سیاست زیرکانه پکن در قبال تهران

اقتصاد۲۴- ابراهیم رئیسی روز دوشنبه به دعوت رسمی همتای چینی خود، عازم چین شد. وی صبح سه‌شنبه به وقت محلی، وارد فرودگاه بین‌المللی پکن شد و از سوی وزیر فرهنگ و گردشگری چین مورد استقبال قرار گرفت. رئیس جمهور چین نیز دیروز سه شنبه در محل کنگره ملی خلق چین به صورت رسمی از رئیسی رئیس جمهوری اسلامی ایران استقبال کرد. در این دیدار ابراهیم رئیسی با تاکید بر ضرورت گسترش مناسبات دو کشور در زمینه‌های مختلف اقتصادی، تجاری، علمی، فناوری و فرهنگی، اجرای سند جامع مشارکت راهبردی میان ایران و چین را اقدامی مهم در جهت تثبیت صلح و ثبات در منطقه دانست. وی همچنین گفت: ایران و چین دوستان روز‌های سخت هستند و دوستی در روز‌های سخت، تسریع و تسهیل کننده پیوند‌ها در ایام دیگر است. تحکیم این پیوند‌ها و دوستی‌ها در امنیت منطقه و جهان موثر است. رئیس جمهور با اشاره به پیمان‌شکنی آمریکایی‌ها و بدعهدی کشور‌های اروپایی در عمل به تعهدات از نقش مثبت و سازنده چین در گفتگو‌های رفع تحریم قدردانی کرد.

در این دیدار شی جین پینگ رئیس جمهور چین نیز با اشاره به روند رو به توسعه روابط ایران و چین، اجرای سند جامع مشارکت راهبردی میان دو کشور را در تعمیق و گسترش روابط دو کشور بسیار موثر دانست و گفت: صرف نظر از هرگونه تحولات منطقه‌ای و بین المللی، چین دوستی و همکاری خود با ایران را به طور استوار و تزلزل ناپذیر حفظ خواهد کرد.

وی با انتقاد از اعمال یکجانبه‌گرایی و رفتار‌های زورمدارانه کشور‌های غربی در صحنه بین‌الملل تاکید کرد که این کشور‌ها همچنان بر رویکرد غلط دوران جنگ سرد اصرار دارند و همین موجب آسیب دیدن قوانین و صلح بین‌المللی شده است. همچنین رئیسی در برنامه‌های سفر سه روزه خود به چین با «لی جان شو» رئیس کنگره ملی خلق چین دیدار و گفتگو کرد. رئیس جمهور در این دیدار با تاکید بر اهمیت نقش همکاری‌های پارلمانی بر روند توسعه همکاری‌های دوجانبه، از حمایت‌های سازنده کنگره ملی خلق چین در جهت پیشبرد روابط راهبردی ایران و چین قدردانی کرد.

وی همچنین در دیدار «لی که چیانگ» نخست وزیر چین سند جامع مشارکت راهبردی میان جمهوری اسلامی ایران و چین را نمادی از اراده دو کشور برای توسعه روابط دانست و تلاش دو کشور برای اجرای کامل آن را ضروری دانست. در این دیدار لی که چیانگ نیز با اشاره به نقش مهم و تاثیرگذار جمهوری اسلامی ایران در منطقه بر ضرورت همکاری و هماهنگی میان دو کشور برای توسعه امنیت در راستای تامین منافع دو کشور تاکید کرد. در این سفر همچنین مراسم امضای ۲۰ سند همکاری و یادداشت تفاهم میان جمهوری اسلامی ایران و چین از سوی مقامات عالیرتبه دو کشور و در حضور رئیسی و شی جین پینگ برگزار شد.

این سفر در شرایطی انجام شد که روابط ایران و غرب بواسطه عدم احیای برجام به رغم ادامه مذاکرات و همچنین اتهام فروش پهپاد‌های ایرانی به روسیه به منظور تاثیرگذاری بر جنگ اوکراین در بدترین شرایط خود قرار دارد. مداخله دولت‌های غربی در ناآرامی‌های پاییز گذشته نیز یکبار دیگر تلخی روابط دوجانبه را به طرفین یادآوری کرد. در سوی دیگر، اختلافات حل نشده چین و آمریکا پیرامون مناسبات تجاری و موضوعات امنیتی، با تشدید لفاظی‌های دو طرف درباره به پرواز درآوردن بالن‌های جاسوسی، یادآور شدت گرفتن رقابت‌هایی است که زمینه را برای مانور‌های سیاسی دو اردوگاه فراهم کرده است.

تا همین امروز، ایران موفق شده که عدم انزوای خود را به دولت‌های غربی گوشزد کند و اینکه تقویت رابطه با چین، بهایی است که غرب بابت عدم همکاری مورد نیاز ایران می‌پردازد. به همین ترتیب، پکن هم با پذیرایی از رئیس جمهور ایران، جعبه ابزار خود را به رخ غرب کشیده به این امید که شاید آمریکا را نسبت به پیامد‌های اقدامات خود هوشیار کند. با این حال معلوم نیست که فراتر از این نمایش قدرت و نفوذ، آیا سفر رئیسی به پکن می‌تواند حامل دستاورد‌های ماندگاری در اقتصاد ایران باشد یا نه؛ جایی که رئیسی بیش از نمایش قدرت موقت در برابر غرب به آن نیاز دارد.

روابط ایران و چین در سال‌های گذشته تحت تاثیر خروج آمریکا از برجام و وضع تحریم‌های یکجانبه قرار داشته است. شرکت‌های چینی به سختی به همکاری با ایران ادامه می‌دهند و با وجود نیاز روزافزون چین به انرژی، خرید نفت از ایران یک گزینه در دسترس و عالی برای پکن نیست. بعلاوه، حرکت آرام چین به قله هرم قدرت جهانی به نظر می‌رسد این ابرقدرت جدید را ناگزیر کرده که فراتر از آمریکا و رقابت‌های مرسوم با آن، نیم نگاهی عمیق‌تر به مناسبات خود درون شبکه‌ای از ارتباطات استراتژیک با سایر کشور‌ها هم داشته باشد. آنجا که صحبت از ایران است، چین ناچار به درنظر گرفتن منافع کشور‌هایی است که قدرت گرفتن ایران را موجب برهم خوردن موازنه‌های منطقه‌ای و تهدیدی برای خود می‌شمارند. سفر اخیر و پرحاشیه شی جین پینگ به عربستان سعودی تلاشی برای پی بردن چین ظرافت‌های ژئوپولیتیک در این منطقه کلیدی از جهان بود.

در این سفر ۳۰ توافقنامه شراکت استراتژیک جامع بین عربستان و چین به امضا رسید. اما از نکات بسیار حائز اهمیت در این سفر بیانیه‌های مشترک چین و عربستان بود. در این بیانیه‌ها چین نه تنها از ایران خواسته که با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همکاری کند تا به پرسش‌ها و تردید‌ها پیرامون برنامه هسته‌ای پاسخ داده شود بلکه اتهام دخالت ایران در امور داخلی کشور‌های منطقه را به رسمیت شناخته و از تهران خواسته است به این اقدامات پایان دهد. از دیگر نقاط قابل توجه در این بیانیه‌های مشترک، ورود پکن به مسئله جزایر سه‌گانه و ادعایی است که مقام‌های اماراتی در خصوص ابوموسی، تنب‌بزرگ و کوچک کرده بودند. چین در این مسئله با جانبداری از کشور‌های عربی از تلاش‌های امارات برای حل این مسئله استقبال کرده است.

سفر شی جین پینگ به عربستان از دو جهت قابل توجه بود. از یک طرف بیانیه‌های تحریک آمیز علیه ایران موجب حیرت مقامات و حتی افکار عمومی ایران شد و از طرف دیگر گرم شدن روابط عربستان سعودی به عنوان یک متحد بسیار نزدیک به آمریکا با رقیب این کشور یعنی چین موجبات تعجب جهان را فراهم آورد.

پیش از سفر رئیس جمهور چین به عربستان نشانه هائی از اختلاف در روابط ریاض و واشنگتن پدیدار شده بود. عربستان بعد از حمله روسیه به اوکراین به عنوان متحد کلیدی آمریکا در خاورمیانه نه تنها حاضر نشد به تحریم‌ها علیه مسکو بپیوندد بلکه به درخواست‌ها برای افزایش تولید نفت و جبران کسری ایجاد شده در پی تحریم‌ها علیه روسیه، پاسخ منفی داد.

با سفر شی جین پینگ به عربستان و دیدار با سران کشور‌های عربی روابط این قدرت با کشور‌های منطقه وارد فاز تازه‌ای شد. پیش از آن نیز این کشور‌ها روابط اقتصادی گسترده‌ای داشتند. عربستان سعودی به‌طور متوسط روزانه حدود ۱.۷ میلیون بشکه نفت به چین صادر می‌کند. در سال ۲۰۲۱، حجم تجارت چین با عربستان حدود ۸۷.۳ میلیارد دلار، حجم تجارت امارات با چین حدود ۷۲.۴ میلیارد دلار و با عراق ۳۷.۳ میلیارد دلار بود. این در حالی است که بر اساس آمار گمرک چین، حجم تجارت ایران و چین در سال ۲۰۲۱ به ۱۴.۸ میلیارد دلار رسید.

بیشتر بخوانید:  استقبال رسمی چین از رئیسی

آینده سند همکاری راهبردی ایران و چین

در فروردین سال ۱۴۰۰ وانگ یی وزیر امور خارجه وقت چین و محمدجواد ظریف همتای ایرانی اش در جریان دیداری در تهران سند همکاری ۲۵ ساله ایران و چین را امضا کردند. این سند که مذاکرات برای رسیدن به آن از پنج سال قبل شروع شده بود حاوی هیچ قراردادی نبوده و صرفاً یک نقشه راه برای همکاری‌های جامع دو کشور ایران و چین بود.

این توافق که شی جین پینگ رئیس جمهور چین در سال ۲۰۱۶ در جریان سفری به تهران به حسن روحانی آن را پیشنهاد کرده بود در واقع بخشی از ابتکار "کمربند و راه" چین است. اهداف این توافق از سوی محمد جواد ظریف ارتقای عملی روابط در سطح مشارکت جامع و راهبردی، ارائه نقشه راه و افق بلندمدت روابط در عرصه‌های مختلف برای تحقق مشارکت جامع و راهبردی و ارتقای عملی آن و همچنین فراهم ساختن بستری مناسب برای توسعه همه‌جانبه همکاری‌ها در عرصه‌های تجاری، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، دفاعی و امنیتی میان دو تمدن کهن آسیایی عنوان شد. وی همچنین احترام متقابل، پیگیری منافع مشترک به صورت برد - برد در روابط دوجانبه منطقه‌ای و بین‌المللی و به رسمیت شناختن اشتراکات فرهنگی، تقویت چندجانبه‌گرایی، حمایت از حق دولت برای برخورداری از حق حاکمیت برابر و بومی بودن مدل توسعه را از اصول این توافق برشمرد.

بسیاری از ناظران آشنا به امور چین، بعید می‌دانند که تا زمانی که تحریم‌های یکجانبه غرب علیه ایران پابرجاست، پیشرفت چشمگیری در سرمایه‌گذاری چین در حوزه زیرساختی ایران انجام بگیرد؛ نه تنها به این دلیل که شرکت‌های چین با این اقدام خود را در معرض تحریم‌های ایالات متحده قرار خواهد داد بلکه سرنوشت نامعلوم روابط ایران و غرب و احتمال وقوع برخورد نظامی در ماه‌ها و سال‌های آینده، چین را نگران می‌کند که به درون منازعات ایران و غرب کشیده شود.

با این وجود، چین محتاطانه و برای از دست ندادن کارت‌های بازی خود، همچنان به مناسبات نیم بند و دشوارش با ایران ادامه می‌دهد و به نظر می‌رسد می‌کوشد که تعهداتش به تهران را تا جای ممکن به حداقل برساند. این سیاست زیرکانه به پکن امکان می‌دهد که زمان بیشتری بخرد، از ایران در موازنه‌های دیپلماتیک خود با آمریکا استفاده کند و البته آنجا که امکان پذیر است به تجارت نفت با ایران ادامه دهد. برای قضاوت اینکه آیا سفر رئیسی به پکن و مذاکرات متعاقب آن، چیزی از این معادله شکننده را تغییر خواهد داد یا نه، زود است، اما لااقل دولت رئیسی فرصت زیادی نخواهد داشت تا سرمایه‌گذاران، تولیدکنندگان و مردم را متقاعد کند که سفر پرطمطراق او به چین، صفحه شطرنج را بازآرایی کرده است.