تلاش‌های ۸ ساله برای احیا دریاچه ارومیه در خطر است

اقتصاد۲۴- این روزها مباحث محیط زیستی مورد توجه قرار گرفته است، اگر قرار باشد لیستی از آن‌ها تهیه شود بدون شک موضوع خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه‌ها جایی در بالای این لیست دارد، به ویژه مسئله‌ی احیای دریاچه ارومیه، دریاچه‌ای که برای جلوگیری از خشک شدن آن ستادی با همین عنوان تشکیل شد. این ستاد از سال ۱۳۹۳ برخی اقدامات برای احیای دریاچه انجام داده است، حالا محمدمسعود تجریشی، مدیر دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه در گزارشی به برسی اقدامات این ستاد و نتایج آن پرداخته است، این گزارش که در ۶ بند تهیه شده به موضوع طرح انتقال آب از سد کانی‌سیب، طرح انتقال آب از سد سیلو، طرح تکمیل تصفیه خانه حوضه آبریز دریاچه ارومیه، اقدامات تثبیت کانون‌های بحرانی تولید گردوغبار حاشیه دریاچه ارومیه، پروژه‌های افزایش بهره‌وری مصرف آب و حفاظت و بهره‌برداری منابع آب حوضه، و منابع اعتباری پرداخت شده به طرح ملی نجات دریاچه ارومیه پرداخته است.

در شرح این گزارش آمده که «همانگونه که مستحضرید طرح ملی نجات دریاچه ارومیه بنا به پاسخ به خواست عمومی و آسیب‌شناسی‌های زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی انجام گرفته در سال ۱۳۹۲ به تصویب رسید و ضمن تشکیل کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه متشکل از ۷ وزیر، ۲ معاون رئیس جمهور و ۳ استاندار حوضه آبریز دریاچه ارومیه، مأمور به اجرا، نظارت و پایش راهکارهای ۲۷گانه این طرح با هدف غایی تأمین نیاز زیست محیطی سالانه دریاچه ارومیه به میزان ۳۴۲۶ میلیون متر مکعب گردید. طی ۸ سال گذشته با همکاری، همفکری و تدبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه مجموعاً ۶۰۱۰۶ میلیارد ریال اعتبار در این طرح ملی هزینه شده است که گزارش عملکرد این اعتبارات به شرح زیر ارائه می‌گردد:

۱. طرح انتقال آب از سد کانی‌سیب به دریاچه ارومیه: این طرح انتقال آب به عنوان پروژه‌های ماندگار دولت، ذیل پروژه‌های مهار آب‌های مرزی خروجی از کشور، با موافقت مقام معظم رهبری(مد ظله‌العالی) در سال ۱۳۹۳ و تأمین اعتبار از محل صندوق توسعه ملی کشور در دستور کار قرار گرفت و مقرر شد سالانه
۶۲۳ میلیون متر مکعب آب به دریاچه ارومیه منتقل نماید. طی ۸ سال گذشته مجموعاً ۲۸۵۲۴ میلیارد ریال به طرح پرداخت شده و بنا به گزارش وزارت نیرو در تیر ماه سال ۱۴۰۰، این پروژه ۹۴ درصد پیشرفت فیزیکی داشته که به دلیل عدم پیشرفت مناسب در یک سال گذشته بهره‌برداری آن تاکنون محقق نشده است.

۲. طرح انتقال آب سد سیلوه به دریاچه ارومیه: این طرح نیز به مانند طرح انتقال آب سد کانی‌سیب به دریاچه ارومیه، ذیل طرح‌های مهار آبهای مرزی خروجی از کشور است که مجموعاً از محل صندوق توسعه ملی کشور ۴۹۹۷ میلیارد ریال به این پروژه پرداخت شده و مقرر است سالانه ۹۵ میلیون متر مکعب آب به دریاچه ارومیه منتقل کند. بنا به گزارش وزارت نیرو تمامی اجزای این پروژه رسماً افتتاح شده است (متأخرترین سد چپرآباد در خرداد ۱۳۹۹)، لکن بهره‌برداری این پروژه تاکنون انجام نگرفته است.

بیشتر بخوانید: نتیجه گران‌ترین طرح محیط زیستی ایران، تقریبا هیچ

۳. طرح تکمیل تصفیه‌خانه‌های فاضلاب حوضه آبریز دریاچه ارومیه و انتقال به دریاچه ارومیه: بنا بر توافق انجام گرفته در سال ۱۳۹۴ با شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور مقرر شد پساب تمامی تصفیه‌خانه‌های فاضلاب حوضه آبریز دریاچه ارومیه به میزان سرجمع ۳۰۰ میلیون متر مکعب به دریاچه ارومیه منتقل گردد. در این زمینه با توجه به اهمیت بهداشتی و وسعت تصفیه‌خانه‌های فاضلاب شهر ارومیه و تبریز، تکمیل این دو پروژه و خطوط انتقال پساب در دستور کار شرکت‌های آب و فاضلاب استان‌های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی قرار گرفت تا مجموعاً ۱۷۶ میلیون متر مکعب از نیاز زیست محیطی دریاچه ارومیه را تأمین نماید. علیرغم پرداخت ۸۱۷۱ میلیارد ریال اعتبار به این پروژه‌ها و پیشرفت فیزیکی به ترتیب ۸۷ و ۹۶ درصد بخش مایع مدول دوم تصفیه‌خانه فاضلاب شهر تبریز و مدول سوم تصفیه‌خانه فاضلاب شهر ارومیه در تیر ماه سال ۱۴۰۰، از آن زمان تاکنون نیز این دو پروژه به بهره‌برداری نرسیده‌اند.

ماحصل جمع‌بندی بندهای فوق این خواهد بود که ۶۸ درصد از اعتبارات پرداختی تحت عنوان طرح ملی نجات دریاچه ارومیه (۴۰۸۷۲ میلیارد ریال) برای اجرای چهار پروژه‌ای هزینه شده است که با وجود درصدهای پیشرفت بالای ۹۰ درصد در پایان تیرماه ۱۴۰۰، طی یکسال گذشته راکد مانده و همچنان به بهره‌برداری نرسیده‌اند.

۴. اقدامات تثبیت کانون‌های بحرانی تولید گردوغبار حاشیه دریاچه ارومیه: بنا به مخاطرات ناشی از خشک شدن بستر دریاچه ارومیه و وقوع طوفان‌های گردوغبار برای ساکنان حاشیه دریاچه ارومیه، تثبیت کانون‌های بحرانی این حوضه در دستور کار کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه قرار گرفت. پرداخت
۱۱۷۹ میلیارد ریال و انجام عملیات اجرایی در وسعت ۲۳۲۰۰ هکتار در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در این پروژه‌ها منجر شد تا سطح مناطق فوق‌بحرانی تولید غبار در این حوضه از ۵۹۰۰۰ هکتار به ۲۳۰۰۰ هکتار معادل ۶۱ درصد کاهش یابد.

۵. پروژه‌های افزایش بهره‌وری مصرف آب و حفاظت و بهره‌برداری منابع آب حوضه: بنا به اجماع نظر تمامی کارشناسان و متخصصین حوزه آب، کشاورزی و محیط زیست، توسعه کشاورزی و افزایش مصرف آب مهمترین عامل وقوع بحران و خشکی دریاچه ارومیه بوده است. در این خصوص از سال ۱۳۹۳ ضمن تصویب ممنوعیت توسعه کشاورزی و افزایش هرگونه برداشت از منابع آب حوضه، اقدامات اجرایی و مطالعات گسترده جهت افزایش بهره‌وری و کاهش بهره‌وری مصرف آب در بخش کشاورزی در دستور کار وزارت نیرو (پروژه‌های حفاظت و بهره‌برداری منابع آب) و وزارت جهاد کشاورزی (پروژه‌های افزایش بهره‌وری مصرف آب بخش کشاورزی) قرار گرفت. در این خصوص با پرداخت ۸۵۰۴ میلیارد ریال به وزارت نیرو و ۷۶۲۵ میلیارد ریال به وزارت جهاد کشاورزی، ۳۷۷ میلیون متر مکعب از مصارف کشاورزی از محل سدهای ملی حوضه آبریز کاهش یافته است. با انجام مطالعات تکمیلی توسط اساتید، مشاورین و کارشناسان داخلی (دانشگاه ارومیه، دانشگاه تبریز، مهندسی مشاور یکم و ...) و بین‌المللی و بر پایه پیش‌نیازهای سازه‌ای تأمین شده طی ۸ سال گذشته، برنامه جامع «افزایش بهره‌وری و کاهش مصرف آب کشاورزی (بهکاشت)» تدوین شده و با هماهنگی دستگاه‌های اجرایی ذیربط طی یک برنامه ۵ ساله، مقرر است ۶۱۱ میلیون متر مکعب دیگر از مصارف بخش کشاورزی کاسته و به دریاچه ارومیه اختصاص یابد.

۶. سایر منابع اعتباری پرداخت شده به طرح ملی نجات دریاچه ارومیه به میزان سرجمع ۱۱۰۶ میلیارد ریال به سازمان حفاظت محیط زیست به جهت اجرای پروژه‌های احیای اکولوژیکی دریاچه ارومیه اعم از قرق و ممنوعیت چرای دام، تجهیز و تأسیس مرکز آینده‌پژوهی دریاچه ارومیه، نظارت و پایش اقدامات احیای دریاچه ارومیه، استانداری‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه به جهت انجام اقدامات جامع فرهنگی و اجتماعی و جلب مشارکت عمومی و وزارت راه و شهرسازی به جهت انجام مطالعات احداث میانگذر دوم دریاچه ارومیه پرداخت شده است.

نکته قابل تأمل در رابطه با دریاچه ارومیه و به طور کلی عرصه‌های تالابی، پویایی آن‌ها است؛ بدین معنی که تأمین نیاز زیست محیطی سالانه آنها در یک سال آبی (از ابتدای مهر تا پایان شهریور سال بعد) مصادف با بهبود وضعیت و عدم تأمین آن منجر به خشک شدن و بروز مخاطراتی از قبیل طوفان‌های گردوغبار خواهد شد. در چنین شرایطی و با توجه به عدم بازدهی کامل پروژه‌های مهم سخت‌افزاری و عمرانی طرح ملی نجات دریاچه ارومیه با سهم ۶۸ درصد از کل اعتبارات پرداختی به این پروژه طی ۸ سال گذشته و مضافاً عدم تأمین کامل نیاز زیست محیطی دریاچه ارومیه از سدهای ملی حوضه آبریز دریاچه ارومیه و برنامه‌ریزی برای ذخیره بیش از نیاز در پایان سال آبی در این سدها، قابل پیش‌بینی بود دریاچه ارومیه در حال حاضر شرایط نگران‌کننده‌ای داشته باشد. مهمتر آنکه عواقب ناخوشایندی بالاخص در پایان تابستان در انتظار دریاچه خواهد بود و تسری این شرایط به سال‌های آتی منجر خواهد شد کلیه اقدامات انجام گرفته و اعتبارات تأمین شده طی ۸ سال گذشته نیز عملاً هدر رود. در این خصوص خوب است به مقایسه سال آبی جاری با سال آبی ۹۶-۱۳۹۵ پرداخته شود. مطابق گزارش سازمان هواشناسی کشور در حوضه آبریز دریاچه ارومیه از ابتدای مهر تا پایان خرداد، مجموعاً ۲۶۸ میلی‌متر بارش رخ داده که در تاریخ مشابه در سال آبی ۹۶-۱۳۹۵، میزان بارش ۲۷۳ میلی‌متر بوده است. در چنین شرایطی با بارش یکسان، در سال آبی جاری تراز دریاچه ارومیه نسبت به ابتدای مهر ماه ۵ سانتی‌متر کاهش یافته و در سال ۹۶-۱۳۹۵، نسبت به ابتدای مهر با ۲۵ سانتی‌متر افزایش تراز همراه بوده است.

لذا امید است با همکاری و همفکری کلیه دست‌اندرکاران، ذینفعان، ذیمدخلان، سیاست‌گذاران و دستگاههای اجرایی ذیربط و بر پایه برنامه‌ریزی نرم‌افزاری دقیق، علمی و فنی انجام گرفته توسط مشاورین مجرب داخلی و بین‌المللی در سال‌های آتی و بهره‌برداری پروژه‌های عمرانی و سخت‌افزاری طرح ملی نجات دریاچه ارومیه شاهد احیای نهایی و پایدار دریاچه ارومیه باشیم.