اقتصاد۲۴ - ایران دارای ۱۰ درصد نفت خام و ۱۷ درصد گاز جهان است. علاوه براین قرارگیری در یک منطقه مهم جغرافیایی، برخورداری از سواحل و دسترسی به آب‌های آزاد و بازارهای جهانی بر اهمیت ژئوپلتیکی کشورمان افزوده است. با این‌حال در مقایسه با ظرفیت‌های موجود تا جایگاه مطلوب درآمدزایی از این منابع خدادادی فاصله زیادی وجود دارد. تا به امروز مسئولان گرچه شعارهای تریبونی تکمیل زنجیره ارزش محصولات پتروشیمیایی داده‌اند، اما در میدان عمل تصمیم‌های راهبردی گرفته نشده و بیشتر هم و غم صرف خام فروشی نفت شده است.
نگاهی به وضعیت کشورهای پیشرو در تکمیل زنجیره ارزش منابع پایین‌دستی نفت در وهله نخست ظرفیت بالای درآمدزایی این حوزه و از سویی دیگر سیاست یکسان آن‌ها برای موفقیت در تولید محصولات با ارزش پتروشیمیایی را نشان می‌دهد. رویکرد اصلی این کشورها تجمیع و تمرکز واحدهای شیمیایی از طریق توسعه پارک‌های شیمیایی ذیل پتروپالایشگاه‌ها بوده‌است.
نمودارهای شکل یک نشان‌دهنده قیمت مواد در طول سه زنجیره ارزش موردی مواد پتروشیمیایی از نفت خام هستند که نشان می‌دهد در صورت تکمیل زنجیره ارزش مواد تولیدی از نفت خام تا ۳ لایه امکان ایجاد ارزش افزوده ۸ برابری از نفت خام وجود دارد.
قیمت فراورده‌ها در طول سه زنجیره ارزش موردی مواد پتروشیمیایی از نفت (قیمت‌ها بر مبنای دسامبر سال ۲۰۲۰ میلادی لحاظ شده‌اند)
علی قدیری، کارشناس حوزه پتروپالایشگاهی با اشاره به اینکه کشور سنگاپور که فاقد منابع نفت و گاز است با راهبرد دولت این کشور نقطه تمرکز صنایع پتروشیمی خود را در جزیره جورانگ به وسعت ۴۰ کیلومتر مربع قرار داده‌است، گفت: واحدهای شیمیایی این کشور به مرور تا چندلایه ذیل پتروپالایشگاه‌های این جزیره شکل گرفته‌اند. امروزه مجموعه پارک شیمیایی جزیره جورانگ دارای حدود ۳۰ درصد از تولید ناخالص این کشور (GDP) یعنی حدود ۱۳۰ میلیارد دلار و ارزش صادراتی ۵۴ میلیارد دلار است.
بیشتر بخوانید: طرحی که صادرات فولاد را زمین می‌زند
وی افزود: آلمان جمعیت و ظرفیت پالایش نفتی به اندازه کشورمان دارد در حالی که وسعت آلمان یک چهارم ایران است. این کشور به دلیل توسعه ۴۰ پارک شیمیایی ذیل پتروپالایشگاه‌های خود و حرکت در تکمیل زنجیره ارزش و تولید مواد تخصصی از فراورده‌های نفتی توانسته است با وجود واردات بخش اعظم نفت و گاز مورد نیاز خود،۱۰ درصد از تولید ناخالص خود (۳۸۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۹) را در بخش تولید مواد شیمیایی بدست آورد یعنی به اندازه ۹۰ درصد کل GDP ایران. صادرات مواد شیمیایی و پتروشیمیایی این کشور نیز در سال ۲۰۱۹ مقدار ۱۶۴ میلیارد دلار بوده‌است که در مقایسه با صادرات ۱۰ میلیارد دلاری مواد پتروشیمیایی ایران در همان سال عدد کمی است.
به گفته قدیری بررسی آمارها و رویکردهای توسعه پتروشیمی کشورهای دیگری نظیر عربستان، کره جنوبی و چین نیز به طور تقریبی به همین صورت است که با توسعه پارک‌های شیمیایی به منظور تکمیل زنجیره ارزش محصولات نفتی جهش‌های مهمی در این زمینه داشته‌اند.
ایجاد صنعت پتروشیمی در ایران قدمتی ۵۰ ساله دارد و به دهه ۱۳۳۰ خورشیدی باز می‌گردد و پس از دوره ۸ ساله جنگ تحمیلی جهش خوبی داشته است. در این میان اما عوامل مختلفی باعث شده‌اند تا این صنعت مولد در کشور فاصله زیادی تا جایگاه اصلی و واقعی خود داشته باشد.
تفکیک مدیریت پالایشگاه و پتروشیمی
طی سال‌های متمادی، زنجیره ارزش نفت و گاز کشور بر اساس تفکیک صنایع پالایشی و پتروشیمی توسعه یافته است که در آن هدف توسعه صنایع پالایشی، تأمین سوخت است. بنابراین اقتصاد پالایشگاه در تولید سوخت خلاصه می‌شود. این مسئله موجب می‌شود موضوع توسعه پتروشیمی‌ها و تأمین خوراک پایدار آن‌ها به حاشیه رفته و با مشکل مواجه شده‌است.
قدیری در بخش دیگری از اظهارات خود با اشاره به اینکه به‌طور کلی از یک پالایشگاه خوراک‌هایی مانند گاز مایع، نفتا و در موارد معدود گازوئیل و پروپیلن گزینه‌های خوراک ارسالی به پتروشیمی هستند، ادامه داد: در کشورهای پیشرفته شیمیایی پالایشگاه‌ها در خدمت تأمین این خوراک‌ها به پتروشیمی‌های پایین‌دست و شروع تکمیل زنجیره ارزش آن‌ها از این لایه در یک پارک شیمیایی است اما در کشور ما به دلیل بی توجهی به این موضوع قدرت احداث پتروشیمی در همان لایه اول گرفته شده‌است.
این کارشناس حوزه پتروپالایشگاهی توضیح داد: مدیریت جداگانه پالایش و پتروشیمی در کشور منجر به تعریف طرح‌هایی از پتروشیمی‌های نیمه کاره در گوشه و کنار کشور شده‌است. اکثر این طرح‌ها به دلیل عدم کارشناسی و جانمایی نادرست، با وجود صرف هزینه‌های هنگفت بدون استفاده مانده‌اند و با مشکلات محیط زیستی، تأمین خوراک، عدم وجود زیرساخت‌ها، کم‌آبی و عدم دسترسی به بازارهای مصرف مواجه شده‌اند. مشکل دیگری که از به حاشیه رفتن پتروشیمی بوجود می‌آید به وجود آمدن بروکراسی‌های اداری در فرایند صدور مجوزهای یک پتروشیمی است که احداث آن را زمانبر و مشکل می‌کند و در نهایتاً ناامیدی سرمایه‌گذاران را به دنبال دارد.
غفلت از توسعه پالایش و پتروشیمی در سواحل جنوب کشور
بررسی قطب‌های پالایشی و پتروشیمی موفق کشورهای دنیا نشان می‌دهد بسیاری از آن‌ها با تمرکز و تجمع در سواحل مهم توسعه یافته‌اند. در کشورهای همسایه نیز ترکیه در بندر جیحان، عربستان در بنادر الجبیل و ینبع و همچنین کشورهای امارات و کویت در سواحل خود به دنبال توسعه و احداث قطب‌های پتروپالایش هستند.
در ایران نیز سواحل جنوبی کشور از جمله مناطقی مثل بندر گناوه، منطقه ویژه پارسیان، بندرعباس و بندر جاسک مناطق مستعدی برای توسعه صنایع پایین دستی نفت و پتروشیمیایی هستند. در این میان بندر جاسک که در کنار سواحل عمان (مکران) و اقیانوس هند واقع شده است به دلیل موقعیت خود دارای مزایای فراوانی است که به نوعی می‌توان از آن به عنوان گنج پنهان صنایع نفتی ایران نام برد. به طور کلی سواحل ایران دارای مزایای دسترسی به خوراک، دسترسی به بازارهای مصرف از طریق بنادر تجاری، دسترسی به آب صنعتی و دیگر مزایای تجاری هستند که آن‌ها را مستعد توسعه ساخته‌اند.
۵ طرح پتروپالایشی به ظرفیت یک میلیون و دویست هزار بشکه نیز که از وزارت نفت مجوز احداث با شرایط تنفس خوراک در سواحل جنوبی کشور را گرفته‌اند نیز مزیت سواحل جنوبی کشور را دوچندان کرده است چرا که زمینه شکل‌گیری و تأمین خوراک پتروشیمی و واحدهای شیمیایی ذیل آن‌ها وجود دارد.
نبود طرح‌های کلان و جامع
نبود برنامه‌ریزی و تدوین طرح‌های بلند مدت جامع و کلان از سوی مسئولان و به خصوص وزارت نفت که تا حدی به دو مورد گذشته نیز مربوط می‌شود موجب پراکندگی، رکود و بی رغبتی سرمایه‌گذاران می‌شود. اگر طرح‌های جامعی از تکمیل زنجیره ارزش مواد پتروشیمی ذیل پتروپالایشگاه‌ها در مناطق مهم سواحل جنوب کشور مثل بندر جاسک، پارسیان و … تهیه شود آن‌گاه با مشخص بودن محصولات نهایی و ظرفیت تولید آن‌ها با توجه به بازارهای داخل و جهانی، برنامه‌ریزی دقیقی را می‌توان برای توسعه زیرساخت‌ها و بودجه مورد نیاز آن‌ها و فرایند جذب سرمایه‌گذار انجام داد.