اتصال جنوب آسیا به شمال اروپا با راه آهن رشت-آستارا

اقتصاد۲۴-روز گذشته توافقنامه احداث راه‌آهن رشت-آستارا به صورت ویدیوکنفرانس به امضای روسای جمهور ایران و روسیه رسید. راه‌آهن رشت به آستارا، بخش «روی زمین مانده» کریدور «شمال- جنوب» موسوم به INSTC (International North–South Transport Corridor) است که از مسیر‌های راهبردی در نیمکره شرقی جهان محسوب می‌شود. تقریبا ۲۲ سال پیش موافقتنامه اولیه برای ساخت کریدور «شمال-جنوب» به امضای وزیران حمل و نقل روسیه، ایران و هند رسید و از آن زمان، بخش بزرگی از زیرساخت‌های لازم برای حمل و نقل در این «راهگذار» بنا شده است. عمده این زیرساخت‌ها نیز در بخش ریلی است.

کریدور شمال- جنوب چیست؟

کریدور شمال به جنوب، یکی از مسیر‌های مهم ترانزیتی در آسیای میانه است که مسافت ۱۶ هزار کیلومتری حمل بار از طریق کانال سوئز را با یک مسیر ۷ هزار کیلومتری جایگزین کرده و در مقایسه با مسیر‌های سنتی از نظر مسافت و زمان تا ۴۰ درصد کوتاه‌تر و از نظر هزینه تا ۳۰ درصد ارزان‌تر است. در این کریدور، اتصال خلیج عمان و بندر چابهار در ساحل شرق دریای مکران یا دریای عرب به عنوان بندری استراتژیک به این راهگذر در مبادله کالا به شرق کشور و همسایه‌های شرقی و آسیای میانه نقش مهمی ایفا خواهد کرد.

این کریدور تحت یک پروژه ترانزیتی چند وجهی عمل می‌کند و دو حمل دریایی، یکی حمل دریایی خزر و دیگری حمل جنوب را شامل می‌شود و توسط یک بارنامه سراسری از طریق ترکیب خشکی و دریا انجام و کشتی به مقصد می‌رسد.
این کریدور از سه محور تشکیل شده است؛ محور میانی از طریق دریای خزر که مسیر زمینی از سن‌پترزبورگ در شمال غربی روسیه به منطقه آستاراخان در دریای خزر آغاز و سپس از طریق دریا توسط کشتی‌ها به بندر انزلی ایران منتقل می‌شود. در نهایت با حمل و نقل زمینی به بندر چابهار و سپس به بمبئی هند وصل می‌شود. محور شرقی، مسیری زمینی است که از روسیه به ایران شروع می‌شود و از قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان می‌گذرد. مسیر غربی از روسیه به ایران و از طریق آذربایجان است که مستلزم تکمیل ساخت خط ریلی رشت - آستارا در داخل ایران است.

چرا راه‌آهن رشت- آستارا مهم است؟

خط آهن رشت - آستارا در شمال ایران حلقه مفقوده این کریدور است و در صورت احداث این قطعه ریلی، می‌توان گفت که بندر بمبئی در هند تا هلسینکی فنلاند به طول ۱۳ هزار کیلومتر، با اتصال مستقیم ریلی و با عبور از خاک ایران به یکدیگر متصل خواهند شد.

بیشتر بخوانید: رئیسی: سال ۱۴۰۱ سال قدرت مردم بود

مسیر ریلی رشت- آستارا حتی به راهگذر «شرق- غرب» نیز معنا می‌بخشد و قطار کانتینری شانگهای- تهران را می‌توان از مسیر رشت - آستارا - تفلیس، راهی اروپا کرد. اگر این بخش از کریدور ریلی تکمیل شود، کشور‌هایی مثل آذربایجان و روسیه می‌توانند از کوتاه‌ترین مسیر به خلیج فارس و آب‌های آزاد متصل شوند و در هزینه‌های خود نیز صرفه‌جویی کنند. هزینه حمل کالا‌های ترانزیتی از این مسیر، ۳۰ درصد نسبت به سایر مسیر‌های منطقه ارزان‌تر است و زمان حمل‌ونقل کالا‌های هندی به روسیه هم از طریق کانال سوئز به نصف کاهش می‌یابد.

برای ایران، این کریدور دسترسی به ۱۰ شهر روسیه با یک میلیون مصرف‌کننده یا بیشتر در امتداد رودخانه ولگا را باز می‌کند، اما همچنین به عنوان یک مسیر اتصال به آسیای مرکزی و منطقه دریای سیاه گسترده‌تر است. کالا‌های ایرانی می‌توانند از طریق آذربایجان به سمت شرق به بندر آکتائو قزاقستان بروند. با این حال، یک احتمال دیگر، نگاه به سمت غرب به سمت بنادر دریای سیاه گرجستان و بازار اروپاست. این احتمال با لغو تحریم‌های امریکا واقعی‌تر خواهد بود.

راه‌آهن رشت- آستارا چقدر کار دارد؟

راه‌آهن رشت- آستارا به طول ۱۶۲.۵ کیلومتر در دو قطعه طراحی شده و شامل ۹ ایستگاه صومعه‌سرا، ماسال، رضوانشهر، پره‌سر، اسالم، لیسار، حویق، لوندویل و آستارا می‌شود. ظرفیت حمل بار این راه‌آهن در سال نخست بهره‌برداری ۱۰ میلیون تن برآورد شده که در حال حاضر به میزان ۹.۶ میلیون تن تقاضای حمل بار دارد. همچنین راه‌آهن رشت- آستارا ظرفیت جابه‌جایی حدود ۹۹۰ هزار نفر مسافر را در سال بیستم بهره‌برداری خواهد داشت.
برای ساخت این پروژه ریلی، احداث ۶۳ دستگاه پل به طول حداکثر ۴۰ کیلومتر و یک دستگاه تونل در نظر گرفته شده است. عملیات زیرسازی ۱۰ کیلومتر ابتدایی مسیر به صورت دوخطه در قالب راه‌آهن قزوین - رشت - بندر کاسپین در مرحله پایانی و آماده ریل‌گذاری است. راه‌آهن رشت - آستارا به بیش از ۲۱ هزار تن ریل نیاز دارد.

چه مشکلاتی وجود دارد؟

ایران با چالش‌هایی مانند فرسودگی زیرساخت‌های داخلی و ضعف در جذب سرمایه‌گذاری خارجی یا تامین منابع مالی لازم برای تکمیل کریدور به ویژه تامین مالی ساخت «راه‌آهن رشت - آستارا» مواجه است. همچنین تامین مالی ساخت ۲۲ تونل و ۱۵ پل در امتداد کریدور در خاک ایران است که روسیه اخیرا متعهد به حل آن‌ها با ارایه کمک‌های فنی و مالی شده است.

همچنین، افزایش تنش در روابط ایران و آذربایجان پس از جنگ ۲۰۲۰ قره‌باغ، مسیر غربی کریدور را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد که کم هزینه‌ترین و آسان‌ترین مسیر برای عبور است که احتمالا اجرای پروژه را به تاخیر بیندازد. یکی دیگر از چالش‌ها، کوچک بودن ناوگان ایرانی در دریای خزر است، زیرا تعداد محدودی از کشتی‌های رورو بین ایران و روسیه وجود دارد. بحران دیگر این واقعیت است که بندر آستاراخان در جنوب روسیه در زمستان یخ می‌زند و دسترسی را به شدت محدود می‌کند. عدم گسترش در مسیر رودخانه ولگا نیز منجر به کاهش ظرفیت بارگیری کشتی‌ها از طریق آن‌ها شد.

رییسی: توافق راهبردی با روسیه رقم خورد

ابراهیم رییسی روز گذشته در مراسم امضایی که به صورت ویدیوکنفرانس و با حضور ولادیمیر پوتین رییس‌جمهور روسیه برگزار شد، این توافق را گامی مهم و راهبردی در جهت همکاری‌های ایران و فدراسیون روسیه عنوان کرد و گفت: همکاری‌های ایران و روسیه در حوزه‌های مختلف توسعه یافته و این توافق نیز یکی از جلوه‌های مهم ارتقای سطح همکاری‌هاست که امروز میان دو کشور رقم خورد.

رییس‌جمهور در توضیح طرح‌های دولت برای ارتقای نقش‌آفرینی ایران در اقتصاد منطقه گفت: تقویت مسیر پاکستان، ایران و ترکیه، مسیر ریلی شلمچه-بصره و همچنین راه‌آهن چابهار-زاهدان و اتصال دریای عمان و خلیج فارس به اروپا و نیز تکمیل کریدور شمال-جنوب از جمله بسته‌های تعریف شده برای تقویت جایگاه ترانزیتی ایران است که با جدیت پیگیری خواهد شد.

رییسی با بیان اینکه امضای این توافقنامه محدود به همکاری ایران و روسیه نیست و کشور‌هایی که در مسیر گذرگاه ریلی شمال-جنوب قرار دارند، از آن بهره‌مند خواهند شد، اظهار کرد: کریدور شمال-جنوب نه تنها برای ایران و روسیه، بلکه برای همه کشور‌هایی که در مسیر آن قرار دارند، فواید فراوانی خواهد داشت.

رییس کابینه سیزدهم در ادامه تصریح کرد: این مسیر از آسیای شرقی و جنوبی گرفته تا قفقاز و شمال اروپا را به هم متصل کرده و جلوه‌ای از همکاری و همگرایی تجاری و اقتصادی بین همه این کشور‌ها خواهد بود و این همکاری‌ها بیش از پیش توسعه خواهد یافت.

رییس‌جمهور با اشاره به اینکه مذاکرات اولیه این توافق مربوط به دو دهه پیش است که باید در زمان خود اجرا می‌شد، اما به دلایلی به تعویق افتاد، اظهار کرد: امروز با اراده‌ای که بین مسوولان عالی دو کشور جمهوری اسلامی ایران و روسیه وجود دارد، این رویداد بزرگ میان دو کشور در حال انجام است و قطعا نقش و تاثیر بسزایی در تقویت تجارت، اقتصاد و ترانزیت منطقه خواهد داشت.

رییسی فعال کردن ظرفیت‌های جمهوری اسلامی ایران از مسیر سیاست تقویت همسایگی با هدف تثبیت جایگاه شایسته ایران در نظام بین‌الملل را وظیفه ملی، تاریخی و الهی دولت مردمی عنوان کرد و افزود: روسیه و همه کشور‌هایی که در این مسیر قرار دارند به خوبی می‌دانند که مسیر ایران، ارزان‌ترین، باصرفه‌ترین و نزدیک‌ترین مسیر برای فعالیت‌های تجاری، اقتصادی و ترانزیتی در منطقه است.

رییس‌جمهور با بیان اینکه جایگاه و موقعیت ممتاز ایران در منطقه به نحوی است که می‌تواند ظرفیت‌های شرق آسیا را به اروپا متصل کند و امروز امضای توافق نشان می‌دهد که مسیر شمال-جنوب مورد توجه شایسته قرار گرفته است، تصریح کرد: با جدیتی که همکاران بنده در دولت خواهند داشت احداث این مسیر ریلی سریعا آغاز و همه کشور‌های منطقه از منافع آن بهره‌مند خواهند شد.

رییسی با قدردانی از رهنمود‌های رهبر معظم انقلاب اسلامی در راستای احیای ظرفیت‌های اقتصادی و ترانزیتی منطقه افزود: این توافق حتما در جهت توسعه بیشتر روابط میان دو کشور و کشور‌های منطقه موثر خواهد بود و گام بعدی که در اورآسیا و به زودی رقم خواهد خورد، حذف تعرفه میان ۶ کشور است که اقدام مهمی بین ایران، روسیه و کشور‌های عضو اتحادیه اورآسیا محسوب می‌شود.

رییس‌جمهور در تشریح وضعیت کریدور شمال-جنوب گفت: در این کریدور ریلی ۳ بخش مورد توجه است، بخش نخست بخش شرقی این مسیر شامل روسیه، قزاقستان، ترکمنستان و ایران است که با تلاش‌هایی که انجام شده، مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. بخش مرکزی نیز شامل دریای خزر است که باید در جهت تقویت بنادر و ناوگان دریایی در آن اقدامات جدی صورت گیرد و نقصان بخش غربی این مسیر بین رشت و آستارا نیز با این توافق برطرف می‌شود و کریدور شمال-جنوب می‌تواند به صورت همه‌جانبه مورد استفاده قرار گیرد.

رییسی در ادامه در توضیح برخی طرح‌های دولت برای ارتقای نقش‌آفرینی ایران در اقتصاد منطقه گفت: تقویت مسیر پاکستان، ایران و ترکیه، مسیر ریلی شلمچه-بصره و همچنین راه‌آهن چابهار-زاهدان و اتصال دریای عمان و خلیج فارس به اروپا از جمله مسیر‌ها و بسته‌های تعریف شده برای تقویت جایگاه ترانزیتی جمهوری اسلامی است که با قوت و جدیت پیگیری خواهد شد.

رییس‌جمهور ضمن ابراز امیدواری نسبت به احیای سهم و جایگاه ایران در منطقه و روابط اقتصادی دوجانبه و چندجانبه در نظام بین‌الملل با اجرای این طرح‌ها تاکید کرد: جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه ظرفیت‌های اقتصادی بالایی برای همکاری دارند و اراده دو کشور بر همکاری و تبادل این ظرفیت‌هاست و امیدواریم با همکاری‌ها و پیگیری‌هایی که از سوی مسوولان عالی دو کشور وجود دارد، این توافقنامه هر چه زودتر به اجرا و بهره‌برداری برسد.

پوتین: این یک هدف کوچک است

رییس‌جمهور روسیه نیز در مراسم امضای این توافقنامه از رهبر معظم انقلاب و رییس‌جمهور ایران برای توجه به همکاری‌های بین دو کشور قدردانی کرد.
به گزارش ایسنا، ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهور روسیه در مراسم امضای سند احداث خط ریلی راهبردی رشت-آستارا گفت: ایجاد مسیر مستقل و بدون وقفه در حمل‌ونقل در مسیر شمال-جنوب برای ما مهم است.
وی ادامه داد: طرح اتصال بنادر روسیه در حاشیه دریای بالتیک به بنادر ایرانی در حاشیه دریای خلیج‌فارس، بعد از ۲۰ سال عملی می‌شود و کالا‌های تجاری از طریق این مسیر ظرف ۱۰ روز منتقل می‌شود در صورتی که در حال‎‌حاضر بین ۳۰ تا ۴۵ روز زمان می‌برد.

پوتین گفت: این طرح آغاز اجرای پروژه عظیمی است، یعنی تکمیل کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب. ما مباحث زیادی را داشتیم که ایجاد این مسیر مستقیم و بدون حمل‌ونقل خیلی مهم است. هدف آن اتصال بنادر روسی حاشیه دریای بالتیک و دریا‌های شمالی با بنادر حاشیه دریای خلیج فارس و با اقیانوس هند است.
پوتین ادامه داد: من یادآور می‌شوم که تصمیم اصولی در خصوص کار مشترک روسیه و ایران طی مذاکرات در سطح عالی در تهران در جولای ۲۰۲۲ اتخاذ شده بود. امروز، این ایده که سابقه‌ای بیست ساله دارد، عملی می‌شود. در این شهر‌های ایرانی، یعنی رشت و آستارا یک راه‌آهن با فاصله ۱۶۲ کیلومتر احداث خواهد شد. این یک هدف کوچک است، اما بالاخره رسیدن به آن به ما فرصتی می‌دهد که طی مسیر شمال-جنوب حمل‌ونقل بی‌وقفه داشته باشیم.

او تاکید کرد که این مسیر ریلی که خط راه‌آهن رشت-آستارا بخشی از آن خواهد بود، فرصتی برای ایجاد تنوع در مسیر‌های بین‌المللی حمل‌ونقل ایجاد می‌کند.
پوتین تاکید کرد که با اجرای این طرح، «لجستیک بهتری خواهیم داشت، وضعیت اشتغال بهتر و جذابیت سرمایه‌گذاری استان‌های روسیه با ایران بیشتر می‌شود.»
او با اشاره به اینکه مسیر‌های دیگری نیز برای توسعه منطقه‌ای این طرح وجود دارد، بیان کرد: «امیدوار هستیم که در اسرع وقت در فرمت سه‌جانبه یعنی با شرکت طرف آذربایجانی، متن موافقتنامه همکاری در خصوص توسعه زیرساخت‌های راه‌آهن برای ارسال کالا‌ها از طریق شمال به جنوب را نهایی کنیم.»

رییس‌جمهور روسیه با اشاره به تعاملات تهران-مسکو در این باره گفت: همان‌طور که ما تعاملات موفقی در چارچوب این پروژه عظیم داریم، نشان‌دهنده سطح عالی روابط ایران و روسیه است که ثمربخشی از ویژگی‌های آن است. هم در روسیه و هم در ایران ما اهمیت خاصی برای این موضوع قائل هستیم که ارتباطات دوجانبه تجاری-اقتصادی ادامه بیابد. من مایلم از جنابعالی، آقای رییسی و جناب آقای علی خامنه‌ای، مقام معظم رهبری بابت آنکه توجه دایمی به همکاری‌های دو کشور دارید، قدردانی کنم. این موقعیت را مغتنم شمرده و خواهش می‌کنم خدمت مقام معظم رهبری (بهترین) آرزو‌های من را ابلاغ کنید.