مصالحـه مشـروط؛ ایران و عربستان با وساطت عراق دور یک میز!

اقتصاد۲۴ - سی خرداد ۱۳۹۶ در کاخ سلطنتی شهر مکه، یک شاهزاده جوان با دستور پدرش جانشین یک شاهزاده باتجربه و ولیعهد عربستان سعودی می‌شود. محمد بن‌سلمان در حالی از تابستان به‌تدریج قدرت را در دست می‌گیرد که این کشور دو سال قبل و در دی‌ماه ۱۳۹۴ به‌صورت رسمی روابط دیپلماتیک خود را با همسایه شمالی خلیج‌فارس قطع کرده است و حضور او در سمت ولایتعهدی در روز‌های پس از حضور در کاخ مکه، نقش قابل‌توجهی را در تداوم این شرایط دارد.

۱۲ دیماه سال ۱۳۹۴ و در پی اعتراضات شکل‌گرفته در مقابل سفارت عربستان در تهران و کنسولگری این کشور در مشهد، عده‌ای با پرتاب اجسام آتش‌زا این دو مکان دیپلماتیک را به آتش کشیدند. در پی این اقدامات، عادل‌الجبیر، وزیر خارجه وقت عربستان سعودی از تصمیم این کشور به قطع کلیه روابط با جمهوری اسلامی ایران خبر داد و از دیپلمات‌های ایرانی خواست تا ظرف ۴۸ ساعت خاک عربستان سعودی را ترک کنند.
یک روز پس از قطع روابط ایران و عربستان، بحرین نیز از قطع مناسبات دیپلماتیک خود با ایران خبر داد. مسئول دفتر ریاست‌جمهوری سودان نیز در تماس با محمد بن‌سلمان، جانشین ولیعهد عربستان، گفت که خارطوم سفیر ایران را اخراج کرده است. در همین چارچوب امارات‌متحده‌عربی سطح مناسبات دیپلماتیک خود را با تهران کاهش داد و سفیر خود از تهران را نیز فراخواند. کویت نیز ۱۵ دی‌ماه سفیر خود از ایران را فراخواند.
حسین امیرعبداللهیان که در آن زمان معاون عربی و آفریقایی وزارت امور خارجه بود در مصاحبه‌ای در سال ۱۳۹۷، اعتراضات را بالاتر از حد تصور و البته آن را ناشی از عدم مسئولیت‌پذیری سعودی‌ها پس از فاجعه منا دانسته بود. معاون وقت دستگاه دیپلماسی معتقد است که حفاظت ویژه‌ای از این اماکن دیپلماتیک صورت گرفته بود، اما عده‌ای از در پشتی سفارت وارد آن ساختمان شده و اقدام به آتش زدن آن کرده بودند. در ایران حسن روحانی، رئیس‌جمهور وقت در همان ساعات اولیه این اقدام را محکوم و تأکید کرد که «باید برای همیشه به این‌گونه اعمال زشت پایان داده شود و امنیت کامل نمایندگی‌های سیاسی دولت‌ها در جمهوری اسلامی ایران تضمین گردد». مسئولان قضایی نیز از بازداشت ۴۰ نفر از عاملان حمله به سفارت عربستان خبر دادند.
محمد بن‌سلمان در سال ۱۳۹۵ درحالی‌که همچنان جانشین محمد بن‌نایف ولیعهد عربستان بود، در مصاحبه‌ای با شبکه السعودیه با تأکید بر اینکه «هیچ نقطه مشترکی میان ایران و عربستان وجود ندارد»، گفت: «هدف اصلی نظام ایران رسیدن به قبله مسلمانان است. ما منتظر نمی‌مانیم که عربستان میدان جنگ شود، بلکه تلاش می‌کنیم نبرد را به درون ایران بکشانیم... افراطی‌گرایی ایران مانع گفتگو میان ماست.»

عربستان در مسیر گفتگو؟!

در سال‌های قطع روابط دیپلماتیک میان ایران و عربستان، برخی کشور‌های منطقه با توجه به روابط خوبی که با دو کشور داشتند، تلاش کردند تا نقش میانجی‌گری را برای کاهش سطح تنش ایفا کنند. عمران‌خان، نخست‌وزیر پیشین پاکستان و عادل عبدالمهدی، نخست‌وزیر پیشین عراق از جمله شخصیت‌هایی بودند که در سفر‌هایی به تهران و ریاض تلاش کردند تا در نزدیکی دو کشور مهم خاورمیانه نقش‌آفرینی کنند. در نهایت در سال ۱۳۹۸ عراق و شخص عادل عبدالمهدی عملاً به‌عنوان میانجی روابط دو کشور دو سوی خلیج‌فارس تعیین شد.
در همان مقطع برخی تحلیلگران بر این باور بودند که حمله پهپادی حوثی‌ها به تأسیسات نفتی آرامکو سعودی و تعطیلی موقت آن که صادرات نفت ریاض را به نصف کاهش داد، موجب شده است که عربستان متقاعد شود تا به تعرض خود به یمن پایان داده و در همین مسیر و برای کمک گرفتن از تهران، خواهان گفتگو با ایران شده است.
پس از فرازونشیب‌های فراوان، در نهایت نخستین دور گفتگو‌ها میان دو کشور در سطح مقامات امنیتی در فروردین ۱۴۰۰ در بغداد کلید خورد و ولیعهدی که پنج سال قبل خواهان انتقال نبرد به داخل ایران شده بود در گفت‌وگویی به تاریخ اردیبهشت ۱۴۰۰ تأکید کرد: «ایران همسایه ماست و همواره خواهان روابط خوب با این کشور هستیم.» بن‌سلمان همچنین افزود: «کامیابی و پیشرفت ایران مایه خشنودی ماست و برای یافتن راه‌حلی به‌منظور پایان اختلافات با ایران مشغول رایزنی با دیگر کشور‌های منطقه و جهان هستیم.»

بیشتر بخوانید: احیای روابط تهران - ریاض، راهی دور و دراز یا رویایی ناممکن؟!

این گفتگو‌ها تا اردیبهشت ۱۴۰۱ و در پنج دور انجام شد و در دور پنجم نیز طرف ایرانی اعلام کرد، ممکن است در دور ششم، گفتگو‌ها به سطح سیاسی ارتقا پیدا کند، اما شاید دستاورد‌های این گفتگو‌ها را بتوان تنها در بازگشت ایران به جده و دبیرخانه سازمان همکاری اسلامی که در دور چهارم محقق شد و بازگشت سفرای کویت و امارات به ایران پس از هفت سال و در سال ۱۴۰۱ دانست. از اردیبهشت‌ماه تا امروز، اما تاریخی برای دور ششم گفتگو‌ها یا ارتقای آن به سطح سیاسی و دیپلماتیک مشخص نشده و وزیر امور خارجه سعودی هر بار از اراده این کشور برای تداوم مسیر کاهش تنش سخن می‌گوید، بی‌آنکه قدمی عملی برای این موضوع برداشته شود.
ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه در آخرین نشست هفتگی خود روز دوشنبه در پاسخ به سؤالی در خصوص تداوم گفتگو‌ها با ریاض گفت، در ارتباط با عربستان سعودی تأکید جمهوری اسلامی ایران بر مسیر دیپلماسی است و همچنان بر تکمیل گام‌های برداشته‌شده برای اصلاح مسیر روابط و قرار گذاشتن آن در ریل صحیح خودش به‌طور ملتزم و پایبند هستیم. این رویکرد اصولی ایران است و چنانچه تلاش توأم با حسن‌نیت از سوی هرکدام از کشور‌های دوست از جمله عراق صورت بگیرد، کما فی‌سابق از این‌گونه تلاش‌ها استقبال
خواهد کرد.

محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق پنجم دی‌ماه از فؤاد حسین، وزیر امور خارجه این کشور خواست تا تلاش‌های میانجی‌گرانه عراق بین تهران و ریاض را به‌منظور ترتیب دادن دیدار جدیدی بین دو طرف در برهه پیش‌رو از سر بگیرند. هرچند تهران و بغداد همچنان بر ازسرگیری روند کاهش تنش میان ایران و عربستان و حتی از سرگیری روابط دیپلماتیک میان دو کشور امیدوار هستند، اما شواهد حاکی از آن است که عربستان ضمن آنکه سعی دارد باب گفتگو را باز و ایران را همچنان امیدوار نگه دارد، اما بن‌بست مذاکرات در احیای برجام و تنش روزافزون ایران با غرب موجب شده تا ریاض نیز تمایلی برای اعطای امتیاز و اعتبار از سرگیری روابط را به تهران
نداشته باشد.