هفتاد سال برنامه ریزی توسعه در ایران و برنامه هفتم در مناطق آزاد

اقتصاد۲۴ – آقاسی زاده اظهار داشت: از آنجا که مباحث برنامه هفتم توسعه در کشور مطرح و در آینده نزدیک، مراحل تدوین آن آغاز خواهد شد، مروری بر ۱۱ برنامه بلند مدت توسعه کشور می‌تواند یک ضرورت و در عین حال درس آموز و آموختنی باشد.

او ادامه داد: اکنون البته در فضای خاصی در کشور بسر می‌بریم. فضایی بشدت پر از روزمرگی‌ها و مشکلات ریز و درشت اقتصادی، سیاسی و اجتماعی... من در درجه اول می‌خواستم توجه جامعه نخبگانی و سیاست گذاران کشور را به آینده و برنامه ریزی‌های بلند مدت جلب کنم... روشن است که در این وانفسای "مرغ و تخم مرغ" سخن از "برنامه هفتم" سخت است، اما از طرفی اتفاقا همین اوضاع، نشان می‌دهد که ما چقدر به نگاه بلند در حکمرانی و مدیریت و اداره کشور نیازمندیم... اتفاقا خوب است که در همین زمان، توجهات به این مسئله مهم جلب شود!

بیشتر بخوانید: معاون اول رییس جمهور بودجه ۱۴۰۰ مناطق آزاد تجاری ـ صنعتی را ابلاغ کرد

مدیر برنامه ریزی دبیرخانه شورای عالی متاطق آزاد کشور ضمن مرور شرایط شکل گیری برنامه اول هفت ساله کشور توصیه می‌نماید که برنامه‌های کلان را باید جدی گرفت: برنامه اول ایران با نام "برنامه هفت ساله عمرانی کشور" در ۲۶ بهمن ۱۳۲۷ مورد تصویب مجلس شورای ملی قرار گرفت. جالب است که شرایط آن زمانِ ایران هم به لحاظ سیاسی و اقتصادی و مدیریتی بسیار بغرنج بود. از شهریور ۱۳۲۴ تا بهمن ۱۳۲۷ که برنامه اول توسعه به تصویب رسید، ۶ کابینه بر سر کار آمد و ۸ وزیر مالیه تغییر کرده بود. در هنگام اجرای برنامه اول، توسعه شاهد تشنجات عجیب و غرب از جمله واقعه ملی شدن صعت نفت کشور، تحریم خرید نفت ایران، تیرگی مناسبات ایران با انگلستان و آمریکا و کودتای ۲۸ مرداد بودیم.

وی افزود: برنامه اول توسعه ایران در چنین شرایط سختی مطرح شد و چنان شرایط بسیار سختی موجب نشد که نهال برنامه در ایران غرس نشود... در آن دوران نیز بلندایشانی به آینده نگاه می‌کردند و در اندیشه سربلندی ایران زیست می‌کردند... فکر می‌کنم اکنون نیز وقت آن است که از نو نسبت به آینده تامل کنیم و بویژه کسانی که مسئول سیاست‌گذاری و حکمرانی کشور هستند، به آینده بیشتر از گذشته فکر کنند. راه آینده از امروز ساخته می‌شود بنابراین بی توجهی به آینده ما را به مصائب بیشتری گرفتار خواهد نمود.

آقاسی‌زاده تصریح کرد: اکنون و از منظر شایع در فضای عمومی چنین بنظر می‌رسد که ما در حال سقوط به گذشته هستیم... گویی آینده‌ای نداریم... واقعیت این است که دغدغه‌های معیشت و نان ما را از آینده ناامید کرده و بازداشته و این مسئله البته تا حدی اسفناک و غم انگیز است. کتاب هفتاد سال برنامه‌ریزی توسعه در ایران در چنین فضایی، مایل است بگوید که در یک چنین اتمسفر نگران کننده‌ای ما باید برنامه‌ریزی‌های کلان را عمیقا مورد توجه قرار دهیم.

کارشناس حوزه برنامه ریزی و توسعه، با اشاره به اینکه در فصولی از کتاب، برنامه‌های گذشته را آسیب شناسی کرده‌ایم از این گفتند که راه حل‌های واقع بینانه‌ای هم برای بهبود برنامه ریزی و برون رفت از آسیب‌ها و چالش‌ها ارائه شده است.

ایشان افزودند که عوامل و دلایل ناکامی‌های برنامه‌های بلند مدت مورد موشکافی قرار گرفته و هم عوامل برونی و هم عوامل درونی مورد توجه قرار گرفته است. در نهایت این نتیجه گیری مطرح شده که اگر برنامه‌های کلان مورد بازنگری و بازمهندسی قرار بگیرند، می‌توانیم امیدوار باشیم که چشم اندازمان امیدوارانه‌تر باشد و می‌توانیم آینده بهتری را رقم بزنیم... در واقع اگر ما به برنامه در کشور توجه می‌کردیم شعار‌های متفاوت و زودگذر، غیر قطعی و گاه غیر قابل دسترس هم نمی‌دادیم.

دکتر آقاسی زاده افزود: توصیه‌ها و پیشنهاداتی برای ارتقای وضعیت برنامه‌ریزی در ایران در این کتاب پیشنهاد شده است... البته پیشنهادات در دو طیف رادیکال و اصلاح گرایانه مطرح شده است... تصمیم با تصمیم‌گیران و نظام آتی برنامه است که ببینید کدام روش را می‌توانند دنبال کنند. اما هر دو روش اگر دنبال شود، ارجمند است و می‌تواند نتایج خوبی را داشته باشد.

در کتاب "هفتاد سال برنامه ریزی توسعه در ایران"ا تلاش شده است با متدولوژی خاصی، آسیب‌ها و چالش‌های نظام برنامه در ایران بررسی شود. منظور از آسیب‌ها عوامل درونی و منظور از چالش‌ها عوامل بیرونی بوده است.

آقاسی زاده تاکید کرد: در این مطالعه نشان دادیم که باید برنامه‌ریزی‌های جامع را کنار بگذاریم. مقصود ما برنامه‌هایی هست که به همه مشکلات و مسائل کشور می‌پردازد. برنامه جامع با اصل کمیابی منابع اعم از اقتصادی و غیر اقتصادی مغایر است. در مورد برنامه‌ریزی‌های جامع خیلی نمی‌توانیم امیدوار باشیم که همه اهداف برنامه محقق شود. در این مطالعه و در این کتاب سخن از این است که برنامه‌های جامع باید به کناری نهاده شوند.

بعلاوه درباره ارزیابی و پایش برنامه‌ها نیز اشاراتی شده است. همینطور در مورد سازمان متولی برنامه نیز نکاتی مطرح شده است. از ضرورت انطباق دوره برنامه با دوره زمانی دولت‌ها نیز بعنوان یک پیشنهاد جدی سخن بمیان آمده است... به نظر خوب است که در برنامه هفتم این انطباق را شکل دهیم. هر دولتی مسئول همان برنامه‌ای باشد که خود تدوین و اجراء می‌کند.

مدیر برنامه ریزی دبیرخانه شورایعالی مناطق آزاد کشور خاطرنشان کرد: در مطالعه منتشر شده علاوه بر آسیب‌های خود برنامه، عوامل بیرونی موثر بر برنامه هم مورد توجه قرار گرفته است. عوامل نظام بین‌الملل و عوامل سیاسی، ویژگی‌های فرهنگی جامعه و ساختار اداری، برنامه‌های ما و شرایط ما را بشدت تحت تاثیر قرار داده است. ساختار‌های اداری ناکارآمد که توانی برای نگاه بلند ندارند و به روزمرگی افتاده‌اند، نمی‌توانند برنامه‌های کلان و گاه مترقی ما را به جایی برسانند. آنچه که در این کتاب مورد توجه قرار گرفته، عوامل درونی و بیرونی موثر بر برنامه و برنامه ریزی است.

وی افزود: سازمان متولی برنامه در کشور ما نقش‌های بزرگی دارد. ریل گذاری برنامه در ایران بر عهده این سازمان است. در کتاب به این نکته هم پرداختیم که این سازمان باید تغییراتی در نگاه و مدل برنامه‌ریزی و همینطور تغییراتی در ساختار و نیروی انسانی خود ایجاد کند. اصلاحات در این مسیر و باز تعریف نقش‌ها در مورد نگاه و ترکیب این سازمان، امری مهم است.

آقاسی زاده خاطرنشان کرد آسیب‌ها و چالش‌هایی پیش روی برنامه‌های توسعه کشور قرار گرفته که آن‌ها را از کامیابی حداکثری بازداشته و کارکردشان را به توفیقات حداقلی تنزل داده است. در گفتار پایانی کتاب "هفتاد سال برنامه ریزی توسعه در ایران"، این نکته مطرح شده است که اگر قرار باشد تغییرات بنیادگرایانه تری در برنامه‌های توسعه انجام دهیم، روش‌ها و راهکار‌هایی وجود دارد که باید به آن‌ها توجه کنیم. اما اگر حتی نخواهیم خیلی هم رادیکال صحبت کنیم. یک سری راهکار‌های کوتاه مدت بهبودگرایانه‌ای در گفتار پایانی کتاب مطرح شده است.

ایشان ادامه داد: باید در مورد نوع و افق زمانی برنامه‌ها تصمیم گیری شود. برنامه‌های با دوره اجرایی طولانی در شرایط فعلی ما پذیرفتنی نیست. ما آنقدر عوامل متغیر در کشور داریم که برنامه‌ها در زمانی که تدوین و اجرا می‌شوند، شرایط کاملا تفاوت کرده است. تصمیم در مورد بازه زمانی برنامه بسیار اهمیت دارد. معادل نهادن برنامه یکساله و بودجه سالانه نیز می‌تواند در چنین شرایطی مورد توجه قرار گیرد.

کارشناس حوزه برنامه ریزی گفت: باید برنامه‌های خودمان را با بودجه‌های یکساله خود منطبق کنیم. ما همچنین باید نوع نگاه دولت مستقر را هم به شکل جدی مورد توجه قرار دهیم. باید نقش دولت‌ها را در برنامه به رسمیت بشناسیم. در دولت نهم، رئیس دولت که سازمان برنامه ذیل او قرار داشت، دیدمان برنامه مصوب را اصلا قبول نداشت و آن را به بایگانی سپرد... علاوه بر این‌ها همچنین محتوای برنامه باید تغییر کند... پایش و نظارت بر برنامه باید بیشتر مورد توجه باشد و کسب و کار‌های غیردولتی در حوزه برنامه‌ریزی اهمیت ویژه ا‌ی بیابند.

مدیر برنامه ریزی و بودجه دبیرخانه شورایعالی مناطق آزاد کشور در بخش پایانی گفتگو به این خبر پرداخته است که فرایند تدوین برنامه هفتم در دبیرخانه و سازمان‌های مناطق آزاد از مدتی قبل آغاز شده است: خوشبختانه موضوع برنامه هفتم در مناطق آزاد مورد توجه قرار گرفته است و از مدتی قبل تصمیم بر این نهاده شده که که با دوری از برنامه جامع، مدلی منطبق بر برنامه‌های ماموریت گرایانه را در مناطق آزاد پیاده کنیم.

آقاسی زاده افزود: امیدوار هستم بتوانیم برنامه هفتم را در مناطق آزاد به شکل مناسبی تدوین و سپری کنیم. مناطق آزاد هم جدا از بستر کلان کشور نیستند... بدیهی است که برنامه‌های کلان در روزمرگی‌ها رنگ می‌بازد و طبیعتاً این مسئله در مناطق آزاد نیز وجود دارد، اما این امید وجود دارد که با پمپاژ نگاه‌های بلند که در میان ارکان دبیرخانه و سازمان‌های مناطق شکل می‌گیرد، رخ داد برنامه به درستی پیش رود. خوشبختانه سکانداران دبیرخانه در سال‌های اخیر بر اهمیت و ضرورت توجه به آینده و برنامه، اهتمام ورزیده اند.

وی تاکید کرد: متاسفانه برخی در کشور عامدانه تلاش می‌کنند فضایی علیه مناطق آزاد شکل دهند تا روند رو به رشد و رو به آینده این مناطق را خدشه دار نمایند... در این شرایط برنامه‌های کلان نمی‌تواند چندان موفق باشد. وقتی اینهمه رومرگی تهدید آفرین وجود دارد، مجال مناسبی برای فضای برنامه‌ها شکل نمی‌گیرد... امیدوار هستیم که اجماعی ملی در مورد مناطق آزاد شکل بگیرد و در پی آن بتوانیم برنامه‌های ماموریت گرایانه‌ای را برای مناطق آزاد شکل دهیم. ما امیدوار هستیم که با سرعت بیشتر پیش برویم.