برجام احیا می‌شود یا نه؟

اقتصاد ۲۴-اندیشکده «چتم هاوس» در مطلبی به قلم صنم وکیل نوشت: مذاکرات هسته‌ای ایران در وین با هدف احیای مجدد برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) که پرزیدنت ترامپ در سال ۲۰۱۸ از آن خارج شد، وارد هشتمین دور خود شده است. پس از چند بار تأخیر در برگزاری مذاکرات و بروز اختلاف نظر، سرانجام به نظر می‌رسد آمریکا، انگلیس، فرانسه، آلمان، روسیه و چین (معروف به ۱+۵) و ایران به رهبری دولت جدید رئیسی در سطح فنی پیشرفت کرده اند. این تا حدی به دلیل کمک روسیه و چین به بازگشت ایران به آنچه قبلاً در دوره عراقچی توافق شده بود، است و تا حدودی به این دلیل است که سناریو‌های موسوم به طرح بی برای هیچ یک از طرف‌ها جذاب نیستند.
به گزارش «انتخاب»، در ادامه این مطلب آمده است: زمان در حال سپری شدن است و پیشرفت‌ها برای واشنگتن و اروپا که می‌ترسند ایران در حال خریدن زمان باشد، بسیار کند است.

بیشتر بخوانید: تلاش‌های پشت پرده چین برای احیای برجام

برجام یک توافقنامه فنی بسیار پیچیده و ۱۵۴ صفحه‌ای است. کاهش اختلافات در مورد مسائل مرتبط با پایبندی طرفین به آن، رفع تحریم‌ها، توالی و رفع نواقص نیازمند زمان، فضای مناسب و خلاقیت در شرایط عادی است، اما اکنون شرایط سخت‌تر شده است، زیرا هیئت تهران از ملاقات با تیم بایدن خودداری می‌کند. در حالی که تمایل به توافق در میان همه طرف‌ها همچنان بالاست و نشان‌دهنده گامی مهم به جلو در پرداختن به چالش‌های ناشی از ایران است، سطوح شدید بی‌اعتمادی، محدود شدن بازه زمانی، خطر اشتباه محاسباتی و خطرات تشدیدکننده همچنان در این فرآیند وجود دارد و می‌تواند یک بار برای همیشه معامله را سامان دهد یا به شکست آن منجر شود.

نقاط چسبنده چیست؟

برای دستیابی به یک توافق محکم، تصمیمات سیاسی مهمی در مورد رفع تحریم‌ها، ترتیب‌بندی، پایبندی ایران و تقاضای تضمین‌ها مورد نیاز است. زمانی که دولت ترامپ تحریم‌هایی را علیه ایران وضع کرد، بیش از ۱۵۰۰ فرد و نهاد ایرانی را تحت تحریم قرار داد و در عین حال فروش انرژی ایران را محدود و دسترسی این کشور به بازار‌های مالی را ممنوع کرد. با این حال، تعدادی از این تحریم‌ها در فهرست تحریم‌های هسته‌ای قرار نگرفته و تحت عناوین تروریستی یا حقوق بشری اعمال شدند. در حالی که ایران خواستار لغو تمامی تحریم‌های دوران ترامپ شده است، دولت بایدن بعید است که تحریم‌های غیرهسته‌ای را لغو کند.

توالی انطباق و بازرسی نیز حیاتی است. تهران علیرغم پایبندی خود به توافق، با توجه به خروج آمریکا از آن، تمایلی به بازگشت به پایبندی به توافق هسته‌ای بدون تضمین لغو تحریم‌های آمریکا ندارد. از سوی دیگر، در حالی که ایران برنامه هسته‌ای خود را به عقب برمی گرداند، چارچوبی برای نظارت بر ذخایر غنی‌سازی اورانیوم این کشور، سانتریفیوژ‌های پیشرفته و دانش پیشرفته‌ی آن مورد نیاز است. در این روند، اطمینان از اینکه نظارت و راستی‌آزمایی تأسیسات هسته‌ای ایران توسط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از سر گرفته می‌شود، کلیدی خواهد بود.

اما زمان در حال سپری شدن است و پیشرفت برای واشنگتن و اروپا که می‌ترسند ایران در حال خرید زمان برای خودش باشد، بسیار کند است. مذاکره کنندگان ایالات متحده مطرح می‌کنند که زمان برای دستیابی به توافق بسیار محدود است و نه ماه‌ها بلکه فقط چند هفته زمان داریم. با توجه به اینکه انتخابات کنگره آمریکا برای نوامبر ۲۰۲۲ تعیین شده است، بایدن زمان محدودی برای اختصاص دادن به این موضوع دارد، این در حالی است که انقضای برخی محدودیت‌های برجام از سال ۲۰۲۳ که «بند‌های غروب آفتاب» معروف هستند، همچنان یکی از موضوعات کلیدی برای گروه ۱+۵ و همچنین اسرائیل است.

بیشتر بخوانید: دیدار وزرای خارجه روسیه و ایران پیرامون توافق هسته‌ای

درخواست ایران برای تضمین این توافق و امتیازات اقتصادی آن در صورت خروج آمریکا از توافق برای بار دوم، به عنوان بزرگترین نقطه‌ی مشکل زا باقی می‌ماند. ایران بدون محافظت از اقتصاد خود در برابر دور‌های بعدی تحریم‌های ایالات متحده نمی‌تواند خطر افتادن در همان دام قبلی را بپذیرد.

برای ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور محافظه‌کار تازه منتخب ایران، موضوع برجام پایدار برای حفاظت از اقتصاد ایران و پیشرفت نسبت به روحانی، رئیس‌جمهور پیشین و همچنین افزایش مشروعیت داخلی او پس از پیروزی در انتخاباتی که با مشارکت کم مردم و دعوت به تحریم همراه بود، ضروری است.

در حالی که تقاضای ایران برای تضمین قابل درک است، بعید به نظر می‌رسد، پرزیدنت بایدن سرمایه سیاسی خود را در کنگره صرف یک معاهده محدود با ایران کند. به این ترتیب، موضوع تضمین و حفاظت از توافق به عهده‌ی بقیه‌ی امضاکنندگان توافق است که باید دست به کار شوند و از آن در برابر اقدامات بالقوه دولت‌های آینده ایالات متحده محافظت کند. در صورت عدم دستیابی به توافق، تشدید بیشتر تنش بی شک بخشی از بازی تهران خواهد بود.

خطرات طرح بی

در صورتی که طی هفته‌های آینده پیشرفت سیاسی قابل توجهی حاصل نشود، واشنگتن، لندن و اروپا به سمت سناریو‌های طرح بی حرکت خواهند کرد. در ابتدا معلق کردن امکان توافق موقت که هدف آن متوقف کردن برنامه هسته‌ای ایران است، در دستور کار قرار خواهد گرفت. تا کنون، ایران این چشم‌انداز را نادیده گرفته و نشان داده است که از اهرم‌های فشار خود برای دستیابی به منافعش چشم‌پوشی نخواهد کرد. اروپا و بریتانیا همچنین در حال بررسی این موضوع هستند که چگونه تحریم‌های فوری و تحریم‌های اروپا ممکن است فشار بر تهران را افزایش دهد. همزمان واشنگتن قصد دارد از طریق اجرای تحریم‌ها در کنار تحریم‌های اضافی، اهرم‌های فشاری ایجاد کند.

بیشتر بخوانید: وزیر خارجه فرانسه: مذاکرات وین نمی‌تواند به این آرامی ادامه یابد

با طرح بی، خطر تشدید تنش منطقه‌ای و هسته‌ای بسیار زیاد است. اسراییل با تایید اینکه توافق هسته‌ای بهتر از یک جایگزین کنترل نشده است، در حال حاضر تهدید خود را برای حمله کاهش داده است. اما بدون توافق، جنگ لفظی بی شک از سر گرفته خواهد شد و تنش‌ها را در منطقه افزایش خواهد داد. ایران به نوبه خود، تشدید تنش را تنها راه خروج از هر بن بست خواهد دید. با کاهش زمان گریز هسته‌ای تهران به چند ماه، شتاب گرفتن برنامه‌ی هسته‌ای ایران به طرز خطرناکی نزدیک است. ایران می‌تواند تهدید کند که سطح غنی سازی خود را حتی بالاتر از سطح فعلی ۶۰ درصد افزایش خواهد داد، یا بدتر از آن، از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای خارج می‌شود. هر دوی این اقدامات خطر پاسخ از سوی اسرائیل، اگر نگوییم جامعه بین المللی گسترده‌تر را به دنبال دارد.