر ارزآوری برای کشور، اشتغال مرزنشینان را سامان بخشیده و به ارتقای شاخص‌های امنیتی و توسعه روابط اقتصادی کمک شایانی می‌کند.
رییس اداره بازرگانی خارجی سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی در این باره گفت: باتوجه به همسایگی استان با کشورهای ترکمنستان و افغانستان دو بازارچه مرزی باجگیران و دوغارون در زمینه تبادلات مرزی فعال هستند و صادرات و واردات غیرنفتی از طریق افراد دارای کارت پیله وری از طریق این بازارچه‌ها انجام می‌شود.
امیر فخریان افزود: ۶ شهرستان سرخس، تربت‌جام، درگز، قوچان، تایباد و کلات در استان خراسان رضوی طبق قانون ساماندهی مبادلات مرزی کشور به عنوان شهرستان‌های مرزی به شمار می‌روند و تاکنون ۳۱۳ هزار و ۷۹۸ کارت مرزنشینی در این استان صادر شده است.
فخریان ادامه داد: ساکنین شهرستان‌های مرزی در قالب ۱۹ شرکت تعاونی و یک اتحادیه شرکت‌های تعاونی از امتیاز صادرات و واردات کالا از طریق این کارت برخوردارند.
کالا‌های صادراتی و کشورهای هدف
خراسان رضوی قطب تولید مواد و صنایع غذایی و محصولاتی مانند زعفران و پسته است که این مزیت زمینه ساز صادرات کالا‌های تولیدی این بخش‌ها به خارج از استان شده، ضمن اینکه این منطقه از مزیت صنایع معدنی بویژه فولاد، کاشی و سرامیک، شیشه، مصالح ساختمانی و سنگ‌های قیمتی نیز برخوردار بوده و زمینه صادرات آن نیز فراهم است.
این استان به حدود ۹۰ کشور کالا صادر می‌کند که بخش اعظم آن به کشور افغانستان و سایر کشورهای آسیای میانه و همسایه ایران است، زیرا علقه‌های فرهنگی بسیار بین این استان و برخی کشورهای آسیایی بر بازار صادراتی نیز اثرگذار بوده و مراودات کالا را توسعه داده است.
رییس اداره بازرگانی خارجی سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی به ذکر آماری از صادرات استان پرداخت و گفت: براساس آخرین آمار ۳۷۷ هزار تن کالا به ارزش ۱۷۲ میلیون دلار در ۲ ماه نخست امسال از این استان صادر شده که متوسط قیمت هر تن کالای صادراتی استان ۵۲۹ دلار بوده است.
فخریان افزود: عمده کشورهای دریافت کننده کالای صادراتی از خراسان رضوی در این مدت افغانستان، عراق، هنگ کنگ، اسپانیا، امارات متحده عربی، ترکمنستان، ازبکستان، قزاقستان، عمان، پاکستان، قرقیزستان، هلند، آلمان، ایتالیا، کویت، ترکیه، لبنان و ارمنستان بودند.
نیازمندی‌های توسعه صادرات
رییس کمیسیون تجارت اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی خراسان رضوی نیز ظرفیت‌های حوزه صادرات استان را به ۲ بخش توانمندی‌های بالقوه و بالفعل تقسیم کرد و رفع نیازمندی‌ها را لازمه توسعه صادرات استان دانست.
محمدحسین روشنک گفت: این استان بزرگترین زیرساخت را برای حوزه صادرات دارد که در واقع زیرساخت فرهنگی و تاریخی است، تاریخ خراسان و جاده ابریشم نشان می‌دهد این منطقه همواره محور فعالیت‌های بزرگ تجاری بوده است.
روشنک افزود: خراسان رضوی در شرایط کنونی نیز مانند گذشته از نیرو‌های متخصص و باتجربه در حوزه صادرات برخوردار است، بهترین صادرکنندگان کشور که نیرو‌های سختکوش و مقاوم در حوزه تجارت به شمار می‌روند، مربوط به این منطقه هستند.
رییس اتحادیه صادرکنندگان و واردکنندگان خراسان رضوی ادامه داد: نیرو‌های متخصص در حوزه صادرات و سابقه تاریخی ـ تجاری این منطقه نخستین زیرساخت متناسب با حوزه صادرات در منطقه خراسان به شمار می‌رود که مرز‌های شرق کشور را برای صادرات در اختیار دارد.
روشنک گفت: تولیدات استان پایه کشاورزی و معدنی دارد و در این راستا تولیدات صنایع معدنی و صنایع غذایی عمده کالا‌های صادرات محور این منطقه را تشکیل می‌دهند.
وی افزود: ساختار تجاری استان دارای نواقصی است که برای توسعه صادرات باید برطرف شود.
رییس اتحادیه صادرکنندگان و واردکنندگان خراسان رضوی ادامه داد: هرچند خراسان رضوی از زیرساخت‌های حمل و نقل ریلی و جاده‌ای با کشورهای آسیای میانه برخوردار است، اما هنوز تامین واگن برای این استان مساله اساسی است.
روشنک گفت: از سوی دیگر اولویت سفارتخانه‌های ایران در کشورهای دیگر باید تجارت و اقتصاد باشد که این مهم چندان پررنگ نیست و تاکنون نتوانسته‌ایم ارتباط هماهنگ و منسجمی با کشورهای هدف صادرات برای مبادلات کالا داشته باشیم.
وی ایجاد یک متولی مشخص برای حوزه صادرات در قالب "وزارتخانه تجارت" یا شکل گیری ستاد مدیریت تجارت با عضویت نمایندگان وزارتخانه‌های صنعت، معدن و تجارت، امور خارجه و کشاورزی، مجلس شورای اسلامی و اتاق بازرگانی ایران را برای توسعه صادرات ضروری دانست و افزود: در صورت تحقق این امر ظرفیت‌های بالقوه صادراتی خراسان رضوی به فعلیت خواهد رسید.
رییس اتحادیه صادرکنندگان و واردکنندگان خراسان رضوی همچنین ایجاد مدیریت واحد بین دستگاه‌های خدمات رسان برای گسترش خدمات و تسهیل مبادلات کالا در مرز دوغارون و تسریع در بازسازی جاده ترانزیتی مشهد ـ سرخس را مورد تاکید قرار داد.
روشنک افزود: این استان قابلیت رساندن میزان صادرات خود به چهار میلیارد دلار در سال را دارد و با توسعه زیرساخت‌ها و برقراری ارتباطات قوی‌تر با کشورهای هدف صادراتی می‌توان این میزان را محقق کرد.
منبع: ایرنا