بدترین لحظات تاریخ ۱۴۰۰ برای جامعه ایران

اقتصاد۲۴- محمد فاضلی، جامعه شناس واستاد‌یار سابق دانشگاه شهید بهشتی مدتی پیش در صفحه توییتر خود بدون اشاره به موضوع خاصی نوشت:

"یکی از بدترین لحظات در تاریخ هر ملتی می‌تواند لحظه یا دوره‌ای باشد که در آن دیگر هیچ کاری، هر قدر که دور از عقل سلیم و انتظار عامه مردم باشد، تعجب برانگیز نباشد. لحظه‌ای که در مقابل تعجب از هر کار ناشایستی، خلق الله بگویند: تو غیر از این انتظار داشتی؟ "

سال ۱۴۰۰ هم رو به پایان است. بدترین لحظاتی که دراین سال به قول این جامعه شناس فعال ایرانی، اگر چه دور از عقل سلیم بود، اما مایه تعجب خلق الله نشد کم نبود. نویسنده این یادداشت تنها به برخی از آن‌ها اشاره می‌کند.

بدترین لحظه تاریخ ۱۴۰۰ که دیگر مایه تعجب خلق الله نشد زمانی بود که در پدیده‌ای نادر، گزارشی از اتوبوس خوابی در پایتخت منتشر شد و رئیس شورای شهر تهران حداقل به جای هم دردی با مردم فقر زده جامعه گفت " این موضوعات حاشیه‌ای است ونمی‌خواهم به آن بپردازم. " دریغ از یک هم‌دردی خشک وخالی. جامعه نیز از این موضوع تعجب نکرد و در عبارتی حزن آلود بهم می‌گفتند مگر غیر از این انتظار داشتید!

بدترین لحظه تاریخ ۱۴۰۰ که دیگر مایه تعجب خلق الله نشد زمانی بود که تصادف زنجیره‌ای در کشور (جاده بهبهان) رخ داد. تعدادی از هم وطنان کشته و زخمی شدند؛ اما "ایربگ" هیچ کدام از ۵۰ خودرویی که که در این حادثه درگیر بودند باز نشد. پلیس هم از این موضوع تعجب نکرد و فقط خودروسازان را مورد شماتت قرار داد" تا کی می‌خواهید ارابه مرگ تولید کنید. " ... در نهایت خودروسازان هم زیر بار نرفتند و جامعه نیز از این موضوع تعجب نکرد و در عبارتی زهرآلود بهم می‌گفتند مگر از صنعت خودروسازی کشورغیر از این انتظار داشتید!

بدترین لحظه تاریخ ۱۴۰۰ که دیگر مایه تعجب خلق الله نشد زمانی بود که فرودست سازی نهادینه شد و فاصله طبقاتی در جامعه از زمین شد تا آسمان. طبقه متوسط سقوط کرد و ثروتمندان انباشت سرمایه بهم زدند. جامعه نیز از این همه فاصله طبقاتی و له شدن هم نوعان خود دیگر تعجب نمی‌کند و بهت آلود به هم می‌گویند مگر غیر از این انتظار دارید!

بدترین لحظه تاریخ ۱۴۰۰ که دیگر مایه تعجب خلق الله نشد زمانی بود که به خاطر فقر و نداری، منهول‌ها و درپوش فاضلاب شهر‌ها در روز روشن به سرقت می‌رفت. در جایی دیگر رکورد سرقت کابل در کشور شکسته شد و در منطقه سراوان بیش از ۶۴ هزار کیلومتر کابل برق به سرقت رفت. جامعه نیز گویی با این همه فقر و سرقت زندگی نجیبانه‌ای دارد و انتظاری غیر از این از وضعیت ندارند.

بدترین لحظه تاریخ ۱۴۰۰ که دیگر مایه تعجب خلق الله نشد زمانی بود که انتصاب‌های فامیلی و درون حزبی کشور را فراگرفت. داماد‌ها صاحب منصب شدند و آن بازنشسته‌ای که رئیس صداوسیما بود ناگهان مهم‌ترین هلدینگ وزارت نفت را دو دستی تقدیمش کردند. بیکاران جامعه هم فوج فوج بیشتر می‌شد و هرگز این نوع انتصاب و اشتغال در کشور تعجبی بر نمی‌انگیخت و جامعه به هم می‌گفتند مگر غیر از این انتظار داشتید!

لیست انتصاب‌های فامیلی منتشر شد، ولی باز دیوار حاشا هم بلند بود. معاون اجرایی رئیس جمهوری می‌گوید"انتصابات فامیلی در دولت مردمی و انقلابی فضاسازی رسانه‌ای است و ابدا در این دولت انتصابات فامیلی نداریم. اگر کسی مصداقی از انتصابات فامیلی دارد معرفی کند تا سریعا آن موضوع را رسیدگی کنیم. "

بدترین لحظه تاریخ ۱۴۰۰ که دیگر مایه تعجب خلق الله نشد زمانی بود که اعلام شدشهروندان ایرانی؛ بزرگترین خریداران خارجی خانه در ترکیه در سال ۲۰۲۱ میلادی هستند وسرمایه‌ها به همین سادگی از مملکت خارج می‌شد. بنابر اعلام مرکز آمار ترکیه، شهروندان ایرانی در سال گذشته میلادی (۲۰۲۱) بیشترین تعداد خانه را در کشور همسابه در مقایسه با سایر اتباع غیرترک خریده‌اند. بر اساس داده‌های این سازمان، شهروندان ایرانی در مجموع طی سال گدشته ۱۰ هزار و ۵۶ خانه در ترکیه خریده‌اند، که آن‌ها را در رتبه اول خریداران غیربومی ملک در این کشور قرار داده است.

بدترین لحظه تاریخ ۱۴۰۰ که دیگر مایه تعجب خلق الله نشد زمانی بود که مرد ۴۰ ساله در شیراز خود و اعضای خانواده اش را کشت. این مرد پس از مرگ دخترانش، با ضربات چاقو همسر۳۹ ساله و خودش را نیز کشت. خبرگزاری‌ها نوشتند علت اصلی اقدام این مرد مشکلات مالی بوده است. جامعه این صحنه‌های وحشتناک را پیش چشم خود می‌بیند و دیگر از این مسائل تعجب نمی‌کند. مردم به هم می‌گویند با این وضعیت فقر و فلاکت مگر غیر از این انتظار دارید؟

‏ امروز ایران در رتبه ۱۶۰ جهانی با ۷۵ دلار ‎حداقل دستمزد ماهانه؛ پایین‌تر از عراق، بنگلادش و لیبی قرار دارد. دستمزد سالانه میانگین در ایران بر اساس شاخص برابری قدرت خرید در سال ۲۰۱۸، در حدود ۱۱ هزار و ۸ سنت بوده و دستمزد ساعتی ۴ دلار و ۸ سنت. این رقم بر اساس شاخص برابری قدرت خرید است. با این درامد کسانی که به کاری مشغول هستند، گرفتار افسردگی و نداری هستند؛ حساب بیکاران که دیگر معلوم.


بدترین لحظه تاریخ ۱۴۰۰ که دیگر مایه تعجب خلق الله نشد زمانی بود که دنیا به دنبال رسیدن به قله سرعت اینترنت و رقابت شدید در حوزه فناوری است، اما مجلس انقلابی اجرای بی سروصدای طرح صیانت و کاهش سرعت اینترنت و حذف شبکه‌های اجتماعی را در دستور کار خود قرار می‌دهد.

فاصله ایدوئولوژی و نگاه توسعه میان ما و دیگر کشور‌های عالم در همین یک طرح هویداست، اما هرگز مایه تعجب جامعه نشد. مردم از هم می‌پرسند مگر از یک مجلس حداقلی و تک صدایی غیر از این انتظار می‌رود؟

بدترین لحظه تاریخ ۱۴۰۰ که دیگر مایه تعجب خلق الله نشد زمانی بود که مجلس انقلابی بودجه سال آینده را با نام تهاتر نفت بست و تصویب هم کرد. یعنی قرار هست دولت در سال آینده این ثروت ملی را مانند عصر حجر به افرادی بدهد تا آن‌ها بفروشند و اینچنین پول وارد کشور شود. یادمان نمی‌رود که بابک زنجانی‌ها در همین بستر متولد شدند و کسب وکار و دلالی‌ها و رانت‌ها در همین سیاستگذاری‌های ناپخته شکل گرفت.

به عبارتی درلایحه بودجه، دولت مجاز شده است تا برای توسعه بخش‌هایی از کشور به جای پول و بودجه ریالی (که وظیفه دولت است) نفت خام و میعانات گازی بدهد. ماجرای «تهاتر نفت» واختصاص امتیاز «فروش نفت خام و میعانات گازی» به اشخاص و سازمان‌های غیرمرتبط در بودجه ۱۴۰۱، عجیب، پیچیده و پر سوال است؛ اما جامعه که دیگر سالهاست سفره خود را خالی از برکات نفت می‌بیند دیگر تعجبی نمی‌کند که چه بر سر این ثروت ملی خواهد آمد.

بدترین لحظه تاریخ ۱۴۰۰ که دیگر مایه تعجب خلق الله نشد گستردگی فساد در کشور است. دیگر آمار‌های فساد‌ها و رانت‌ها برای مردم عادی شده است و آن‌ها وقتی خبر جدیدی از فساد در کشور می‌شنوند به هم می‌گویند از این سیستم مگر غیر از این انتظار دارید. چند نمونه از جدید‌ترین فساد‌هایی که از سوی سازمان‌های رسمی منتشر شده است به شرح زیر است:

گزارش‌های دیوان محاسبات می‌گوید: " ۳۰ میلیارد دلار فساد از نحوه تخصیص ارز ۴۲۰۰ تومانی با اسامی وجود دارد و ۳۵ میلیارد دلار تعهدات ارزی که همین خصولتی‌ها قانونا باید به کشور برمی‌گرداندند و این کار را نکرده‌اند. "

گزارش وزارت مسکن در سال ۱۳۹۳ می‌گوید: "معادل ۲۰۰ میلیارد دلار سرمایه به خاطر سوء سیاست‌گذاری در بازار مسکن تلف‌شده که میدان را برای سوداگران باز می‌کند. "

گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در ۱۳۹۵ می‌گوید: " در سه دهه گذشته فقط از ناحیه طولانی شدن طرح‌های عمرانی معادل ۱۵۰ میلیارد دلار اضافه‌هزینه متحمل شده‌ایم. "

بدترین لحظه تاریخ ۱۴۰۰ که دیگر مایه تعجب خلق الله نمی‌شود فاجعه برنامه ریزی و کمبود کالا‌های ضروری مردم از یک طرف و آتش زدن همان کالا از طرفی دیگر است. بار‌ها شاهد بودیم که یک کالا به دلیل کمبود، سهمیه بندی می‌شد و با افزایش قیمت چند برابری روبرو می‌گشت، اما همان کالا در جایی دیگر یا صادر می‌شد و یا به خاطر دپوشدن در انبار‌ها و اتمام تاریخ مصرف، به آتش کشیده می‌شد.

تنها در یک مورد جدید نایب رئیس انجمن داروسازان اعلام کرد"همچنان شاهد کمبود سرم‌های تزریقی در داخل کشور هستیم که به دلیل افزایش موارد بستری کرونا رخ داده است. به دلیل کمبود، سرم سهمیه‌بندی شده و فقط در داروخانه‌های منتخب توزیع می‌شود! "در جایی دیگر سخنگوی گمرک اعلام کرد "عملیات امحای ۲۸۰ تن سرم تاریخ منقضی شده متروکه، در گمرک تهران انجام شد. این سرم‌ها حدود پنج سال پیش وارد کشور شده بود. "

موارد خیلی بیشتری وجود هست که در طول سال ۱۴۰۰ رخ داد و به قول دکتر فاضلی جامعه شناس؛ "در عین حال که دور از عقل سلیم و انتظار عامه مردم بود، اما در مقابل تعجب از هر کار ناشایستی، خلق الله بهم گفتند مگر تو غیر از این انتظار داشتی؟ "این یعنی نزدیک شدن به نقطه فروپاشی کامل یک مملکت و فساد و ناکارآمدی که، چون موریانه همه چیز را از درون می‌پوساند.

چه عاملی سبب گردید که ما در بدترین لحظه تاریخ خود قرار بگیریم و بسیاری از ما به همه این بدترین‌ها عادت کنیم؟ آیا به قول کارل پوپر در کتاب " جامعه باز و دشمنان آن" ما نیز همان جامعه‌ای نیستیم که با انفعال و بی تفاوتی خود مقدمات این جنایت‌ها و فساد‌ها را در این لحظه تاریخ فراهم کرده ایم و سیستم تنها ابزار اجرای آن‌ها بوده است؟ پرسش‌های زیادی از این دست وجود دارد که پاسخ به آن‌ها علل گرفتار شدن جامعه ایران را در این وضعیت، روشن‌تر خواهد کرد.

به اعتقاد من ساختار گرفتار نظریۀ "پنجره شکسته"* است. از ابتدا شاید یک پنجره جامعه ناسالم بود، اما چون کسی نگران آن پنجره ناسالم نبود و نظارتی هم بر ترمیم آن وجود نداشت، فساد گسترده شد و امروز بیشتر پنجره‌های قدرت و شاکله ساختمان قدرت، ناسالم هستند و مورد هدف فرصت طالبان، رانت خواهان و افراد ناکارآمد قرار گرفته است. باید پنجره‌های شکسته را با تعقل و برنامه ریزی علمی بازسازی کرد و اوضاع را سریع‌تر بهبود داد؛ قبل از آن که ...