اقتصاد۲۴-شب یلدا یا شب چله یکی از قدیمیترین جشنهای ایرانی است که مثل عید نوروز و چهارشنبهسوری از تاریخ و پیشینهی قدیم ایران به یادگار مانده. این شب از تمام شبهای سال بلندتر است و اجداد ما هر سال آن را جشن میگرفتهاند.
نزدیک به چند هزار سال است که آخرین شب پاییز یعنی شب یلدا که تاریکترین و درازترین شب سال است توسط ایرانیان جشن گرفته میشود و آیینها و رسومات مختلفی در این شب به یاد ماندنی در کنار هم سپری میکنند، شب زیبایی که در شهرهای مختلف ایران آداب و رسومی دارد.
یکی از مهمترین شبهای ایران باستان شب یلدا میباشد که از دیرباز تا به امروز مورد توجه و اهمیت ایرانیان واقع شده است جشنها و شب نشینیهایی که در این شب توسط مردم در اقصی نقاط کشور برگزار میشود یک سنت دیرینه محسوب میشود که تا امروز نیز نه تنها از ارزش آن چیزی کم نشده است بلکه جایگاه بسیار ویژهای در نزد ایرانیان پیدا کرده است.
آداب و رسوم کشور ما در شب یلدا متفاوتتر از سایر کشورها میباشد امروز ما قصد داریم هر آنچه که مربوط به این شب عزیز و خاص است در بخش فرهنگ و هنر نمناک برای شما کاربران عزیز بازگو کنیم.
بیشتر بخوانید:اعلام محدودیتهای ترافیکی ویژه شب یلدا
شب یلدا بلندترین شب سال که به زمان مابین غروب آفتاب از تاریخ ۳۰ آذر یعنی آخرین روز پاییز تا طلوع آفتاب ۱ دی ماه یعنی نخستین روز زمستان مربوط میشود مصادف با انقلاب زمستانی در نیمکره شمالی میباشد به همین علت از آن تاریخ به بعد طول شب کوتاهتر و طول روز بیشتر میشود.
یلدا برگرفته از یک واژه سُریانی میباشد که به تولد و زایش معنی شده است. سریانی زبان رایج مسیحیها بوده است که از تحقیق و بررسی در کتب تاریخی واژه نامهها کسب شده است دانشمند بزرگ و تقویم شناس ابوریحان بیرونی با نام میلاد اکبر از شب یلدا یاد میکند و آن را میلاد خورشید دانسته است.
واژه یلدا به طور دقیق مشخص نیست که چطور و چه زمانی به زبان فارسی ورود کرده است این گونه از تاریخ بر آمده است که مسیحیان اولیه که در روم زندگی میکردند دچار سختیهای فراوانی بودند در همان حال عدهای از آنها تصمیم به مهاجرت به ایران میکنند و به خاطر نزدیک بودن فرهنگها این واژه سریانی به زبان فارسی راه پیدا میکند.
همانطور که میدانید تاریخچه و پیشینه یلدا به زمانهای بسیار گذشته برمیگردد، ولی مشخص نیست قدمت دقیق آن به چه زمانی تعلق دارد بسیاری از باستان شناسان هفت هزار سال پیش را برای تاریخ شب یلدا مطرح کرده اند. ظروف سفالی دوران قبل از تاریخ را به استناد گرفته اند چرا که نقوش حیوانی ماههای ایرانی همچون عقرب و قوچ داخل این ظرفها هک شده اند البته ناگفته نماند نقوش کشفیات باستان شناسی و کتیبهها نادرند، ولی باستان شناسان بر این باورند که تا ۷۰۰۰ سال پیش نیز میتوان آیین مربوط به شب یلدا را رصد کرد.
با تمام این تفاسیر چیزی که به عنوان شب یلدا به رسمیت شناخته شده است به ۵۰۰ سال پیش از میلاد برمیگردد و تاریخ وارد شدن آن به تقویم رسمی ایرانیان باستان به زمان داریوش یکم مربوط میشود تقویمی که شامل گاه شماری مصریها و بابلیها است.
دانستیم که آخرین شب پاییز که درازترین و تاریکترین شب سال محسوب میشود با نام شب یلدا جایگاه ویژهای در میان ایرانیان کسب کرده است و مردم ایران تا سپیده دم با انواع و اقسام برنامههای مفرح در کنار یکدیگر این شب دراز را به خوشی سپری میکنند تا تاریکی و سردی و اندوه غیبت خورشید روحشان را تضعیف نکرده و با آسمانی روشن به رختخواب رفته به راحتی استراحت کنند.
طبق سنتهای دیرینه در آیین کهن در اولین روز دی ماه شاهان ایرانی تاج و تخت شاهی را زمین گذاشته و با لباسی سپید به سمت صحرایی میرفته و بر روی فرش سفید مینشستند و نگهبانان و دربانان کاخ شاهی و همه خدمتکاران و بردهها در سطح شهر آزاد شده و مثل دیگران زندگی میکردند و همگی چه رئیس و چه پادشاه و چه مردم عادی به طور یکسان و در یک جایگاه بودند. البته ناگفته نماند صحت و سقم این گفته ثابت نشده که شاید تنها افسانهای بیش نباشد.
جشن یلدا امروزه توسط ایرانیان با شب نشینی اقوام و خانواده در کنار یکدیگر برگزار میشود بدین گونه که اعضای خانواده در این شب مهم گردهم آمده و افراد مسن خانواده شروع به تعریف کردن قصههای کهن میکند که خوردن هندوانه، آجیل و انار و شیرینی و میوههای مختلف از جنبههای نمادین این شب عزیز میباشد اغلب این میوهها دانههای زیادی دارند و به نوعی جادوی سرایتی به شمار میروند که انسانها با توسل به برکت پردانه بودن آنها نیروی باروری را در خود نیز افزایش میدهند و هندوانه و انار را به خاطر سرخی رنگ شان نمایندگی از خورشید در شب تصور میکنند.
از آیینهای رایج و معروف و مرسوم شب یلدا میتوان به آتش روشن کردن، قصه گویی ریش سفیدان و بزرگان، خوردن تنقلات و تفآلی بر حافظ اشاره کرد.
از آنجایی که آتش روشن کردن در دیدگاه گذشتگان نماد روشنی و خورشید بود و همچنین بعضیها آن را برای رفع تاریکی و نحسی اهریمن میشناختند از این رو برای فراری دادن تاریکیها و قوای اهریمن آتش روشن میکردند تا محفلی گرم در کنار یکدیگر ایجاد کنند.
در شب یلدا خانوادهها دور هم جمع میشوند و به شعرخوانیها و داستان خوانی بزرگترها و پیرترها گوش فرا میدهند. قصههایی غیر واقعی و کوچک که قهرمانهای آن پریان و دیوها و جانوران هستند و مطمئنا شنیدنش برای هر کودکی خوشایند و جذاب میباشد؛ و بسته به فرهنگ هر شهر یا استانی قصههای مربوط به خودشان نقل میشود به عنوان مثال قصه حسین کرد شبستری در میان آذربایجانیها و داستانهای شاهنامه در بین خراسانیها رایج میباشد.
شاهنامه خوانی و فال حافظ در شبهای یلدا یکی دیگر از سرگرمیهای ایرانیان میباشد و از دیرباز مرسوم بوده است چنانچه برای تفآل زدن به حافظ مخاطب مورد نظر نیت میکند و بزرگ مجلس که قرار است قال بگیرد از او میخواهد این جمله را با خود تکرار کند:ای حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی، من طالب یک فالم، بر من نظر اندازی…
و سپس دیوان را باز کرده و غزل بالای سمت راست را خوانده چراکه جواب تفآل میباشد اگر با وسط غزل مواجه شدند فال باید از ابتدای غزل یعنی صفحه پشت خوانده شود. پس از اینکه غزل خوانده شد آن را تفسیر میکنند. چنانچه فال با محتوای مثبت از آب در آمد یعنی فال خوب است، اما اگر منفی بود یعنی بد است البته نا گفته نماند تمامی غزلیات حافظ محتوایی روحیه بخش و عاشقانه دارند؛ و همچنین شاهنامه خوانی جزء جدایی ناپذیرترین برنامههای شب یلدا میباشد که از دیرباز رایج میبوده است شاهنامهها اگر با شیوه نقالی خوانده شود جذابیتش صد چندان میشود. شانس بزرگی هست که در خانواده تان چنین شخصی را داشته باشید.
چیدن سفره شب یلدا با انواع خوراکیها و تنقلات یکی از آیینهای این شب بیادماندنی میباشد که شامل آجیلهای مخصوص و میوههایی همچون انار و هندوانه و دیگر تنقلات داخل آن قرار میدهند. جالب است بدانید در دوران گذشته سفرهای با اسم میَزد پهن میشده است و از میوههای خاص خشک وتر و آجیل و یا به اصطلاح زرتشتیان لُرک در سفره استفاده میشده است که یکی از اجزای اصلی سفره میباشد و در حقیقت ولیمه این جشن به شمار میرود. از سایر اجزا میتوان به عطردان، آتشدان، بخوردارن و بَرسَم اشاره کرد. بَرسَم ابزاری برای دعا خوانی میباشد که از فلز نقره و برنج و یا شاخه گیاهی خاص درست میشود.
اصلیترین میوه شب یلدا انار میباشد چرا که گذشتگان آن را مایه برکت و باروری میدانستند و این تفسیر را بخاطر دانههای زیاد آن مطرح کردند و همچنین رنگ قرمزی که دارد نماد خورشید و شادی است. در حقیقت خوردن و وجود انار در سفره شب یلدا به علت اعتقاد به تاثیر جادوی سرایتی آن بوده است به طوری که با خوردن انار و توسل کردن به آن نیروی باروری و برکت را در خود بالا میبردند.
بیشتر بخوانید:حسرت یلدا بر دل کارگران/ بازار باز هم از مسئولان دستور نگرفت!
قداست میوه انار از دوران بسیار قدیمی برای همه ثابت شده است و حتی دارای جایگاه ویژهای در میان ادیان بزرگ جهان داشت چراکه در افسانهها و اساطیر هم نام آن ذکر شده است. انار در دین زرتشتی از مقدسات محسوب میشود و از درختان مینوی است و جالب است بدانید در مراسم دینی زرتشتیان از شاخهها و میوه آن بکار میرود.
و، اما هندوانه هم همانند انار یکی از خاصترین میوههای شب یلدا است، ولی سوالی که اینجا مطرح است این است که اول سرما خوردن هندوانه کمی عجیب نیست؟ باید بدانید همانطور که هندوانه یک میوه تابستانی است بنابر این علاوه بر رنگ سرخش یادآور حرارت و گرمای تابستان و همچنین نماد خورشید میباشد.
البته از سایر میوهها و مرکبات همچون پرتقال، سیب، خرمالو، گلابی و یا حتی کدو تنبل و لبو هم میتوان استفاده کرد.
آجیل و تنقلات مخصوص از جمله مغز پسته، بادام، گردو، فندق و در کنار آن توت و انجیر خشک یکی از گزینههای مهمتر از شام در شب یلدا میباشد. همانطور که میدانید نگهداری طولانی مدت میوهها در گذشته راحت نبود برای همین برای مصرف و نگهداری بسیاری از میوهها اقدام به خشک کردن آنها میکردند.
غیر از مواردی که در متن فوق ذکر شد از گندم، تخمه هندوانه، نخود برشته و شاهدانه نیز در شب یلدا میتوان مصرف کرد.
جالب است بدانید امروزه از خوراکیها و تنقلات دیگر از جمله پشمک یا باسلق نیز در سفره شب یلدا بکار میرود.
در بعضی شهرستانها معمولا جدا از مراسم مشترک بین همه خصوصیات و ویژگیهای منحصر به فرد دیگری نیز هستند که ناشناخته و مسکوت مانده اند. اکنون در ادامه این مطلب مفید شما را با آداب و رسوم تعدادی از شهرهای کشور ایران آشنا میکنیم.
در این خطه رسم است که خوانچههای مزین شده و پر زرق و برق به خانه نامزد یا خانه تازه عروس میبرند؛ و در سینیهای زیبا هندوانهها را تزیین کرده و شالهای قرمز رنگی در کنار ان میگذارند در حالیکه مردم شمال با تزیین ماهی این رسم را برگزار میکنند.
آیینها و رسومات ویژه و خاصی از دیرباز در اصفهان جاری است که در حال حاضر نیز این رسومات پا برجا و ادامه دار هستند اصفهانیها بر این باورند که چله در ایران به دو بخش تقسیم شده است یکی چله بزرگ و دیگری چله کوچک.
از اول دی ماه تا دهم بهمن ماه زمان چلهی اول است، اما چله کوچک از دهم بهمن تا سی بهمن ادامه دارد. شب چله و ایین برگزاری آن در مناطق مختلف متفاوت است. در اصفهان این شب به نام چله زری (مونث) نامگذاری شده، ولی در شهرها و مناطق مختلف با رسم و رسومات این شب به عمو چله (مذکر) معروف است.
در پاسخ به این سوال که چرا این شب شامل جنسیت شده، گفته میشود، چون از ابتدا هم اشیا و جانداران دارای جنسیت ماده و نر و یا مذکر و مونث بوده و هست به همین دلیل به این روزها و شبها هم نام تعیین شده.
مردم اصفهان دو شب را با نام شب چله برگزار میکنند که این شبها رسوم مخصوص به خود را دارند. این شبها با حضور گرم خانوادهها صورت میگیرد. در شب چله اصفهانیها سفرهای را با نام سفرهی شب چله باز میکنند که در این سفره هندوانه را به دلیل کروی بودنش سمبل خورشید میدانند و آن را در سفرههای خود جای میدهند.
در این شب همهی بستگان دور هم جمع میشوند تا کهنسالترین فرد فامیل برای آنها «متیل» بخواند.
متیل به قصهی بلند و افسانهای که توسط فرد حفظ، شده گفته میشود. آنها برای اینکه زمستان پر بارش و برفی داشته باشند آشهای محلی مانند دووا و شیر برنج را میپزند. آش دووا را در ظرفهای بزرگی که برای جمعیت زیادی برسد میپزند و یک نوع آش دوغ است.
مردم کهگیلویه و بویر احمد در این شب رسمی به اسم «کاسه بهره» دارند که این رسم به این صورت است که برای همسایههای فقیر غذا برده میشود.
غذای معروف و سنتی شب یلدای آنها آش کارده، شله ماش و شله بادام میباشد.
مازندرانیها هم شب یلدا را بسیار مهم و گرامی میدارند. آنها در شب چله به منزل بزرگترها میروند و در دورهمیهای خود به خوردن خوراکی و میوههای مخصوصی، چون انار و هندوانه و ازگیل میپردازند. فردوسی خوانی میکنند و فال حافظ میگیرند. شب را با شنیدن داستانها و صحبتهای بزرگترها صبح میکنند و اعتقاد دارند که صبح شب یلدا خورشید به تاریکی و سیاهی پیروز شده است.
مردم شیراز سفره شب چله را همانند سفره نوروز رنگین میکنند. آنها سردیجاتی از جمله مرکبات و هندوانه را برای افراد سرد مزاج و خوراکیهای گرم از جمله خرما و رنگینک را برای افراد با مزاج گرم آماده میکنند. خواندن شعرهای حافظ یکی از رسمهای جدا نشدنی برای شیرازیها است. حافظ خوانی به عنوان رسم همیشگی و کلی شب نشینان یلدا شده است.
فال سوزن هم یکی از رسوم همدانیها در شب یلدا است به اینصورت که همه دور تا دور هم مینشینند و پیرزنی به صورت مداوم شعر میخواند و دختر کوچکی هم بعد از تمام شدن هر شعر به یک تکه پارچه آب نخورده و نبریده سوزن میزند و شعرهای پیرزن بنا بر ترتیب نشستن مهمانها فال آنها میشود.
در همدان هم شب یلدا خوراکیهای مخصوص شهر را که مربوط به آب و هوای آنجا هست میخورند. در شهرهای ملایر و تویسرکان معمولیترین خوراکیهای موجود مانند کشمش و گردو و میز خورده میشود.
در اردبیل نیز در این شب دور هم جمع میشوند و تا نیمههای شب کنار هم مینشینند. از جمله خوراکیهایی که در این شب رسم هست هندوانه، انار، پرتقال، تخمه، ماهی، پلو و. میباشد.
برا اساس آیینهای قدیمی در این شهر نیز این شب را گرامی میدارند و با شعر خواندن، قصه گویی، فال گرفتن و خوردن آجیل و خوراکی شب را بیدار میمانند و شادی میکنند.
آنها میوههایی را که در این شب میخورند به نوعی نمادی از خورشید میدانند مثل هندوانه، انار سرخ، سیب سرخ و یا لیموی زرد.
قصههایی همچون حسین کرد شبستری، رستم و سهراب، شیرین فرهاد به شعر خوانی از اشعار دلنشین و معروف شامی کرمانشاهی در این شب در مجالس مردم کرمانشاه خوانده میشود و خوراکیهایی از جمله مشکل گشا، آجیل، کاک، راحت الحلقوم، نان برنجی و شیرینی محلی نان پنجرهای پذیرایی میشود. فال گرفتن یکی از عادات زیبای کرمانشاهی است که با اتکا به اعتقادات خود رهنمودهای آن را چراغ روشنی برای حل مشکلات خود قرار میدهند.
«شه وی چله» اصطلاح کُردی شب چله یا شب یلدا میباشد. عکس خانهها از قدیم در این شهر نان سنگک با دلمه خوشمزه برای پذیرای میهمانان تدارک میبینند و این امر به شکل یک رسم رایج در این شهر جا افتاده است.
مردم گلستان دوره یک کرسی جمع شده و نقل اندازی میکنند نقل اندازی همان تعریف کردن داستانهای شفاهی یا همان مثل گویی میباشد. میوههای جنگلی و باغی میوههای مخصوص این شب در گلستان است شیرینیهایی همچون کَسمَک و مَت و همچنین کندس، لیمو، پرتقال و ولیک سفره شب یلدا را در خانه گلستانیها رنگین میکند.
در خراسان جنوبی آداب و رسوم این شب کمی متفاوتتر از دیگر شهرها میباشد به عنوان مثال یکی از خاصترین پایینهای شب یلدا در خراسان جنوبی مراسم کف زنی میباشد.
در این مراسم اقدام به خیساندن ریشه گیاهی به اسم چوبک در آب میکنند و بعد از اینکه چند بار جوشاندند داخل ظرف بزرگ سفالی به اسم تغار میریزند و جوانان و مردان طایفه با دسته چوبهای نازک درخت انار به اسم دسته گز مایع به دست آمده را هم زده تا به حالت کف در آید. جوانان هم قبل از اینکه کف را برای خوردن آماده کنند با مالیدن آن به سرو صورت همدیگر شادی میکنند. توجه داشته باشید برای اینکه از این ماده کف خوبی به دست آید بایستی این کار را در محیط سرد انجام داد.
در آخر کفی که به دست آمد را با شیره شکر مخلوط و آماده خوردن کرده و نهایتا با پسته و مغز گردو تزیین شده و برای پذیرایی مهمانان بکار میبرند.
آداب و رسوم خاصی در شب یلدای قزوینیها رقم میخورد آن هم اینکه اهالی این شهر قبل از هر چیزی به دید و بازدید میپردازند و به دیدار بزرگترهای فامیل رفته و برایشان میوههای سرخ رنگ خشک شده که شب چره نام دارند میبرند چرا که این کار از نظر آنها شگون دارد.
بیشتر بخوانید:هزینه رزرو جشن یلدا در کافهها و هتلهای تهران
مردم قزوین در این شب با درست کردن سبزی پلو با ماهی (دودی) و همچنین خوردن انار، هندوانه و تنقلات مختلف همچون گردو، تخمه، انجیر خشک، کشمش و آجیل مشکل گشا شب طولانی خود را به اولین صبح زمستانی میرسانند بانوان سالخورده قزوینای بر این باورند که اگر ننه سرما در این شب گریه کند باران میبارد و چنانچه پنبههای لحاف بیرون بریزد برف میبارد و اگر گردنبند مروارید ش پاره شود از آسمان تگرگ میریزد.
در استان مرکزی نیز آداب و رسوم جالبی وجود دارد در این شهر خانوادهها به دور کرسی نشسته و انواع تنقلات و میوهها همچون انگور، هندوانه، نخودچی کشمش، تخمه و خرما روی سینیهای قدیمی مسی چیده و میل میکنند. ریش سفیدان و بزرگترهای فامیل به غیر از خواندن اشعار سعدی و حافظ و فردوسی، داستانها و خاطرات کهن ایران زمین را برای اهل خانواده نقل میکنند.
تازه عروسها شب یلدا را یکی از خاصترین شبها برای خود میدانند چرا که در این شب مراسم دلنشین و جذابی برای عروس خانمها برگزار میشود رسم جالبی که از گذشتگان به جا مانده است.
در این شب عزیز هدایایی زیبا از طرف خانواده داماد برای تازه عروسها تدارک دیده میشود و به نیت میهمانی و شب نشینی به خانه عروس میروند و خانواده عروس نیز آماده میزبانی و پذیرایی از خانواده داماد میشوند.
آیین شب چله به همان شیوه قدیمی در شهرستانها اجرا میشود و خانوادهها هدایای خرید شده را داخل یک سینی بزرگ قرار داده که با آن میگویند و بعضی جاها نیز به عنوان خوانچه چله معروف است که زنهای خانواده داماد آن سینیها را روی سر خود گذاشته و راهی منزل عروس خانمها میشوند.
ولی چنانچه بخش فرهنگ و هنر نمناک گفته است شب یلدایی عروس در شهرهای بزرگ متفاوتتر از شهرستانها میباشد و به روال قدیم نیست، ولی خانوادههایی هستند که این رسم زیبا را بجا آورده و به جای طبق صندوقچههای کوچک و بزرگ و همچنین سبدهای چوبی را با تزیینات مدرن گل آرایی کرده و به خانه عروس خود میبرند؛ بنابراین میتوان گفت رسم و رسوم شب یلدای عروس ریشه مشترکی در بین ایرانیان دارد و معمولاً کلیات یکسانی داشته، اما نسبت به فرهنگ هر منطقه در خرید هدایا اختلاف سلیقه وجود داشته و این هدایا گاهی کم و زیاد میشود.
میوههای متنوع تزیین شده و انواع آجیل در ظروف فانتزی و تزیینی یکی از مهمترین و ثابتترین بخش طبق هدیه است.
کله قند، نقل و نبات و شیرینیهای متنوع که نماد شیرین کامی و برکت است همیشه در طبق گنجانده میشود.
یک قواره پارچه خوش طرح و رنگ
کیف و کفش و لباس زمستانی با سلیقه عروس خانوم
قطعهای طلا نیز داخل هدایای عروس در طبق گذاشته میشود.
در صورت تمایل یک جلد دیوان حافظ
در صورت آشنا نبودن با سلیقه عروس هدایای نقدی نیز میتوان به جای خرید لوازم داخل طبق گذاشت.
به همان قدر که خرید خود هدایا از اهمیت بالایی برخوردار است ذوقی که قرار است در تزیین این هدایا به کار رود بسیار نکته مهم و غیر قابل چشم پوشی است چرا که هرچقدر ذوق و سلیقه در چیدمان این هدایا به کار رفته باشد همانقدر مهر و محبت بین دو خانواده را نشان میدهد و این تزیینات با ابزارهای رنگارنگ توری و روبانهای مخصوص قرمز رنگ که نمادی از یلداست صورت میگیرد.
البته اگر از آن دسته افرادی هستید که مشغله زیادی دارید و از طرفی تا به حال تجربه چنین کاری را ندارید هیچ نگران نباشید و این کار را به کسانی که با تجربه و خلاق هستند و در گل آرایی و تزئین دست ماهری دارند بسپارید و اگر نمونه کاری از آنها دارید حتما گلچین کرده و یک کار جذاب را برحسب سلیقه خود انتخاب کرده و سفارش دهید.
تا با توجه به درخواست شما اقدام به گل آرایی کرده و طرح مورد نظر شما را اجرا کنند و همچنین میتوانید میوههای خود را تحویل کسانی که میوه آرایی میکنند دهید چراکه امروزه با تنوع بالای میوه آرایی و برشهای مختلف روی میوهها طبق هدایای عروس به زیباترین شکل خود نمایی میکند.
پس چنانچه تازه عروسی در خانواده تان دارید از همین حالا دست به کار شوید و ایدههایی که در ذهن خود دارید را عملی کرده تا با این کار یه صمیمیت و گرمی دو خانواده بیافزایید شک نکنید که اهمیت و ارزش هدیه با کمیت آن سنجیده نمیشود و نیت آن بیشتر مهم است بنابراین به قدر وسع خود هدایایی شیک برای عروس خود تهیه کنید و یک شب یلدای تکرار نشدنی برای خود و خانواده عروستان رقم بزنید.