حبس حقابهٔ ایران در کمال‌خان؛ طالبان باز هم مسیر طبیعی سیلاب هیرمند به‌سمت ایران را بست

اقتصاد۲۴- بعد از دو سال و در پی بارش‌های اخیر در افغانستان، آب رودخانهٔ هیرمند به ۱۵۰ کیلومتری ایران رسید. تصاویر ماهواره‌ای مؤید این موضوع هستند، اما آبی که تا کمال‌خان رسید و آن را سرریز کرد، به‌سمت ایران نیامده است. این در‌حالی‌است که نه وزارت امور خارجه کشور و نه وزارت نیرو هیچ موضع رسمی در مورد سیلاب اخیر هیرمند و مهار آن به‌وسیلهٔ سازهٔ کنترلی کمال‌خان نگرفته‌اند، اما طالبان در یک موضع پیش‌دستانه اعلام کرد همچنان حقابهٔ ایران را به رسمیت می‌شناسد، اما آب هیرمند فقط به‌اندازهٔ شهروندان افغانستان است. این در‌حالی‌است که پیشتر و پیش از بهره‌برداری از بند کنترلی کمال‌خان و کانال‌های انحرافی به‌سمت گودزره، با وجود سرباز زدن حاکمان افغانستان از تأمین حقابهٔ ایران، لااقل سیلاب‌های هیرمند به ایران وارد می‌شد.

موضوع اصلاح بند انحرافی کمال‌خان که با هدف مهار سیلاب‎های رودخانهٔ هیرمند و انحراف بیش‌آورد رودخانه به‌سمت شوره‌زار گودزره ساخته شده، یکی از مهمترین موضوعات مذاکره میان ایران و طالبان طی دو سال گذشته بوده است. مسئله‌ای که در کنار پرداخت نشدن حقابهٔ ایران از هیرمند، همچنان بدون گره‌گشایی باقی مانده است.

چالش در ساختار بند انحرافی کمال‌خان، با افزایش بارش‌ها در حوضهٔ آبریز هیرمند یک‌بار دیگر خودش را به‌شکل جدی نشان داده است. گزارش‌ها و تحلیل‌های کارشناسی علاوه‌بر اخبار رسمی منتشرشده از افغانستان نشان می‌دهد آورد هیرمند به‌میزان قابل‌توجهی افزایش پیدا کرده است.

ایراد کمال‌خان چیست؟

بند انحرافی کمال‌خان دارای طولی حدود دو کیلومتر و ارتفاعی معادل ۲۰ متر است. در ساحل سمت چپ آن سد کنترلی دیگری به‌طول ۵۴۰ متر احداث شده است که اختلاف ارتفاع آن نسبت به تاج سد ۱۰ متر پایین‌تر است که در عمل این سازه نقش انحراف آب از مسیر رودخانهٔ هیرمند را دارد و بخش قابل‌توجهی از سیلاب‌های رودخانهٔ «هلمند» یا «هیرمند» از طریق این دروازهٔ بزرگ سمت چپ رود به «بیابان» گسیل می‌شود. این آب پس از طی مسیری بالغ بر ۱۰ کیلومتر، دوباره در سدی که به‌نام «قلعه افضل» احداث شده است، وارد می‌شود. تاج سد قلعه افضل پنج متر از تاج سرریز کنار بند انحرافی کمال‌خان بالاتر است که به باور کارشناسان ابعاد پنهانی از طراحی این سیستم بزرگ طراحی‌شده و به‌اجرا‌درآمدهٔ کنونی را آشکار می‌کند. این سازه‌ها درنهایت جریان‌های اصلی آبی و سیلابی را پس از گذر از یک حوضچهٔ وسیع که می‌تواند خود در حکم سامانهٔ تغذیهٔ مصنوعی این اراضی (دارای بافت درشت‌دانه) باشد، هدایت می‌کند.

بیشتر بخوانید: فرونشست زمین، مرگ یک سرزمین؛ ۱۹۵ شهر ایران روی پهنه‌هایی با خطر بالای فرونشست قرار دارند + ویدیو

ابعاد تقریبی این سامانهٔ آبگیر پنج کیلومتر در ۱۰ کیلومتر است که عملاً حجم آبگیری و تغذیهٔ آن به بیش از ۵۰۰ میلیون مترمکعب می‌رسد. مهمتر این است که سیلاب‌ها درنهایت از انتهای این قسمت به‌طرف رود خشک هدایت می‌شوند و در پایان مسیر، رواناب‌ها از طریق این رود به شوره‌زار «گودزره» که سطحی معادل ۲۴۰ هزار هکتار و عمقی حدود ۱۰ متر دارد، تحویل می‌شود که ظرفیت آبگیری آن بیش از ۲۴ میلیارد مترمکعب است.

سیلاب هیرمند چه شد؟

«بهنام اندیک»، کارشناس هیدروپلیک، پس از شروع بارش‌های افغانستان در هفتهٔ گذشته در رشته‌توییتی اعلام کرد: «مبتنی‌بر آخرین تصویر ماهواره‌ای در ۱۲ اسفند، آب رودخانهٔ هیرمند هنوز به کمال‌خان نرسیده است. بااین‌حال، در یکی از معدود دفعات طی این دوسال، جریان آب تا نزدیک ۹۰ کیلومتری سد کمال‌خان و ۱۵۰ کیلومتری ایران رسیده است.»

او در ادامه نوشته بود: «بررسی دقیق‌تر نشان می‌دهد عرض سطح مقطع جریان کنونی در هلمند حداقل ۱۴۵ متر است. با یک تخمین ساده می‌توان بیان داشت که اگر حداقل عمق جریان یک متر و سرعت یک متر بر ثانیه باشد، حداقل جریان ۱۴۵ مترمکعب بر ثانیه یا چیزی حدود ۱۲.۵ میلیون مترمکعب در روز در حال حرکت به‌سمت ایران است.»

پس از این تاریخ، اما تصاویر ماهواره‌ای و فیلم‌های منتشرشده از سوی رسانه‌های افغانستان کمال‌خان لب‌به‌لب از آب را نشان داد. تصاویری که با واکنش‌های زیادی همراه شد. علاوه‌بر مطالبهٔ مردمی پیگیری حقابهٔ ایران از هیرمند که همزمان با انعکاس اخبار سیلاب بلوچستان در رسانه‌های محلی سیستان‌وبلوچستان منتشر می‌شد، مقامات رسمی نیز به آن واکنش نشان داده اند.
«محمدحسن ملک رئیسی»، نمایندهٔ شهروندان سیستان‌و‌بلوچستان در شورای‌عالی استان‌ها در واکنش به این رخداد‌ها گفت: «سال‌هاست افغانستان به این بهانه که خشکسالی است و آب رودخانه‌ها کم شده است، حقابهٔ سیستان را پرداخت نمی‌کند. حاکمان افغانستان باید حقابهٔ سیستان را پرداخت کنند و دولت باید از تمام ابزار‌های لازم برای گرفتن حقابه استفاده کند.»

ایلنا به‌نقل از ملک رئیسی نوشت: «این درصورتی است که بارش‌های خوبی در روز‌های اخیر صورت گرفته و رودخانه هیرمند سیلابی شده است و تصاویر ارسالی نشان می‌دهد حجم سیلاب در این رودخانه زیاد است. متأسفانه حاکمان افغانستان به‌جای اینکه اجازه دهند آب به سیستان برسد، به‌سمت گودزره هدایت می‌کنند و درصورتی‌که این آب حق سیستان است. از سوی دیگر حاکمان افغانستان برخلاف عهدنامهٔ ایران و افغانستان بعد از سد کمال‌خان بر روی رودخانهٔ هیرمند کانال‌ها و سد‌هایی ایجاده کرده‌اند یا در حال ساخت هستند و آب را در داخل خاک افغانستان پخش می‌کنند و با بهانه‌های واهی سهم سیستان را نمی‌دهند. متأسفانه قطع حقابهٔ سیستان از رود هیرمند شمال استان سیستان‌وبلوچستان را در وضعیت خشکسالی شدیدی قرار داده است، به‌صورتی‌که کشاورزی و دامداری نابود شده است و آب آشامیدنی سالم هم در دسترس مردم نیست. ازاین‌رو، از دولت آیت‌الله رئیسی و دستگاه سیاست خارجی انتظار داریم و درخواست می‌کنیم تمام ابزار‌های لازم برای گرفتن حقابهٔ ایران از افغانستان را به‌کار گیرند.»

امید‌های بر آب

در‌حالی‌که مطالبهٔ شهروندان سیستان‌وبلوچستان در مورد حقابهٔ ایران، حتی تحت‌تأثیر سیلاب مهیب ۷ اسفند هم قرار نگرفت، اما گویی قرار نبود موضوع از سوی مسئولان در ایران پیگیری شود. طالبان، اما در یک ابراز نظر رسمی یک‌بار دیگر آب پاکی روی دست ایران ریخت. ۱۴ اسفند یعنی دو روز قبل، «شیرمحمد عباس ستانکزی» معاون سیاسی وزارت خارجه حکومت طالبان با تأکید بر اینکه هیئت حاکمه متعهد به پرداخت حقابهٔ ایران است، اعلام کرد در حال حاضر آب به‌اندازهٔ رفع نیاز شهروندان افغانستان وجود دارد.

این موضوع درحالی‌است که از تابستان گذشته دولت بار‌ها اعلام کرده است که وضعیت تأمین آب شرب و چاه‌نیمه‌های سیستان به‌عنوان محل اصلی ذخیرهٔ آب شرب این منطقه در وضعیت بحرانی است و این بحران علاوه‌بر خشکی تالاب هامون در نرسیدن حقابهٔ طبیعی‌اش است.
تصاویر اخیر از هدایت آب‌بند کمال‌خان به‌سمت کانال‌های انحرافی خبر می‌دهد. وزارت نیروی ایران، هیچ عدد و رقمی از تخمین میزان بارش در افغانستان، حوضهٔ آبریز هیرمند و حجم سیلاب این رودخانه ارائه نداده است؛ با وجود اینکه مدعی رصد و پایش است.