افغانستان رتبه اول سرمایه‌گذاری خارجی در ایران؛ وعده‌های پوشالی چین و روسیه

اقتصاد ۲۴-۲۷ بهمن ماه ۱۴۰۱ احمد اسدزاده، معاون امور بین‌الملل وزارت نفت، از طراحی و ارائه بسته ۴۰ میلیارد‌دلاری به چین برای سرمایه‌گذاری در زنجیره ارزش صنعت نفت ایران خبر داد و گفت: «علاوه‌بر‌این در سفر اخیر رئیس‌جمهور به چین، بسته‌ای برای جذب فاینانس چین ارائه شده است».

او در برنامه گفت‌وگوی ویژه خبری با بیان اینکه مذاکرات خوبی بین ایران و چین در جریان است، اظهار کرد که سال گذشته در سفری که به همراه حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه، به چین داشتند، یک بسته صد میلیارددلاری را ارائه دادند و پس از آن هم بسته‌ای هدفمندتر و هوشمندتر طراحی و ارائه دادند که شامل پروژه‌هایی مانند ام‌تی‌او و متانول اولفین می‌شد.

خبر سرمایه گذاری ۴۰ میلیارددلاری چین در صنعت نفت ایران، اگرچه تیتر پرسروصدایی بود؛ اما نهایتا مسکوت ماند.چند روز بعد، یعنی بهمن ۱۴۰۱، معاون اسبق وزارت اقتصاد با اشاره به امضای سند ۲۵ساله ایران و چین و این ادعا که که قرار است چین ۲۸۰ تا ۴۰۰ میلیارد دلار در صنعت نفت، گاز و پتروشیمی سرمایه‌گذاری کند، موج خبری دیگری به راه انداخت.

امیر دلیری درباره توافق جامع ۲۵‌ساله ایران و چین به خبرگزاری تسنیم گفته بود: «امضای این سند باعث تقویت همکاری‌های اقتصادی، پولی و مالی و تجارت خواهد شد. درباره جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و سرمایه‌گذاری‌های مشترک بین شرکت‌های خصوصی و دولتی دو کشور که یکی از محور‌های اصلی این سند همکاری است، مقرر شده چین مبلغ ۲۸۰ تا ۴۰۰ میلیارد دلار در صنعت نفت، گاز و پتروشیمی ایران سرمایه گذاری کند».

بیشتر بخوانید:چرا اقتصاد ايران قادر به جذب سرمايه نيست؟/ سياه‌چاله‌ای كه سرمايه‌گذاری را می‌بلعد

البته زمستان گذشته نخستین باری نبود که در دولت رئیسی ارقام درشت سرمایه‌گذاری خارجی در ایران سروصدا می‌کرد. مثلا جواد اوجی، وزیر نفت، در یکی از همان ماه‌های اول روی کار آمدن این دولت خبر داد که به‌زودی سرمایه‌گذاران چینی در قالب توافق ۲۵‌ساله بین دو کشور حدود ۱۵ تا ۲۰ میلیارد دلار در میادین نفت و گاز ایران سرمایه‌گذاری خواهند کرد و حتی ابراز امیدواری کرد چنین سرمایه‌گذاری‌ای از طرف روسیه نیز انجام شود.

اوجی با بیان اینکه برای جذب و تشویق سرمایه‌گذاران، قرارداد‌ها را تغییر داده و در آن‌ها تنوع ایجاد کرده ایم، افزود: «در هشت سال آینده، ۱۵ تا ۲۰ میلیارد دلار از منابع نفت و گاز برای توسعه میدان‌ها اختصاص می‌دهیم و در حدود همین رقم را نیز سرمایه‌گذاران چینی در قالب توافق ۲۵‌ساله، بانک‌ها و هلدینگ‌ها سرمایه‌گذاری می‌کنند که از منافع میدان‌ها سهم خواهند داشت، تلاش می‌کنیم با روس‌ها نیز مانند چینی‌ها در این زمینه قراردادی داشته باشیم». همان زمان یعنی بهمن ماه سال ۱۴۰۰، وزیر نفت درباره سفر به روسیه و اینکه آیا قرارداد یا تفاهم نامه‌ای امضا شده است یا خیر؟ نیز گفت: «بله، در این حوزه از گذشته هم نقشه راه خوبی را با طرف روس داشتیم و بنده به عنوان رئیس کمیسیون اقتصادی و وزیر انرژی روسیه نقشه راه جامعی را در حوزه صنعت نفت و گاز در همه بخش‌های بالادستی و پایین‌دستی مورد نیاز ما و بحث سرمایه‌گذاری و انتقال فناوری
ترسیم کردیم».

چند ماه بعد از این ادعاها، تیر ماه سال ۱۴۰۱، جنجالی‌ترین خبر دولت درباره جذب سرمایه خارجی در خروجی رسانه‌ها قرار گرفت. روزنامه‌های دولت تیتر زدند: «بزرگ‌ترین سند سرمایه‌گذاری خارجی کشور به امضا رسید».

آن‌ها نوشتند یک تفاهم‌نامه ۴۰ میلیارددلاری بین شرکت ملی نفت ایران و شرکت گازپروم روسیه منعقد شد که تاکنون در تاریخ صنعت نفت و حتی فراتر از آن، در تاریخ اقتصاد کشور بی‌سابقه بوده است. با امضای این سند، حجم تفاهم‌نامه‌ها و قرارداد‌های داخلی و خارجی صنعت نفت در ۱۰ ماه اخیر از مرز ۷۰ میلیارد دلار عبور کرد؛ ۷۰ میلیارد دلاری که حدود نیمی از نیاز صنعت نفت در زمینه سرمایه‌گذاری را تأمین خواهد کرد و آثار آن در کمتر از ۱۰ سال آینده نمایان خواهد شد.

مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران هم در مراسم امضای تفاهم‌نامه مذکور با گازپروم، اظهار کرد: «بر‌اساس برنامه‌های تولید نفت و گاز، پیش‌بینی شده است که در افق ۱۴۰۸ با انجام ۱۶۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری، ظرفیت تولید روزانه نفت به ۵.۷ میلیون بشکه و ظرفیت تولید گاز به ۱.۵ میلیارد مترمکعب در روز برسد». به گفته محسن خجسته‌مهر این سرمایه‌گذاری ۴۰ میلیارددلاری بخشی از آن ۱۶۰ میلیارد دلار و برای افزایش تولید نفت و گاز است و نشان می‌دهد که ایران و روسیه متعهد به تأمین پایدار انرژی هستند. این معاون وزیر نفت همچنین با اشاره به سابقه همکاری‌های نفتی ایران و روسیه در دولت رئیسی، تأکید کرد: «هم‌اکنون چهار میلیارد دلار قرارداد با شرکت‌های مختلف روس برای سرمایه‌گذاری اجرا شده و سرمایه‌گذاری خارجی دولت رئیسی از این بابت با جهشی خیره‌کننده روبه‌روست».

حالا حدود ۱۵ ماه از این ماجرا گذشته و به نظر می‌رسد این سند همکاری در بایگانی اسناد روس‌ها جا خوش کرده و حتی به قرارداد هم نرسیده است. در اعداد و ارقام اعلام‌شده امروز ظاهرا از سرمایه‌گذاری خارجی حتی ردپای وعده چند ماه پس از خبر گازپروم هم نیست؛ وعده‌ای که وزیر نفت داد و قرار بود بر پایه آن سرمایه‌ای ۴.۵ میلیارددلاری برای میادین نفتی ایران دست‌وپا شود.

۱۰ آبان ماه ۱۴۰۱ جواد اوجی در نشست هماهنگی با نمایندگان کارگروه‌های مختلف طرف ایرانی کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و روسیه برای بررسی اسناد تدوین‌شده به منظور مذاکره و امضای سند نهایی همکاری‌های تهران- مسکو، اظهار کرد: «به‌زودی با جمع‌بندی‌های انجام‌شده اسناد کلی توافق‌ها بین دو کشور امضا خواهد شد. تاکنون سرمایه‌گذاران و شرکت‌های روس قرارداد هفت میدان نفت و گاز را با ایران به ارزش ۴.۵ میلیارد دلار نهایی کرده‌اند. بعضی از این پروژه‌ها هفت تا ۳۵ درصد پیشرفت فیزیکی داشته است».

چند ماه بعد، یعنی تیر ماه ۱۴۰۲ نیز معاون اقتصادی وزیر امور خارجه با اشاره به اقدام‌های انجام‌شده همسو با جذب سرمایه خارجی گفت: «در دو سال گذشته در بخش نفت و گاز، هفت‌میلیارد‌و ۵۰۰ میلیون دلار سرمایه جذب و عملیاتی شده است». صفری با اشاره به اولویت‌بندی دولت سیزدهم در برقراری ارتباط با کشور‌های همسایه تأکید کرد که هدف دولت هم‌زمان به برقراری ارتباط مؤثر با کشور‌های آفریقایی، چین، روسیه، هند و آمریکای لاتین افزایش صادرات در بازار‌های پایدار است.

از آرزو‌ها تا واقعیات آماری

با وجود تمام اخباری که مسئولان دولتی تنها درباره یک بخش، یعنی انرژی مطرح می‌کنند، آمار‌های رسمی ماجرا را به شکل دیگری روایت می‌کنند. برای مثال گزارش آنکتاد (کنفرانس توسعه و تجارت ملل متحد) نشان می‌دهد ایران در سال ۲۰۲۱، در تمام بخش‌ها مجموعا ۱.۴۲۹ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی جذب کرد. این در حالی است که در سال ۲۰۲۱ در جهان، ۱.۵۸۲ تریلیون دلار جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی انجام شده؛ اما سهم ایران از این میزان سرمایه‌گذاری در جهان ۰.۰۹ درصد بوده است. همچنین بر‌اساس این گزارش، ایران در سال ۲۰۲۱ (۱۴۰۰) در جایگاه هشتادم در میان کشور‌های بررسی‌شده قرار گرفته که در مقایسه با گزارش سال قبل از آن هشت پله نزول داشته است.

علاوه‌براین، به گزارش مهر، علی فکری، رئیس کل سازمان سرمایه‌گذاری و کمک‌های اقتصادی و فنی ایران، نیز چند روز پیش آخرین آمار سرمایه‌گذاری خارجی‌ها در ایران در شش‌ماهه ابتدای امسال را تنها دو میلیارد دلار اعلام کرد.

به گفته او در مقایسه با سال گذشته صدور مجوز‌های جذب سرمایه‌گذاری افزایش داشته است؛ ولی درباره جذب سرمایه‌گذاری در منطقه به‌ویژه حاشیه خلیج فارس و ترکیه عقب هستیم. هدف‌گذاری سرمایه‌گذاری خارجی ۳۰ تا ۴۰ میلیارد دلار است؛ اما میزانی که مجوز برای آن تا به امروز صادر شده است، مبلغ سه تا چهار میلیارد دلار بوده است». همچنین طبق اظهارات فکری، بیشترین سرمایه‌گذاری خارجی را در ایران، نه چینی‌ها یا روس‌ها؛ بلکه اتباع افغانستانی در کشور داشته‌اند.

در شش ماه ابتدای امسال بعد از افغانستان، کشور چین به میزان ۶۰ تا ۷۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری کرده است و بعد از چین نیز عراق رتبه سوم را دارد؛ اما سال گذشته طبق گزارش مهر، طبق آمار انجمن سرمایه‌گذاری ایران، روسیه با سرمایه‌گذاری در پروژه‌های نفتی، به اولین سرمایه‌گذار خارجی در ایران تبدیل شده بود، البته نه با این ارقامی که مسئولان دولت می‌گویند؛ سال گذشته سرمایه‌گذاران این کشور ۲.۷ میلیارد دلار در طرح‌های نفتی در استان ایلام سرمایه‌گذاری کرده بودند.