آماده‌باش دوباره برای احیای برجام

اقتصاد۲۴- مذاکرات هسته‌ای و مهم‌تر از آن احیای برجام اکنون در یکی از پیچیده‌ترین، حساس‌ترین و در عین حال مبهم‌ترین دوران‌های خود به سر می‌برد تا جایی که با گذشت ۱۴۳ روز از بن‌بست گفتگو‌های وین و حتی با وجود شکست نشست دوحه، این فضای گُنگ عملا هرگونه تحلیل و ارزیابی قطعی را به محاق برده است. مجموعه رفتار‌های متعدد، متنوع و متضاد در بین شرکای برجامی عملا هرگونه گزاره‌ای را پیرامون شکست قطعی مذاکرات و عدم احیای برجام، نه به طور کامل رد می‌کند و نه تأیید؛ در راستای همین وضعیت مبهم برجامی در حالی که این روز‌ها اخبار و گمانه‌زنی‌هایی از قوت‌گرفتن شکست کامل مذاکرات احیای توافق هسته‌ای می‌گویند، دیروز یکشنبه یکی از اعضای کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس یازدهم از احتمال ازسرگیری گفتگو‌های هسته‌ای در روز‌های آتی سخن گفت.

یعقوب رضازاده در گفت‌وگویی با خبرگزاری ایسنا عنوان کرد: «در چند روز گذشته اعضای کمیسیون امنیت ملی جلساتی با آقای باقری، رئیس تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای داشتند. طبق مباحث مطرح‌شده با توجه به تلاش‌های طرف‌های اروپایی برای به‌نتیجه‌رسیدن مذاکرات برجام، احتمالا در روز‌های آینده دور جدید مذاکرات برگزار خواهد شد». آن‌طور که این عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی عنوان داشته است دور جدید گفتگو‌های احتمالی بر سر احیای برجام در وین، پایتخت اتریش خواهد بود، این در حالی است که برخی کارشناسان این احتمال را مطرح می‌کردند که دور بعدی مذاکرات دوباره در دوحه و به شکل گفتگو‌های غیرمستقیم جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا با میانجیگری اتحادیه اروپا خواهد بود؛ بنابراین اگر گفته‌های یعقوب رضازاده نزدیک به واقعیت باشد، مذاکرات در همان فرمت قدیمی خود، یعنی گفت‌وگوی ایران با ۱+۴ و ایالات متحده پی گرفته خواهد شد.

ساعاتی بعد از گفت‌وگوی رضازاده، علی باقری‌کنی مذاکره‌کننده ارشد ایران در رشته توییتی نوشت: «ما ایده‌های پیشنهادی شکلی و محتوایی خود را به‌منظور هموارساختن مسیر برای جمع‌بندی سریع مذاکرات وین، که با هدف اصلاح یک شرایط پیچیده خسارت‌بار ناشی از خروج یک‌جانبه و غیرقانونی آمریکا آغار شده، به طرف‌های مقابل ارائه دادیم. ما به‌صورت نزدیک با شرکای برجامی خود، به‌ویژه هماهنگ‌کننده، به‌منظور ارائه فرصتی دیگر به آمریکا برای نشان‌دادن حسن نیت و مسئولیت‌پذیری خود کار می‌کنیم. ایران آماده جمع‌بندی مذاکرات در مدت زمان کوتاهی است، اگر طرف مقابل نیز آماده اقدام مشابه باشد». این اظهارات گزاره موافقت ایران با ازسرگیری مذاکرات را بیشتر تقویت می‌کند.

در این بین جورف بورل نیز از سه‌شنبه هفته گذشته دور جدیدی از تلاش‌ها برای ازسرگیری گفتگو‌های هسته‌ای و احیای برجام را آغاز کرده است. مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا شش روز قبل، از پیش‌نویس جدیدی درخصوص برنامه هسته‌ای ایران پرده برداشت که در عین برخورداری ایران از مزایای اقتصادی احیای برجام می‌تواند به نگرانی‌های غرب پیرامون برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی پایان دهد. بورل با استناد به این متن توافق خود از طرف‌های شرکت‌کننده در مذاکرات به خصوص ایران و آمریکا خواست این پیش‌نویس را قبول کنند تا مانع بروز «بحران خطرناک» شوند.

در همین راستا مهدی ذاکریان در اظهارنظری صریح که با «شرق» داشت، عنوان کرد: «شکست ابتکار عمل جوزف بورل، چه از طرف ایران یا ایالات متحده به معنی مرگ برجام خواهد بود». هرچند جوزف بورل در مقاله‌ای که به قلم خودش در فایننشال‌تایمز به چاپ رسانده بود اذعان کرد پیش‌نویس مذکور «ایدئال نیست»، اما به نظر من او (بورل) به عنوان واسطه در این مذاکرات می‌تواند «بهترین توافق ممکن» در شرایط کنونی باشد. کلیدواژه «بهترین توافق ممکن» که بورل در مقاله‌اش به آن اشاره دارد به نحوی گزاره «توافق موقت» را به ذهن متبادر می‌کند که برخی از تحلیلگران، کارشناسان و ناظران امر در داخل کشور هم به آن امید دارند. چراکه از دیده این طیف یک توافق موقت و حداقلی می‌تواند بستر لازم را برای نزدیک‌کردن نگاه‌های جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا فراهم کند و در ادامه با حل نکات اختلافی باقی‌مانده به توافق نهایی دست پیدا کرد.

اکنون که اختلاف نظر تهران - واشنگتن در گفتگو‌های هسته‌ای به جدی‌ترین و شدیدترین حالت خود رسیده است تا جایی که حتی تمایلی برای ازسرگیری مذاکرات در دو طرف وجود ندارد، گزاره توافق موقت از آن دست راهکار‌هایی است که به تعدیل فضای تنش کنونی و خروج از بن‌بست فعلی منجر شود. در مقابل این نگاه هستند طیفی از کارشناسان که معتقدند اساسا راهکاری به نام توافق موقت، نه یک راهکار که یک «تله دیپلماتیک» از سوی اروپایی‌ها و ایالات متحده آمریکا برای جمهوری اسلامی ایران است. چراکه اگر تهران تعهداتی را به نام توافق موقت بپذیرد، می‌تواند مبنایی برای فشار و محدودیت بیشتر برای ایران در ابعاد مختلف باشد، بدون آنکه طرف مقابل و به‌خصوص دولت بایدن امتیاز جدی به ایران داده باشد. ضمن آنکه این طیف که نگاهی بدبینانه نسبت به توافق موقت دارند، خاطرنشان می‌کنند که این به اصطلاح راهکار (توافق موقت)، عملا آمریکا را بدون لغو کامل و گسترده تحریم‌ها به توافق هسته‌ای باز می‌گرداند تا بتواند از اهرم مکانیسم ماشه استفاده کند؛ ازاین‌رو باید با دیده تردید به متن پیش‌نویس توافق جوزف بورل نگریست.

نکته مهم‌تری که در ادامه باید به آن اشاره کرد، ناظر به جزئیات توافق بورل است. در مقاله فایننشال‌تایمز، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا اشاره‌ای به جزئیات پیش‌نویس متن توافق مدنظرش نکرده است. اما روزنامه العربی جدید به نقل از منابع نزدیک به روند مذاکرات هسته‌ای غیرمستقیم ایران و آمریکا با وساطت اتحادیه اروپا و کشور‌های عربی خلیج فارس دست به انتشار جزئیاتی در‌خصوص پیشنهاد مسئول سیاست خارجه اتحادیه اروپا به تهران و واشنگتن زد. منابع العربی‌الجدید ادعا کردند که حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران چهارشنبه گذشته در تماس تلفنی با جوزف بورل ملاحظات تهران درخصوص این پیشنهاد را به وی ابلاغ کرده و گفته است که ایران به‌طور‌کلی مخالفت‌هایی با طرح دارد، اما تاکنون به‌طور رسمی مخالفت خود را اعلام نکرده است.

این منابع می‌گویند: «مسئولان ایرانی معتقدند که طرح اروپایی چیز مهم و بزرگی به پیش‌نویس توافقی که در مارس گذشته مطرح شده، اضافه نمی‌کند و پیشنهاد کنونی به‌طور کافی سه مطالبه اصلی تهران را برآورده نخواهد کرد». منابع العربی جدید درباره مطالبات تهران گفته‌اند: «ایران خواهان گسترش چارچوب رفع تحریم‌ها، دادن ضمانت‌های کافی و همچنین اعلان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مبنی بر بستن پرونده تضمین‌های مربوط به اختلافات میان تهران و آژانس است؛ اختلافاتی که به سه سایت هسته‌ای ایران مربوط می‌شود و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پیش از این مدعی شده بود که ایران در آن‌ها فعالیت هسته‌ای اعلام‌نشده دارد». در ادامه این منابع نزدیک به مذاکرات هسته‌ای بیان کردند که پیشنهاد جدید بورل رفع تحریم‌های بخشی از مؤسسات و شرکت‌های وابسته به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نه همه آن‌ها را شامل می‌شود و جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا نیز متعهد می‌شود که دولتش به توافق احترام بگذارد. منابع یاد‌شده در ادامه تأکید کردند که امیرعبداللهیان به بورل گفته است که ایران از پیشنهاد‌ها و ایده‌هایی که در راستای تکمیل مذاکرات و رسیدن به توافق هستند، استقبال می‌کند و هم‌زمان خواستار انجام مباحثات بیشتر راجع به پیشنهاد‌های اروپایی و همچنین پیشنهاد‌های تهران برای رسیدن به راه‌حل‌های مشترک است. البته منابع مذکور خاطر‌نشان کردند که پیشنهاد انجام دیدار میان علی باقری‌کنی، مذاکره‌کننده ارشد ایران با انریکه مورا، معاون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نیز مطرح شده است.

بیشتر بخوانید: جوزپ بورل در انتظار پاسخ تهران و واشنگتن

این منابع در بخش دیگری تأکید داشتند که وزیر امور خارجه ایران نیز پیشنهاد‌های جدیدی درباره مسائل مورد اختلاف به بورل داده است. در بخش مهمی از این گزارش العربی جدید صراحتا قید شده است که منابع نزدیک به مذاکرات معتقدند که به نظر نمی‌رسد در آینده‌ای نزدیک شاهد توافقی باشیم و پیرو آن باید تا ماه سپتامبر و قبل از نشست شورای حکام آژانس در آن ماه منتظر بمانیم و ببینیم چه اتفاقی رخ می‌دهد؟». منابع العربی‌الجدید در پایان گفته‌اند: تماس‌های علنی و غیرعلنی قطر و عمان با دو طرف ایرانی و آمریکایی به‌منظور نزدیک‌کردن رویکردهایشان ادامه دارد و تحرکات جدیدی برای تبادل زندانیان میان تهران و واشنگتن در حال انجام است. در‌حالی‌که نه تهران و نه واشنگتن واکنش رسمی مبنی بر پذیرش یا رد پیش‌نویس بورل نشان نداده‌اند و صرفا از بررسی متن گفته‌اند. المانیتور از قول منابع ارشد اسرائیلی نقل کرده است که رابرت مالی، مذاکره‌کننده ارشد آمریکا به تل‌آویو گفته «از نظر من (مالی) برجام دیگر مُرده؛ ایرانی‌ها پیشنهاد جدید بورل را نمی‌پذیرند». در آن سوی داستان برخی رسانه‌ها به نحوی از تلاش تهران برای ساخت بمب اتم گفته‌اند.

در برخی کانال‌های تلگرامی با انتشار ویدئویی، از ساخت اولین کلاهک اتمی در صورت حمله به نطنز خبر داده‌اند. در این ویدئو همچنین گفته شده است که شروع غنی‌سازی اورانیوم در تأسیسات سری در اعماق فوردو، ایران را در یک‌قدمی گریز هسته‌ای و ورود به جمع دارندگان تسلیحات اتمی قرار داده است». به دنبال انتشار این گزارش تصویری بسیاری بر این باورند که تهران عملا با تأخیر در ازسرگیری مذاکرات، چه در وین یا در دوحه و عدم احیای برجام به دنبال رسیدن به نقطه گریز هسته‌ای است. در مقابل برخی هم بر این باورند که اساسا آنچه درباره رسیدن ایران به توان ساخت سلاح اتمی در روز‌ها و هفته‌های اخیر از زبان مقامات و مسئولان و برخی رسانه‌ها مطرح شده است، در راستای یک استراتژی دیپلماتیک با هدف پاسخ‌گویی در برابر تهدیدات صهیونیست‌ها و همچنین افزایش توان چانه‌زنی دیپلماتیک در جهت فشار هرچه بیشتر به طرف آمریکایی برای دادن امتیاز‌های مدنظر تهران است.

در‌این‌بین نکته مهم‌تر به واکنش‌های جهانی باز‌می‌گردد. پایگاه اینترنتی وزارت امور خارجه ایالات متحده در اطلاعیه دیروز یکشنبه خود اعلام کرد که آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا و بنی گانتس، وزیر دفاع اسرائیل، در گفت‌وگوی تلفنی درباره موضوعات امنیتی، از جمله آنچه تهدیدات ایران عنوان شده است و همچنین حمایت واشنگتن از امنیت اسرائیل رایزنی کردند. پیش از این گپ‌وگفت تلفنی بلینکن و گانتس اخیرا ایهود باراک، نخست‌وزیر اسبق اسرائیل، در نشریه تایم مقاله‌ای را به رشته تحریر درآورد که بر حمله یک‌جانبه و گسترده نظامی به ایران تأکید دارد؛ چراکه مقامات اسرائیل معتقدند ایران تا پایان تابستان سال جاری به یک کشور در آستانه هسته‌ای‌شدن تبدیل می‌شود و برنامه اتمی جمهوری اسلامی در حال رسیدن به نقطه‌ای است که به نظر نخست‌وزیر پیشین اسرائیل دیگر یک حمله نقطه‌ای و محدود نمی‌تواند آن را متوقف کند.

در این زمینه فریدون مجلسی در تحلیلی که به «شرق» ارائه داد، بر این نکته تأکید می‌کند: «اسرائیل سعی دارد یا اجماع جهانی یا جنگ گسترده را علیه ایران عملیاتی کند؛ چراکه به باور اسرائیلی‌ها علاوه بر پرونده فعالیت‌های هسته‌ای، دو پرونده توان دفاعی و نفوذ موشکی ایران نیز قدرت تهران را به یک نقطه غیرقابل بازگشت و غیرقابل کنترل رسانده است؛ بنابراین برای کنترل ایران و مدیریت رفتار‌های تهران باید صرفا به شورای امنیت، بازگشت ایران به فصل هفتم، ایجاد منطقه پرواز ممنوع و حمله نظامی متوسل شد».

البته این دیپلمات اسبق کشورمان سیاست دولت رئیسی را در تأخیر احیای برجام به امید رسیدن به نقطه گریز هسته‌ای در شرایط کنونی جایز نمی‌داند. مجلسی به «شرق» می‌گوید: «به‌هیچ‌وجه تأخیر در ازسرگیری مذاکرات و عدم احیای برجام نمی‌تواند راهکاری درست و نتیجه‌محور برای این دولت باشد؛ چراکه دولت سیزدهم در یک ارزیابی این تصور را دارد که می‌تواند با تأخیر در ازسرگیری مذاکرات و احیای برجام، شرایط را در نقطه کنونی فریز کرده و ثابت نگه دارد، در‌صورتی‌که اگر جامعه جهانی به این ارزیابی نهایی برسد که ایران با تأخیر در احیای برجام به دنبال بازی سیاسی است، عملکردی رادیکال‌تر را با ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت و اجماع جهانی از خود بروز می‌دهد. در‌عین‌حال نباید شرایط سیاسی – اجتماعی در داخل کشور را هم از نظر دور داشت که پارامتر بسیار مهمی به شمار می‌رود و باید در تحلیل وزن آن را هم در نظر گرفت».

محسن جلیلوند هم در همین زمینه به «شرق» می‌گوید که، چون طبق گفته وزیر دفاع اسرائیل، ایران تا رسیدن به نقطه گریز هسته‌ای تنها تا پایان تابستان امسال زمان نیاز دارد، تل‌آویو خود را به هر آب و آتشی می‌زند که این مهم محقق نشود. در این راستا نوشته نخست‌وزیر اسبق اسرائیل در تایم مؤید آن است که اسرائیل در جریان سفر جو بایدن به سرزمین‌های اشغالی، چراغ سبزی را از آمریکا برای هر اقدامی گرفته است و حتی می‌توان شاهد همراهی احتمالی ایالات متحده با اسرائیل در جهت پیگیری واکنش رادیکال با هدف نرسیدن ایران به نقطه گریز هسته‌ای بود.

با این حال مهدی ذاکریان در بخشی از گفت‌وگویی که با «شرق» داشته است، به‌عنوان یک کارشناس این‌گونه پیش‌بینی می‌کند: «مسئله‌ای به نام حمله گسترده نظامی مطرح نیست؛ بلکه همان دستور کار سابق یعنی ترور، خراب‌کاری، جاسوسی، حمله موشکی و سایبری در دستور کار اسرائیلی‌ها قرار می‌گیرد؛ اما با شدت عمل بیشتر». اتفاقا گفته‌های دیروز یکشنبه سرلشکر یحیی رحیم‌صفوی، دستیار و مشاور عالی فرمانده معظم کل قوا، در جمع فرماندهان و پاسداران سپاه علی بن ابیطالب (ع) استان قم و مرکز آموزش علویون مبنی بر اینکه نیرو‌های مسلح باید خود را برای مقابله با «جنگ ترکیبی» دشمن آماده کنند، نشان می‌دهد که این تحلیل چندان هم دور از واقعیت جلوه نمی‌کند.

در جمع‌بندی آنچه مطرح شد، باید گفت که مجموعه شرایط داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی آینده مبهم، تیره و پیچیده‌ای از توافق هسته‌ای به دست می‌دهد. از این منظر به همان اندازه که احتمال شکست کامل مذاکرات، عدم احیای برجام و به تبع آن رسیدن ایران به نقطه گریز هسته‌ای وجود دارد، می‌توان به از‌سرگیری گفتگو‌ها و احیای توافق هم امیدوار بود. حال باید دید تحولات روز‌ها و هفته‌های آتی آبستن چه اتفاقاتی خواهد بود؛ احیا یا مرگ برجام؟

منبع: شرق