چه کسی مقصر به بن‌بست رسیدن برجام است؟

اقتصاد۲۴- ۲۷ مارس ۲۰۲۲ (۶ فروردین ۱۴۰۱) حسین امیرعبداللهیان در خلال یکی از دور‌های مذاکرات وین که به آخرین دور تبدیل شد، از احتمال کوتاه آمدن تهران از شرط خود مبنی بر خروج سپاه از لیست گروه‌های تروریستی آمریکا خبر داد. وزیر خارجه ایران در یک مصاحبه تلفنی با شبکه خبر گفته بود «مقامات سپاه به او این اجازه را داده‌اند که موضوع خارج کردن سپاه پاسداران از فهرست گروه‌های تروریستی آمریکا را در اولویت مذاکرات هسته‌ای وین قرار ندهد.»

او در این زمینه گفته است «مقامات ارشد سپاه همواره به ما یادآوری می‌کنند در راستای منافع ملی کشور هرچه لازم است انجام بدهید و موضوع سپاه پاسداران را در اولویت خود قرار ندهید و این ازخود‌گذشتگی سپاه پاسداران است.»

از سوی دیگر همزمان روزنامه «وال‌استریت ژورنال» هم در گزارشی خبر داده بود که واشنگتن به شرطی با حذف سپاه پاسداران از فهرست مذکور موافقت کرده است که تهران «به‌صورت علنی» تعهد دهد، فعالیت‌های بی‌ثبات‌کننده خود را در منطقه متوقف می‌کند.

هرچند بعد از اظهارنظر امیرعبداللهیان موجی از اعتراضات برخی جریان‌های اصولگرا به سمت او روانه شد، اما تحولات بعدی نشان می‌دهد آنچه مانع بازگشت هیات‌های مذاکره کننده به وین و به بن بست رسیدن مذاکرات احیای برجام شده سپاه نیست. آنچه مسلم است این است که از اوایل فروردین ماه موضوع سپاه، مسئله اصلی اختلافات برای دستیابی به برجام نبوده است اما همان زمان مذاکرات وین با یک درخواست متوقف شده؛ درخواست روسیه برای اخذ تضمین لغو تحریم‌ها علیه این کشور. مخالفت روسیه با احیای برجام را باید از دو زاویه بررسی کرد؛ یکی سابقه تاریخی و دیگر تحولات دو ماه اخیر.

بیشتر بخوانید:  خروج مذاکرات هسته‌ای از بن‌بست سوتفاهم

دلیل مخالفت روسیه با برجام

محمدجواد ظریف در فایل صوتی افشا شده مصاحبه‌اش با سعید لیلاز رسما اعلام کرد روسیه به تداوم آنچه «منازعه کنترل شده» و «زخم بزرگ» در روابط ایران و غرب می‌خواند نیاز دارد و همین مساله سبب شده بود روسیه با برجام مخالف باشد و طی روند مذاکرات و پس از امضای توافق سعی کرده دستاورد‌های سیاسی این توافق را تخریب کند.

به گفته ظریف شب پیش از نهایی‌شدن برجام، سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه می‌خواسته که روند را متوقف کند و آن‌ها باهم درگیر لفظی می‌شوند. او می‌گوید «لاوروف به من گفت تو دستورالعمل نداری پس ما باید برویم تا تو با دستورعمل برگردی. من به لاوروف گفتم به تو هیچ ربطی ندارد. من هر موقع صلاح ببینم دستور عملم را می‌گیریم و من این را نمی‌پذیرم. با همین لحن و با لحن بسیار بی ادبانه و غیر دیپلماتیک.»

او در جای دیگری از این مصاحبه به نزدیک شدن سپاه قدس به روسیه بعد از امضای برجام اشاره می‌کند که همین مساله هم سبب تضعیف توافق برجام شده بود. ظریف می‌گوید روسیه تا پیش از برجام با سفر سردار سلیمانی به مسکو موافقت نکرده بود بعد از برجام به طور مستقیم با سردار سلیمانی در تماس بوده و بدون هماهنگی با وزارت خارجه ایران او را به روسیه دعوت کرده و در سیاست‌گذاری جنگ سوریه و تعمیق حضور ایران در سوریه و به ویژه درگیر شدن نیرو‌های ایران در جنگ زمینی از طریق رابطه با سلیمانی تاثیر گذاشته است.

در بخشی از این مصاحبه ظریف می‌گوید در یک بازه شش ماهه روسیه می‌خواسته که برجام را نابود کند؛ در سه ماه نخست مذاکرات در سال ۱۳۹۲ و سه ماه پایانی مذاکرات در سال ۱۳۹۴. او در جایی از این مصاحبه می‌گوید «وقتی اراده روسیه این باشد که برجام را نابود کند، حتما از طریق وزارت خارجه عمل نمی‌کند.»

مخالفت روسیه با برجام تاریخمند است، اما دلیل آن استمرار دارد. یکی از این دلایل، ابعاد اقتصادی بازگشت ایران به چرخه اقتصاد جهانی برای روسیه است. احیای برجام به یک نوع تضاد منافع بین ایران و روسیه منجر خواهد شد. هم ایران و هم روسیه هر دو از کشور‌های صادر کننده گاز و نفت محسوب می‌شوند؛ بازگشت ایران به بازار‌های نفتی می‌تواند در آمد‌های گازی و نفتی روسیه را تحت الشعاع قرار بدهد. از سوی دیگر ورود ایران به بازار‌های گاز جهانی احتمال اینکه کشور‌های اروپای غربی سعی در متنوع کردن سبد انرژی خود کنند و در آینده سعی کنند در راستای کاهش وابستگی به روسیه از ایران گاز وارد کنند نیز وجود دارد.

تحولات برجام در دو ماه اخیر

محمدجواد ظریف تحولات اخیر را هم پیش‌بینی کرده بود. او ۶ ماه قبل از پایان ماموریتش در وزارت خارجه گفته بود همه تمرکزش را بر احیای برجام گذاشته، چون می‌داند چهان شش ماه بعد هیچ شباهتی به جهان امروز ندارد. پیش‌بینی که با حمله روسیه به اوکراین به وقوع پیوست. قبل از حمله روسیه به اوکراین احیای برجام ظاهرا در دسترس بود، اما جنگ اخیر معادلات ژئوپلتیکی منطقه را برهم زده و انگیزه یکی از طرفین را برای رسیدن به یک توافق از بین برده است. این دقیقا همان عبارتی است که میخائیل اولیانوف سفیر و نماینده روسیه در وین از استفاده کرده است. اولیانوف در توییتر خود اذعان کرده «در شرایط متفاوت شاید روسیه می‌توانست پیشنهاد‌های خوبی برای رسیدن به توافق برجام بدهد، اما در شرایط فعلی نه.»

هرچند اولیانوف تفسیر‌های این توییت به «عدم تمایل روسیه برای احیای برجام» را تکذیب کرده و آن را بدفهمی برخی خبرنگاران خوانده، اما شواهد نشان می‌دهد منظور او دقیقا مطابق همان برداشت است. اولیانوف به یکی از کاربران ایرانی که با ادبیات نامناسبی به نقش روسیه و همچنین مشکلات این کشور در جنگ با اوکراین به او کنایه زده بود، پاسخ داده است. این کاربر ایرانی خطاب به اولیانوف گفته «به فکر خود باشید که عین خر در گل گیر کرده‌اید» و اولیانوف در پاسخ به این کاربر ایرانی نوشته «ما یا شما؟»

«شرایط فعلی» روسیه در واقع منتج از حمله روسیه به اوکراین است. چشم‌انداز کاهش قیمت نفت در صورت فروش نفت ایران در بازار‌های جهانی انگیزه روسیه برای حمایت از احیای برجام را از بین برده است.

قیت نفت برای نخستین بار در ۱۴ سال اخیر به بالای ۱۰۰ دلار رسیده است. از نظر ایران نفت صد دلاری احیای برجام را یک امر ضروری، اما همزمان این توافق را از اولویت‌های روسیه حذف کرده است. قیمت نفت از زمان آغاز مذاکرات برجام دو برابر شده. استمرار روند افزایش قیمت نفت اهرم‌های روسیه در برابر غرب در جنگ اوکراین را تقویت می‌کند. در صورت بازگشت ایران به بازار‌های نفتی و در نتیجه افزایش عرضه و کاهش قیمت و همزمان قوت گرفتن احتمال صدور گاز ایران به اروپا عملا این اهرم را از روسیه سلب خواهد کرد و این چیزی نیست که روس‌ها در «شرایط فعلی» به آن تن بدهند.

همین چشم‌انداز سبب شده همزمان چین و روسیه به ایران اطمینان بدهند که به خرید نفت ایران (با تخفیف‌های تحریمی) و صادرات اقلام ضروری به ایران ادامه می‌دهند. از نظر برخی جریان‌های روسوفیل در ایران، احیای برجام می‌تواند مادامی که ایران نیاز‌های اولیه‌اش را از طریق چین و روسیه برآورده می‌کند و نقتش را هرچند با تخفیف‌های زیاد می‌فروشد، به تعویق بیفتد.

مخالفان احیای برجام در ایران

رد پای جریان‌های روسوفیل در ایران را هم می‌توانید در برخی جریان‌های اصولگرا دنبال کنید. انتقاد برخی جریان‌ها از امیرعبداللهیان تا جایی پیش رفته بود که شائبه برکناری او وجود دارد. همین شائبه سبب شد وزیر خارجه در فاصله کمی از این اظهار نظر عقب‌نشینی کند.

حسین شریعتمداری مدیر مسئول روزنامه کیهان در یادداشتی نسبت به اظهارات امیرعبداللهیان مبنی بر عقب‌نشینی از این درخواست که در مذاکرات به عنوان یکی از خطوط قرمز ایران تعیین شده بود، واکنش نشان داده و وزیر خارجه کنونی کشورش را به عدم «اشراف کافی و لازم» به مسئولیت خود متهم کرد.

علی خضریان نماینده نزدیک به جبهه پایداری نیز در توییتی، اظهارنظر وزیر خارجه این کشور را «بسیار غلط» خواند و گفته به زعم امیرعبداللهیان منافع مردم ایران و منافع سپاه پاسداران، دو موضوع متفاوت از یکدیگر هستند.

یاسر جبرائیلی نیز در این زمینه با اشاره به اظهارات اخیر وزیر خارجه ایران عنوان کرد: «تا زمانی که عیار فکر و بیان افراد در نتیجه کنش و واکنش در عرصه عمومی مشخص نشده باشد، انتصاب آن‌ها به مناصب سیاسی خطاست.»